Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych

Transkrypt

1 O nas We wrześniu 2000 r. wraz ze Starostwem w Nowym Dworze Gdańskim, Gminami Stegna i Sztutowo podjęło działania na rzecz reaktywowania Żuławskiej Kolei Dojazdowej. 15 sierpnia 2002 r. dla turystów i mieszkańców powiatu nowodworskiego zorganizowaliśmy pierwszy po sześciu latach przerwy w działaniu kolejki przejazd pociągiem na Żuławskiej Kolei Dojazdowej. W 2002 r. dzięki dotacji z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego odnowiliśmy i uzupełniliśmy znaki z nazwami stacji na Żuławskiej Kolei Dojazdowej. Baza kolei została zorganizowana w Nowym Dworze Gdańskim w istniejącej lokomotywowni. 17 września 2001 r. Starostwo Powiatowe w Nowym Dworze Gdańskim przekazało w bezpłatne użytkowanie Pomorskiemu Towarzystwu Miłośników Kolei Żelaznych część dzierżawionej już od PKP linii kolejowej, a na początku 2003 r. Starostwo Nowodworskie przekazało w użyczenie Naszemu Towarzystwu cały tabor będący już Jego własnością. Na podstawie tej umowy towarzystwo stało się operatorem na Żuławskiej Kolei Dojazdowej. Nasze linie kolejowe Pociągi rozpoczynają bieg w Nowym Dworze Gdańskim, gdzie znajduje się zaplecze techniczne i administracyjne Żuławskiej Kolei Dojazdowej. Odcinek z Nowego Dworu do Stegny liczy 15 km. Linia wiedzie przez żuławskie pola, początkowo wzdłuż rzeki Tugi, przez miejscowości Cyganek i Tujsk. Docieramy do Rybiny, w której rzeki Tuga i Linawa łączą się ze Szkarpawą, Wisłą Królewiecką i Wisłą Elbląską. Tutaj znajdują się również ciekawe hydrotechniczne urządzenia kolejowy most obrotowy, drogowe mosty zwodzone oraz zespół pomp w przepompowni Chłodniewo. Przez wieś Popowo linia kieruje się do Stegny Gdańskiej. Jest to stacja węzłowa. Linia Nowy Dwór Gdański Stegna Gdańska łączy się tutaj z linią Prawy Brzeg Wisły Stegna Gd. - Sztutowo. Krajobraz ulega zmianie zamiast żuławskich żyznych pól widać z pociągu zalesione wydmy i piaszczyste wały usypanej przez Bałtyk i nanosy rzeczne Mierzei Wiślanej. Na odcinku zwanym pasem nadmorskim kursuje najwięcej pociągów turystycznych, które wożą urlopowiczów odpoczywających na najbardziej wysuniętym na zachód fragmencie Mierzei Wiślanej.

2 Żuławska Kolej Dojazdowa wczoraj i dziś Okres budowy i rozkwitu Początki kolei wąskotorowej na Żuławach związane są z przemysłem cukrowniczym. Cukrownie funkcjonujące na tym terenie borykały się bowiem z problemem transportu buraków na urodzajnym, lecz podmokłym terenie położonym miejscami poniżej poziomu morza. W niewielkim stopniu sytuację poprawiała uruchomiona w 1886 roku normalnotorowa linia Szymankowo Nowy Staw Nowy Dwór Gdański. Pierwszy odcinek kolei wąskotorowej na Żuławach liczył 4,5 km i powstał prawdopodobnie około 1886 roku. Połączył cukrownię w Nowym Stawie z miejscowością Dębina Południe (Eichwalde Süd) i obsługiwany był trakcją konną. W roku 1891 cukrownia w Nowym Stawie otrzymała koncesję na budowę kolejki wąskotorowej prowadzonej przez trakcję mechaniczną o rozstawie szyn 750 mm. Na lewym brzegu Wisły pierwszą wąskotorową kolej, również do przewozu buraków cukrowych, wybudowała nieistniejąca już cukrownia w Cedrach Wielkich. Pierwszy odcinek, o nietypowym rozstawie szyn 780 mm, został oddany do użytku w 1888 roku. Długość sieci tej kolei osiągnęła 28 km i połączyła cukrownię w Cedrach Wielkich ze stacją kolejową w Pszczółkach. Ostatnie jej odcinki zostały zlikwidowane w latach 50-tych XX w. Sieć kolei cukrowniczej cukrowni w Nowym Stawie była stopniowo rozbudowywana - w 1893 roku zbudowano odcinki do Parszewa (Parschau) i Kącika (Neuteicher Hinterfeld) oraz przez Lichnowy (Gross Lichtenau) do Nowej Cerkwi (Neukirch), rok później kolej osiągnęła Lipinkę (Lindenau). Na początku lat 70-tych XIX uruchomiono cukrownię w Lisewie która na początku lat 90-tych również zdecydowała się na budowę sieci kolei wąskotorowej o rozstawie 750 mm do przewozu buraków cukrowych. W roku 1894 uruchomiono linię z Lisewa do Miłoradza (Mielenz) z odgałęzieniem do wsi Montowy (Gross Montau). W końcu roku 1897 kolej cukrowniczą cukrowni w Nowym Stawie oraz w Lisewie przejęła firma Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft (w skrócie ADKG) z Berlina. Dostrzegła ona sens rozbudowy kolejki cukrowniczej przy jednoczesnym wprowadzeniu trakcji parowej i wykorzystania jej dodatkowo do przewozów pasażerskich. Sieć kolejowa wybudowana przez ADKG przyjęła nazwę Neuteich Liessauer Kleinbahnnetz (Sieć Kolei Lokalnej Nowostawsko Lisewskiej). Dwa lata później kolej wąskotorowa miała już blisko 51 km długości i łączyła Miłoradz, Lisewo, Lichnowy i Nową Cerkiew, oraz Lichnowy, Nowy Staw, gdzie linia krzyżowała się z linią kolei państwowych oraz Lipinkę. W dniu 27 maja 1899 roku powołana została spółka akcyjna pod nazwą Westpreussiche Kleinbahnen A.G. (Zachodniopruskie Towarzystwo Akcyjne Kolei Lokalnych) z siedzibą w Berlinie. Kapitał założycielski wyniósł marek a udziałowcami zostały: państwo pruskie

3 (25%), prowincja Prusy Zachodnie (13%), powiat malborski (20%) i ADKG (42%). Zastrzyk kapitału pozwolił na podjęcie inwestycji. Krótko po tym powstały linie: Malbork Kałdowo Lipinka Gdańska i Kałdowo Miłoradz (1900r.), Nowy Dwór Gdański Ostaszewo i Stare Pole Stalewo (1901r.), Malbork Stare Pole (1903 r.). W 1905 roku połączono Gdańsk ze Sztutowem (45 km) z przeprawą promową na Wiśle pomiędzy Świbnem i Mikoszewem promem kolejowym Aegir (imię to w mitologii germańskiej oznacza boga mórz) oraz okrężną linię Przejazdowo Giemlice Koszwały (33 km), w roku następnym Sztutowo Nowy Dwór Gdański z obrotowym mostami kolejowymi na Szkarpawie oraz Tudze (niezachowanym) (15 km). W 1909 roku uruchomiono odcinek Nowy Dwór Gdański Lipinka (21 km) i Stalewo Jasna (3 km). Poza tym Żuławy pokryła gęsta sieć bocznych linii i bocznic, które docierały do prawie wszystkich wsi i majątków, zwłaszcza na południu Żuław. W dniu 22 grudnia 1913 roku nastąpiła fuzja, Westpreussiche Kleinbahnen A.G. przejęły liczącą 116 km sieć i tabor należący do Neuteich Liessauer Kleinbahnnetz. W okresie międzywojennym oddano do użytku jedynie odcinek z Jeziernika do Żuławek wraz z mostem zwodzonym na Kanale Wiślano Zalewowym (1920 r.). Odcinek ten był wykorzystywany wyłącznie do ruchu towarowego. W roku 1920 całkowita długość sieci liczyła już 316 km, w tym na 248 km linii były prowadzone przewozy pasażerskie. Kolej przewoziła jednak przeważnie płody rolne, głównie buraki cukrowe, a także węgiel, nawozy i materiały budowlane. W progu wybuchu II wojny światowej sieć kolejki, łącznie z prywatnymi bocznicami liczyła 335,80 km linii, 96 mostów i przepustów, warsztaty główne w Nowym Dworze Gdańskim i pomocnicze w Lisewie, Gdańsku i Malborku, 31 parowozów, 40 wagonów osobowych, 12 wagonów bagażowych i 1011 towarowych oraz 222 pracowników. Na jesieni 1944 roku Niemcy, z myślą o obronie przeciwdesantowej Mierzei Wiślanej, zbudowali pośpiesznie odcinek Sztutowo Alttief koło Piławy (dziś Bałtijsk). Został on na odcinku Sztutowo Krynica Morska uruchomiony przez PKP po wojnie, niestety na krótko, gdyż już kilka lat później zapadła decyzja o jego likwidacji. Czasy Gdańskiej Kolei Dojazdowej Po wojnie na skutek zalania Żuław przez wycofujących się hitlerowców, pod wodą znalazło się 2/3 linii kolejowych. Dewastacji uległy stacje i parowozownie w Gdańsku, Lisewie i Nowym Dworze oraz warsztaty naprawcze. Zniszczono 25 mostów kolejowych. Ogromne szkody nie

4 ominęły również taboru kolejowego. Przywracaniem kolejki do życia zajął się Zarząd Gdańskich Kolei Wąskotorowych utworzony w Nowym Stawie przez DOKP w Gdańsku. Sukcesywnie oddawano kolejne odcinki do ruchu, na przykład 1 lipca 1947 uruchomiono odcinek Gdańsk Wąskotorowy Lewy Brzeg Wisły. Ciekawostką okresu odbudowy było przejściowe przebudowanie odcinka Nowy Staw Nowy Dwór Gdański z 1435 mm na 750 mm. W 1948 długość czynnych torów na Gdańskich Kolejach Wąskotorowych wynosiła 197 km, a trzy lata później już 295 kilometrów. Pod koniec lat 50-tych kolejka zaczęła przechodzić kryzys. Rozwijał się szybszy i tańszy transport drogowy, a przewozy kolejką stopniowo malały. Zarówno władze państwowe, jak i PKP nie wykazywały większego zainteresowania jej eksploatacją i dalszym rozwojem. Na przełomie 1955/56 roku, z uwagi na zły stan techniczny promu, zlikwidowano kolejową przeprawę promową na Wiśle, a następnie rozebrano tory w okolicy prawobrzeżnej przystani promowej a nową stację Prawy Brzeg Wisły zlokalizowano za wałem przeciwpowodziowym w kierunku Mikoszewa. Jednocześnie rozbudowano stację i warsztaty w Nowym Dworze, który przejęły od Lisewa funkcję stacji centralnej. W końcu lat sześćdziesiątych rozpoczął się okres likwidacji sieci kolei wąskotorowej na Żuławach. W latach likwidacji uległ odcinek Malbork Jasna (Świetliki), a w roku 1969 rozebrano linię Jeziernik Żuławki. Z początkiem 1974 roku zamknięto całą lewobrzeżną część sieci wraz ze stacją i parowozownią Gdańsk Wąskotorowy. Na prawym brzegu z myślą o turystach, na odcinku Prawy Brzeg Wisły Sztutowo uruchomiono w czerwcu 1978 roku specjalny pociąg o szumnej nazwie "Jantar Express". Mimo to, począwszy od końca lat 80-tych XX w., rozpoczął się proces stopniowego zawieszania przez PKP ruchu pasażerskiego na kolejnych liniach Gdańskich Kolei Dojazdowych: 1 września 1988r. na linii Lisewo Pogorzała Wieś Kałdowo, 1 października 1992r. na linii Kałdowo Lipinka Nowy Dwór Gdański, na jesieni 1995r. na odcinku Lisewo Nowy Dwór Gdański. W końcu, wobec braku zadowalających efektów finansowych 8 września 1996r. całkowicie wstrzymano przewozy pasażerskie na ostatnim czynnym odcinku Gdańskich Kolei Dojazdowych: Nowy Dwór Gdański Stegna i Prawy Brzeg Wisły Stegna - Sztutowo, a jesienią tego roku również przewozy towarowe dla cukrowni w Nowym Stawie. Część taboru wywieziono inne koleje wąskotorowe, resztę, jak na przykład obrotnicę w Nowym Dworze Gdańskim, pocięto na złom na miejscu. Brak dozoru spowodował też niekontrolowaną i masową grabież majątku. W roku 1999 nastąpiła oficjalna likwidacja Gdańskich Kolei Dojazdowych.

5 Odbudowa kolei przez PTMKŻ We wrześniu 2000 roku (PTMKŻ) wspólnie ze starostwem powiatowym w Nowym Dworze oraz gminami Stegna i Sztutowo podjęło starania reaktywacji działalności kolei wąskotorowej na Żuławach. Odbudowana kolej otrzymała nazwę Żuławska Kolej Dojazdowa. Rok później starostwo przekazało PTMKŻ w bezpłatne użytkowanie część, a w 2003 całość dzierżawionej od PKP linii kolejowej oraz tabor będący jego własnością, pozyskany od PKP z likwidowanych kolei wąskotorowych. Wspólnym wysiłkiem członków i sympatyków PTMKŻ z całej Polski w połączeniu z finansową pomocą samorządów udało się odbudować bazę kolei w Nowym Dworze Gdańskim, uzupełnić braki na szlakach spowodowane kradzieżami oraz wyremontować pozyskany tabor. Ukoronowaniem tych starań stał się pierwszy po 6 latach przejazd pociągu, zorganizowany 15 sierpnia 2002 roku. Spotkał się on z ogromnym zainteresowaniem mieszkańców Żuław i turystów. Rok później, 21 czerwca 2003 roku, uruchomiono planowe połączenia z Nowego Dworu do Prawego Brzegu Wisły i Sztutowa. pełniło funkcję operatora Żuławskiej Kolei Dojazdowej do końca 2005 roku. W latach operatorem ŻKD było Stowarzyszenie Żuławskiej Kolei Dojazdowej, zaś od roku 2009 ponownie PTMKŻ. Jednym z pierwszych posunięć PTMKŻ po powrocie na ŻKD była przebudowa stacji Prawy Brzeg Wisły spowodowana nieuregulowanymi kwestiami własności gruntów odziedziczonymi po czasach PKP. W tym samym roku Pomorskiemu towarzystwu Miłośników Kolei Żelaznych udało się, dzięki współpracy z ówczesnym konsorcjum PCC Arriva, PKP PLK SA oraz przy wsparciu samorządów Powiśla i Żuław, dokonać reaktywacji weekendowych przewozów pasażerskich w sezonie letnim na nieczynnej od roku 1989 normalnotorowej linii Szymankowo Nowy Staw Nowy Dwór Gdański. Połączenia Na plażę relacji Grudziądz Sztutowo, oraz Na zamek relacji Sztutowo Malbork z przesiadką w Nowym Dworze Gdańskim stały się hitem sezonu 2009, bijąc rekordy popularności. Inicjatywa kontynuowana była w kolejnych latach. Kursowanie pociągów, początkowo tylko w soboty, w roku 2010 rozszerzono także na niedziele.

6 Tabor Żuławskiej Kolei Dojazdowej stanowią: parowóz Px ("Wiluś") wyprodukowany w roku 1955 i odbudowany z wraku przez firmę Interlok na zlecenie Waldemara Wilandta, pozyskany przez ŻKD w czerwcu 2010 roku, trzy lokomotywy serii Lxd2 z lat 70-tych (numery 315, 294 i 325), wagon motorowy MBxd2-212 z 1986 roku, wyremontowany w 2004 roku (zakupiony ze środków własnych PTMKŻ), drugi wagon, nr 304, jest własnością miasta Nowy Dwór Gdański i oczekuje naprawy, pięć wagonów pasażerskich krytych typu Bxhpi o 45 miejscach (w tym cztery sprawne) oraz trzy wagony otwarte tzw. letniaki typu Btxhpi o 27 miejscach oraz wagon do przewozu rowerów. Posiadamy również kilka wagonów towarowych (wagon kryty Kddxz, brankardy: FTxh i FTdxh - 2 szt, platformy serii Pddxh i Pddx - 3 szt), drezynę Wmd oraz drezynę ręczną.

7 Atrakcje turystyczne wzdłuż linii wąskotorowych Żuławskiej Kolei Dojazdowej Ujście Wisły w Mikoszewie odległość od stacji Prawy Brzeg Wisły ok. 2 km Wisła, największa z polskich rzek uchodzi do Bałtyku niedaleko Mikoszewa. Wycieczka do Wisłoujścia zajmuje kilkadziesiąt minut. Dobrze zaopatrzyć się odpowiednie obuwie do dłuższego marszu! Ujście największej z polskich rzek to ważne lęgowisko ptaków związanych ze środowiskiem plaż i wydm, a także miejsce żerowania wielu ptaków wędrownych. W rejonie Ujścia Wisły obserwowano ponad 250 gatunków ptaków, z czego 61 to gatunki lęgowe, a ponad 40 to gatunki rzadkie i bardzo rzadkie w naszym kraju. Żywe ujście dużej rzeki charakteryzujące się dynamicznie zmieniającym się układem piaszczystych łach, miniaturowych wysp i półwyspów. Ważne lęgowisko ptaków związanych ze środowiskiem plaż i wydm, ważne miejsce żerowania dla wielu ptaków wędrownych (siewkowców, mew, kaczek), ważne zimowisko ptaków pochodzących z północnego - wschodu (kaczek, traczy). Stożek ujściowy głównego nurtu Wisły tworzy się od 1895 roku, kiedy przekopano sztuczny kanał kierujący rzekę wprost na północ. Powstają nowe, bardzo zmienne piaszczyste wyspy i półwyspy. Na bogaty i atrakcyjny, przede wszystkim dla ptaków, ekosystem Ujścia Wisły składają się: rzeka, płytkie wody zatoki, J. Mikoszewskie plaże, wydmy białe, wydmy szare oraz pobliskie zarośla i lasy, a także łąki leżące wzdłuż brzegów Wisły na południe od Świbna i Mikoszewa. Prom Mikoszewo Świbno odległość od stacji ŻKD Prawy Brzeg Wisły ok. 400 m Mikoszewo położone jest na prawym brzegu Wisły. Ze Świbnem, leżącym po lewej stronie rzeki posiada połączenie promowe. Nie lada atrakcją jest przeprawa promowa przez Wisłę w jej ujściowym odcinku. Dawniej funkcjonowało także połączenie promowo-kolejowe. Do dzisiaj wprawne oko wypatrzy na brzegu wisły pozostałości rampy do której cumował prom kolejowy, na który wjeżdżały wąskotorowe pociągi m.in. bezpośredniej relacji Sztutowo Stegna Prawy Brzeg Wisły Gdańsk. Dzisiaj podróżnym Żuławskiej Kolei Dojazdowej pozostaje spacer ze stacyjki Prawy Brzeg Wisły (ok. 10 minut) do promu drogowego. Jantarowe wybrzeże Bałtyku od 0,5 do 2,5 km od linii kolejowej ŻKD Wybrzeże Mierzei Wiślanej od Mikoszewa przez Jantar i Stegnę dalej na wschód nazywane jest Jantarowym Wybrzeżem. Osada rybacka Jantar znana jest od XIII wieku. Nazwa wywodzi się z języka litewskiego, w którym jantarem nazywano bursztyn. W sezonie letnim Jantar staje się turystycznym kurortem. Czyste, szerokie i bezpieczne plaże przyciągają amatorów kąpieli morskich i słonecznych. Corocznie w Jantarze odbywają się Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu. Uczestnicy i kibice poza dobrą zabawą, wypoczywają w sposób aktywny, przeżywają dreszczyk

8 emocji, ale również rozwijają swoją widzę o bursztynie i poznają ciekawą historię tego bałtyckiego kruszcu. Cały rok czynne jest Muzeum Bursztynnictwa. Stegna w jej obrębie znajdują się 3 stacje kolejowe ŻKD Czyste plaże, bezpieczne kąpieliska morskie, zdrowe, przepełnione jodem powietrze, mieszane lasy wpływają na mikroklimat Stegny. Bezpośrednio ze wstęgą piaszczystej plaży sąsiaduje pas zielonego, mieszanego lasu. Pośród dębów, osik, buków i brzóz położone są ośrodki wczasowe, pensjonaty łącznie ponad 15 tys. miejsc noclegowych dla wczasowiczów. W okresie letnim odbywa się tutaj wiele imprez kulturalno-rozrywkowych, z których najsłynniejszym jest finał Lata z Radiem, odbywający się zaledwie kilkaset metrów od głównej stacji kolejowej Stegna Gdańska. Muzeum Żuławskie w Nowym Dworze Gdańskim ok. 1 km od stacji ŻKD Nowy Dwór Gdański W Nowym Dworze Gdańskim stuletnia mleczarnia mieści dziś Muzeum Żuławskie (ul. Kopernika 17, od maja do września codziennie w godz. 9:30-15:30, wstęp wolny). W pomieszczeniach zabytkowej mleczarni z początku XX w. można obejrzeć przedmioty codziennego użytku i narzędzia pracy używane przez mieszkańców Żuław. Placówka gromadzi również pamiątki po menonitach - holenderskich osadnikach, którzy mieszkali niegdyś na tych terenach. Od poniedziałku do piątku muzeum jest czynne w godz Wstęp wolny. Prócz zdjęć i rysunków w muzeum są modele domów, mostów i wiatraków, strój mennonitki z XIX w.(strój dawnych mieszkańców Żuław), dawna kuchnia. Modrzewiowa stela nagrobna z 1876 r., odnaleziona przed 12 laty w Cyganku. To rzecz unikalna, bo takie podatne na zniszczenie nagrobki prawie się nie zachowały (drewniane stele malowane imitującą kamień farbą zamawiały ubogie rodziny, których nie stać było na piaskowiec). Są też drewniane elementy wiatraka odwadniającego z Ostaszewa. Warto odwiedzić to muzeum, zaaranżowane w bardzo nowoczesny i podejmujący w ciekawy sposób swoich gości! Muzeum Stutthof przystanek ŻKD Sztutowo Muzeum Pociąg zatrzymuje się na przystanku Sztutowo Muzeum. Został on otwarty w 1965 roku, by umożliwić zwiedzanie Muzeum utworzonego w byłym obozie koncentracyjnym Stutthof. Cykl zwiedzania obejmuje kolejno: część SS-mańską z kantyną obozową i bunkrami; Bramę Śmierci; blok kwarantanny, w którym przewodnik opowie Państwu o genezie i etapach funkcjonowania

9 obozu; blok kobiecy, gdzie zapoznani zostaną Państwo z warunkami życia więźniów; komorę gazową i krematorium oraz pomnik martyrologii ofiar obozu. W wersji rozszerzonej zwiedzą Państwo także teren Nowego Obozu i Obozu Żydowskiego oraz stos całopalny. Całość trwa około 2 godziny. Most obrotowy w Rybinie odległość od stacji ŻKD Rybina ok. 200 m Most kolejowy składa się z trzech przęseł. Pierwsze z nich ma konstrukcję stalową, drugie przęsło jest właściwym mostem obrotowym zbudowanym z nitowanych dźwigarów blachownicowych opartych na pionowym filarze, stanowiącym oś obrotu. Obrót głównego wykonywany jest ręcznie za pomocą systemu kół zębatych i przekładni. Most jest obecnie stale otwarty dla ruchu wodnego, natomiast zamykany tylko na czas przejazdu pociągu. Ponieważ jednak most, jak za dawnych czasów, otwierany i zamykany jest ręcznie, cała operacja trochę trwa i czas zamknięcia mostu może wynosić nawet półtorej godziny. Jeśli most jest zamknięty - obsługa na pewno jest w pobliżu. Most w Rybinie jest fragmentem Węzła Wodnego w Rybinie.

10 Cmentarz Mennonitów w Cyganku - odległość ok. 100 m od przystanku ŻKD Cyganek Zbiór kamieni i innych form nagrobnych z XVII...XIX wieku został utworzony na terenie dawnej nekropolii, nazywanej cmentarzem 11 wsi. Cmentarz 11 wsi powstał prawdopodobnie w roku 1639, podczas usamodzielniania się gminy mennonickiej w Tiegenhagen, jako cmentarz dla luteran i mennonitów z Tiegenhagen (obecnie Cyganek), Petershagen (Żelichowo), Reimerswalde (Cyganka), Tiegerwalde, Platenhof (część Nowego Dworu Gdańskiego), Pletzendorf (Starocin), Altendorf, Petershagenerfeld (część Nowego Dworu Gdańskiego), Haberhorst, Stobendorf (Stobiec) i Neuendorf. Było to wspólne przedsięwzięcie wiejskiego samorządu tych miejscowości. Został założony na sztucznie usypanym wzniesieniu obok istniejącego już wówczas od trzystu lat cmentarza przy katolickim kościele św. Mikołaja. Koszty utrzymania miejsca pochówku były rozdzielane na poszczególne wsie według ilości posiadanej przez nie ziemi uprawnej. Poszczególni sołtysi zbierali pieniądze wśród swoich sąsiadów przekazując je administratorowi cmentarza sołtysowi z Tiegenhagen. W okresie późniejszym miejsce to nazywano cmentarzem 9 wsi (dwie wsie połączyły się z innymi). Około 70 kamieni nagrobnych zgromadzonych w lapidarium zostało w dużej części odnalezione na sąsiedniej posesji w fundamentach zburzonego budynku gospodarczego. Wszystkie pochodzą z czasu od końca XVII do końca wieku XVIII. Jest to jeden z wcześniejszych typów zachowanych nowożytnych nagrobków chrześcijańskich. Większość posiada wyryte bardzo skromne inskrypcje dotyczące pogrzebanej osoby: rok śmierci, inicjały oraz gmerek, czyli rodzaj prostego geometrycznego znaku przypisanego do żuławskiego gospodarstwa. W roku 1768 nad Tugą, 1,5 km w górę jej biegu, został założony drugi cmentarz mennonicki. W 2006 roku na miejscu dawnego cmentarza solidarnym wysiłkiem Klubu Nowodworskiego Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdanskiego, mieszkańców Cyganka i Żelichowa oraz firmy Foto Opitz powstała filia Muzeum Zuławskiego - Lapidarium sepulkralne w Cyganku. Przy tworzeniu lapidarium pomagali: Urząd Miasta i Gminy w Nowym Dworze Gdańskim, Parafia Greckokatolicka w Cyganku, prof. Peter Klassen (USA) i wiele innych osób i instytucji. Budowa Lapidarium sztuki sepulkralnej w Cyganku była współfinansowana ze środków budżetu państwa w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich.

11 Szlak Mennonitów cały obszar Żuław Mennonici, członkowie anabaptystycznego ruchu religijnego, przybyli na Żuławy z Niderlandów na początku szesnastego wieku. Zachowywali surowe obyczaje i zasady życia, nie uznawali służby wojskowej, nie przyjmowali urzędów, nie przysięgali... Uciekając przed prześladowani znaleźli tutaj swoją nową ojczyznę. Doceniono ich umiejętności w zakresie osuszania i zagospodarowywania żyznych i urodzajnych, ale podmokłych gruntów. Ciężka praca przynosiła wspaniałe efekty: kolejnym pokoleniom coraz większe bogactwo, a Żuławom nadzwyczajny rozwój gospodarczy. Najbardziej radykalna część mennonitów, nie godząc się z rygorami totalitarnego państwa pruskiego, wyemigrowała pod koniec osiemnastego wieku do Rosji, a następnie do Ameryki. Pozostali ulegli z czasem stopniowej germanizacji. W wyniku drugiej wojny światowej mennonici, tak jak wszyscy mieszkańcy Żuław, zostali zmuszeni do opuszczenia tej ziemi. Szlak Mennonitów jest osią rozwoju turystyki na Żuławach. Na trasie od Gdańska do Elbląga łączy atrakcje krajoznawcze związane z historią osadnictwa w delcie Wisły. Uczyniony ręką człowieka, harmonijny zabytkowy krajobraz i bardzo liczne obiekty dawnej kultury materialnej są największymi atrakcjami szlaku. Warte poznania są doskonale zachowane, nierzadko pochodzące ze średniowiecza, układy osadnicze żuławskich miejscowości, w tym liczne wsie założone wokół prostokątnego placu, czyli nawsia. Spośród obiektów architektonicznych na uwagę zasługują wspaniałe domy podcieniowe, których forma na Żuławach osiągnęła szczyt rozwoju, oraz tzw. zagrody holenderskie. Bardzo liczne są gotyckie kościoły lub ich ruiny, dawne cmentarze mennonickie oraz inne budowle sakralne. Wielką gratkę stanowią urządzenia hydrotechniczne: stacje pomp odwadniających, kanały, śluzy, wrota i wały przeciwpowodziowe oraz mosty podnoszone i obrotowe. Centralnym punktem Szlaku Mennonitów jest Muzeum Żuławskie w Nowym Dworze Gdańskim oraz jego filia w Cyganku. Zgromadzono w nim interesujące zbiory historycznoetnograficzne oraz urządzono lapidarium nagrobków i kamieni nagrobnych. Muzeum Zamkowe w Malborku odległość ok. 19 km od stacji ŻKD Nowy Dwór Gdański Zamek krzyżacki w Malborku trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad m³. Składa się z zamku niskiego, zamku średniego i zamku wysokiego. Jest to jeden z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury na świecie. Pierwotna nazwa zamku używana przez zakon krzyżacki brzmiała Marienburg, czyli Gród Marii. Od 14 września 1309 do 1457 zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto stolicą państwa zakonnego. W 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Od kilku lat, organizowane są inscenizacje zdobywania zamku malborskiego przez wojska polsko-litewskie po bitwie pod Grunwaldem. W okresie od maja do września odbywają się tu też od wielu lat spektakle typu Światło i dźwięk. Na zamku nadal prowadzone są skomplikowane prace remontowe.

12 Mosty Tczewskie ok. 25 km od stacji ŻKD Nowy Dwór Gdański Między Tczewem, a Lisewem Malborskim, do którego aż do 1996 można było dojechać koleją wąskotorową z Nowego Dworu Gdańskiego (dziś linia rozebrana). Zespół budowli składa się z dwóch mostów: południowego obecnie drogowego i północnego kolejowego. Most południowy został wybudowany w latach na potrzeby lini kolejowej Berlin-Królewiec. Jest konstrukcją kratową wspieraną na filarach ozdobionych neogotyckimi wieżyczkami. W momencie budowy był najdłuższym w północnej europie. Zaprojektowany przez Fryderyka Augusta Stuler'a ( ), a konstruktorem i głównym realizatorem był inż. Rudolf Edward Schinz, pochowany w 1857 roku na cmentarzu ewangelickim w Tczewie. Most północny zbudowany został w latach , wzorowany na moście na rzece Łabie koło miejscowości Altona. Mosty były wysadzone w powietrze przez Polaków w 1939 roku i Niemców w 1945 roku. Dwukrotnie odbudowywane są ciekawą mieszaniną różnych stylów budowy mostów. Inne atrakcje w promieniu do 50 km od linii Żuławskiej Kolei Dojazdowej Ze względu na położenie w strefie nadmorskiej, nagromadzenie zabytków i atrakcji turystycznych w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego i linii Żuławskiej Kolei Dojazdowej jest bardzo wysokie. Polecić można w szczególności: Gdańsk (30 km od ŻKD) miasto wojewódzkie ( mieszkańców), z bogatą ofertą turystyczną, rekreacyjną, kulturalną, stolicę metropolii o licznych funkcjach centralnych, także handlowych, przemysłowych i usługowych, wiodący ośrodek północnej Polski, Sopot (40 km od ŻKD) miasto-kurort ( mieszkańców) z bogatą ofertą turystyczną, rekreacyjną, kulturalną, Gdynia (50 km od ŻKD) miasto na prawach powiatu ( mieszkańców), jedno z najszybciej rozwijających się miast Polski, pełniące ważne funkcje przemysłowe i transportowe, jednocześnie gwarantujące bogatą ofertę turystyczną, rekreacyjną i kulturalną, Półwysep Hel (50 km od ŻKD) mierzeja zbudowana przez prądy zachodnie Bałtyku, na której znajduje się kilka dużych ośrodków turystycznych, portów rybackich (Władysławowo, Jastarnia, Hel), latarń morskich (Władysławowo - Rozewie, Jastarnia, Hel), unikatowe fokarium (Hel), Wybrzeże mieszane (klifowe wysokie od Przylądka Rozewie do Władysławowa, niskie mierzejowo-plażowe aż do końca Półwyspu), dawne tereny wojskowe na krańcu Półwyspu. Szwajcaria Kaszubska (45 km od ŻKD) bardzo zróżnicowany geomorfologicznie obszar młodoglacjalny, uformowany podczas ostatniego zlodowacenia; duże nagromadzenie polodowcowych oczek i jezior, duże różnice wysokości względnych nadają rzeźbie terenu

13 podgórski charakter; najwyższy szczyt Wieżyca (329 m n. p. m.), doskonałe miejsce do prowadzenia turystyki aktywnej pieszej, kajakowej i rowerowej, ale także konwencjonalnej (dobra baza noclegowo-gastronomiczna nad jeziorami i rzekami). Inne obiekty atrakcyjne turystycznie w okolicach linii kolejowej ŻKD: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, Latarnia Morska w Krynicy Morskiej, Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, Muzeum Zalewu Wiślanego w Kątach Rybackich, Kamienie Graniczne, Granica państwa Piaski, Grób komtura Piaski, Skarpa ok. 2 km od Piasków w kierunku Krynicy Morskiej, Góra Pirata koło leśniczówki między Krynicą Morską, a Piaskami, Wielbłądzi Garb ok. 2 km przed Krynicą Morską od strony Piasków, Molo w Krynicy Morskiej, Ulica Teleexpressu w Krynicy Morskiej, Rezerwat Buki Mierzei Wiślanej w Przebrnie, Ławeczka Rybaka, Port Rybacki w Kątach, Rezerwat Kormoranów, ok. 1 km za Kątami Rybackimi w stronę Sztutowa, Most Czterech Pancernych w Sztuttowie, Kościół w Stegnie, Stacja Pomp Chłodniewo w Rybinie, Wiatrak Koźlak w Drewnicy, Śluza Gdańska Głowa koło Żuławek, Domy podcieniowe i zagrody holenderskie w Żuławkach, Opracowanie: Filip Bebenow Grzegorz Fey Na podstawie: Witkowski R., 2009, Koleje wąskotorowe na Żuławach, Kolpress Poznań oraz materiałów promocyjnych samorządów, Zuławskiej Kolei Dojazdowej i Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych.