BIOLOGIA ZAKRES ROZSZERZONY

Transkrypt

1 BIOLOGIA ZAKRES ROZSZERZONY WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZB DNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH RÓDROCZNYCH I ROCZNYCH OCEN KLASYFIKACYJNYCH zawieraj szczegółowy wykaz wiadomo ci i umiej tno ci, które ucze powinien opanować po omówieniu poszczególnych lekcji z podr cznika Biologia na czasie zakres rozszerzony. Jest on niezast piony przy obiektywnej ocenie post pów ucznia w nauce. Poziomy oczekiwanych osi gni ć ucznia Wymagania podstawowe konieczne (na stopie dopuszczaj cy) podstawowe (na stopie dostateczny) obejmuj tre ci i umiej tno ci najwa niejsze w uczeniu si biologii łatwe dla ucznia nawet mało zdolnego cz sto powtarzaj ce si w procesie nauczania okre lone programem nauczania na poziomie nieprzekraczaj cym wymaga zawartych w podstawie programowej u yteczne w yciu codziennym Wymagania ponadpodstawowe rozszerzaj ce (na stopie dobry) dopełniaj ce (na stopie bardzo dobry) obejmuj tre ci i umiej tno ci zło one i mniej przyst pne ni zaliczone do wymaga podstawowych wymagaj ce korzystania z ró nych ródeł informacji umo liwiaj ce rozwi zywanie problemów po rednio u yteczne w yciu pozaszkolnym pozwalaj ce ł czyć wiedz z ró nych przedmiotów i dziedzin Stopnie szkolne Stopie dopuszczaj cy Stopie dopuszczaj cy mo na wystawić uczniowi, który przyswoił tre ci konieczne. Taki ucze z pomoc nauczyciela jest w stanie nadrobić braki w podstawowych umiej tno ciach. Stopie dostateczny Stopie dostateczny mo e otrzymać ucze, który opanował wiadomo ci podstawowe i z niewielk pomoc nauczyciela potrafi rozwi zać podstawowe problemy. Analizuje równie proste zale no ci, a tak e próbuje porównywać, wnioskować i zajmować okre lone stanowisko. Stopie dobry Stopie dobry mo na wystawić uczniowi, który przyswoił tre ci rozszerzaj ce, wła ciwie stosuje terminologi przedmiotow, a tak e wiadomo ci w sytuacjach typowych wg wzorów znanych z lekcji i podr cznika, rozwi zuje typowe problemy z wykorzystaniem poznanych metod, samodzielnie pracuje z podr cznikiem i materiałem ródłowym oraz aktywnie uczestniczy w zaj ciach. Stopie bardzo dobry Stopie bardzo dobry mo e otrzymać ucze, który opanował tre ci dopełniaj ce. Potrafi on samodzielnie interpretować zjawiska oraz bronić swych pogl dów. Stopie celuj cy Stopie celuj cy mo e otrzymać ucze, który opanował tre ci wykraczaj ce poza informacje zawarte w podr czniku. Potrafi on selekcjonować i hierarchizować wiadomo ci, z powodzeniem bierze udział w konkursach i olimpiadach przedmiotowych, a tak e pod okiem nauczyciela prowadzi własne prace badawcze

2 WYMAGANIA EDUKACYJNE Dział progra mu Badania przyrodnicze Chemiczne podstawy ycia Lp. Temat Poziom wymaga konieczny (K) podstawowy (P) (na stopie dopuszczaj cy) (na stopie dostateczny) 1 Metodyka bada biologicznych 2 Obserwacje mikroskopowe jako ródło wiedzy biologicznej 1 Składniki nieorganiczne organizmów 2 Budowa i znaczenie w glowodanów 3 Lipidy budowa i znaczenie Ucze : rozró nia metody poznawania wiata wymienia etapy bada biologicznych nazywa elementy układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu ogl danego w mikroskopie optycznym klasyfikuje zwi zki chemiczne na organiczne i nieorganiczne wymienia zwi zki buduj ce organizm klasyfikuje pierwiastki na makroelementy i mikroelementy wymienia pierwiastki biogenne nazywa wi zania i oddziaływania chemiczne wymienia funkcje wody wymienia funkcje soli mineralnych wymienia cechy i funkcje głównych grup w glowodanów klasyfikuje sacharydy i podaje przykłady wymienia wła ciwo ci mono-, oligo- i polisacharydów wymienia funkcje lipidów klasyfikuje lipidy ze wzgl du na budow cz steczki omawia znaczenie poszczególnych grup lipidów Ucze : wyja nia, na czym polega ró nica mi dzy rozumowaniem dedukcyjnym a rozumowaniem indukcyjnym rozró nia problem badawczy od hipotezy, prób kontroln od próby badawczej, zmienn niezale n od zmiennej zale nej definiuje poj cie zdolno ć rozdzielcza wyja nia sposób działania mikroskopów optycznego i elektronowego omawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów okre la znaczenie i wyst powanie wybranych typów wi za i oddziaływa chemicznych omawia budow cz steczki wody okre la kryterium klasyfikacji sacharydów wyja nia, w jaki sposób powstaje wi zanie O-glikozydowe omawia wyst powanie i znaczenie wybranych mono-, oligo- i polisacharydów wyja nia, na czym polega ró nica mi dzy tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi rozszerzaj cy (R) (na stopie dobry) Ucze : omawia zasady prowadzenia i dokumentowania bada formułuje główne etapy bada do konkretnych obserwacji i do wiadcze biologicznych planuje przykładow obserwacj biologiczn wykonuje dokumentacj przykładowej obserwacji porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektronowego wymienia zalety i wady mikroskopów optycznych oraz elektronowych okre la objawy niedoboru wybranych makro- i mikroelementów charakteryzuje budow ró nych typów wi za chemicznych charakteryzuje wła ciwo ci fizykochemiczne wody uzasadnia znaczenie soli mineralnych dla organizmów klasyfikuje monosacharydy charakteryzuje i porównuje budow wybranych polisacharydów porównuje budow chemiczn mono-, oligo- i polisacharydów planuje do wiadczenie maj ce na celu wykrycie glukozy wymienia kryteria klasyfikacji tłuszczowców charakteryzuje budow lipidów prostych, zło onych i izoprenowych uzasadnia znaczenie cholesterolu planuje do wiadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów charakteryzuje grupy białek ze wzgl du na pełnione funkcje, liczb aminokwasów w ła cuchu i struktur oraz obecno ć elementów nieaminokwasowych zapisuje wzór ogólny aminokwasów zapisuje reakcj powstawania dipeptydu charakteryzuje struktur 1-, 2-, 3- i 4- rz dow białek dopełniaj cy (D) (na stopie bardzo dobry) Ucze : analizuje kolejne etapy prowadzenia bada okre la zasad działania mikroskopu fluorescencyjnego wyja nia ró nic w sposobie działania mikroskopów elektronowych: transmisyjnego i skaningowego rysuje modele ró nych typów wi za chemicznych wykazuje zwi zek mi dzy budow cz steczki wody i wła ciwo ciami a jej rol w organizmie omawia powstawanie form pier cieniowych monosacharydów ilustruje powstawanie wi zania O- glikozydowego zapisuje wzory wybranych w glowodanów porównuje poszczególne grupy lipidów omawia budow fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej analizuje budow triglicerydu 4 Białka główny budulec organizmu nazywa grypy białek ze wzgl du na pełnione funkcje, liczb aminokwasów w ła cuchu struktur oraz obecno ć elementów nieaminokwasowych wymienia przykładowe białka i ich funkcje omawia budow białek rozpoznaje struktury przestrzenne białek wymienia wła ciwo ci białek podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wi zanie peptydowe wyja nia, na czym polega i w jakich warunkach zachodzi koagulacja i denaturacja białek 5 Budowa i rola charakteryzuje budow pojedynczego wyja nia, na czym polega charakteryzuje budow chemiczn i rozró nia zasady azotowe analizuje budow aminokwasów klasyfikuje aminokwasy ze wzgl du na charakter podstawników porównuje białka fibrylarne i globularne porównuje proces koagulacji i denaturacji białek planuje do wiadczenie maj ce na celu wykrycie wi za peptydowych

3 kwasów nukleinowych 1 Przestrzenna organizacja komórki 2 Budowa, wła ciwo ci i funkcje błon biologicznych nukleotydu DNA i RNA omawia rol DNA wymienia rodzaje RNA i okre la ich rol okre la lokalizacj DNA w komórkach eukariotycznych i prokariotycznych definiuje poj cia: komórka, organizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy wymienia przykłady komórek prokariotycznych i eukariotycznych wskazuje i nazywa struktury komórki prokariotycznej i eukariotycznej rozró nia komórki: zwierz c, ro linn, grzybow i prokariotyczn nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia wła ciwo ci błon biologicznych wymienia funkcje błon biologicznych wymienia rodzaje transportu przez błony komplementarno ć zasad definiuje poj cia: podwójna helisa, replikacja wyja nia zale no ć mi dzy wymiarami komórki a jej powierzchni i obj to ci rysuje wybran komórk eukariotyczn na podstawie obserwacji mikroskopowej omawia model budowy błony biologicznej wyja nia ró nic mi dzy transportem biernym a transportem czynnym rozró nia endocytoz i egzocytoz definiuje poj cia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza przestrzenn cz steczki DNA i RNA porównuje budow i rol DNA z budow i rol RNA rysuje schemat budowy nukleotydu oblicza procentow zawarto ć zasad azotowych w DNA klasyfikuje komórki ze wzgl du na wyst powanie j dra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur komórki prokariotycznej porównuje komórk prokariotyczn z komórk eukariotyczn wskazuje cechy wspólne i ró nice mi dzy komórkami eukariotycznymi charakteryzuje białka błon omawia budow i wła ciwo ci lipidów wyst puj cych w błonach biologicznych charakteryzuje ró ne rodzaje transportu przez błony porównuje zjawiska osmozy i dyfuzji przedstawia skutki umieszczenia komórki ro linnej oraz komórki zwierz cej w roztworach: hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym nazywa i wskazuje wi zania w cz steczce DNA wymienia przykłady najwi kszych komórek ro linnych i zwierz cych analizuje znaczenie wielko ci i kształtu komórki w transporcie substancji do i z komórki wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyja nia ró nic w sposobie działania białek kanałowych i no nikowych planuje do wiadczenie maj ce na celu udowodnienie selektywnej przepuszczalno ci błony planuje do wiadczenie maj ce na celu obserwacj plazmolizy i deplazmolizy w komórkach ro linnych Komórka podstawowa jednostka ycia 3 J dro komórkowe 4 Składniki cytoplazmy 5 Składniki cytoplazmy otoczone dwiema błonami 6 Pozostałe składniki komórki. wymienia funkcje j dra komórkowego definiuje poj cia: chromatyna, nukleosom, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne identyfikuje chromosomy płci i autosomy wyja nia ró nic mi dzy komórk haploidaln a komórk diploidaln omawia skład i znaczenie cytozolu wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje identyfikuje ruchy cytozolu charakteryzuje budow i rol siateczki ródplazmatycznej charakteryzuje budow i rol rybosomów, aparatu Golgiego i lizosomów wymienia organelle komórki eukariotycznej otoczone dwiema błonami uzasadnia rol mitochondriów jako centrów energetycznych wymienia funkcje plastydów klasyfikuje składniki komórki na plazmatyczne i nieplazmatyczne wymienia komórki zawieraj ce wakuol identyfikuje elementy budowy j dra komórkowego okre la skład chemiczny chromatyny wyja nia znaczenie j derka i otoczki j drowej wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA w j drze komórkowym rysuje chromosom metafazowy podaje przykłady komórek haploidalnych i komórek diploidalnych omawia ruchy cytozolu okre la rol peroksysomów i glioksysomów wyja nia, na czym polega funkcjonalne powi zanie mi dzy rybosomami, siateczk ródplazmatyczn, aparatem Golgiego a błon komórkow charakteryzuje budow mitochondriów klasyfikuje typy plastydów charakteryzuje budow chloroplastu wymienia argumenty potwierdzaj ce słuszno ć teorii endosymbiozy nazywa substancje b d ce głównymi składnikami budulcowym ciany komórkowej charakteryzuje elementy j dra komórkowego charakteryzuje budow chromosomu metafazowego porównuje elementy cytoszkieletu pod wzgl dem budowy, funkcji i rozmieszczenia porównuje siateczk ródplazmatyczn szorstk z siateczk ródplazmatyczn gładk planuje do wiadczenie maj ce na celu wykazanie znaczenia wysokiej temperatury w dezaktywacji katalazy w bulwie ziemniaka wyja nia, od czego zale y liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce porównuje typy plastydów wyja nia, dlaczego mitochondria i plastydy nazywa si organellami półautonomicznymi omawia budow wakuoli wyja nia ró nice mi dzy wodniczkami u protistów dowodzi, i komórki eukariotyczne zawieraj ró n liczb j der komórkowych wyja nia ró nic mi dzy heterochromatyn a euchromatyn uzasadnia znaczenie upakowania DNA w j drze komórkowym rozpoznaje elementy cytoszkieletu ilustruje plan budowy wici i rz ski dokonuje obserwacji ruchów cytozolu w komórkach moczarki kanadyjskiej przedstawia sposoby powstawania plastydów i mo liwo ci przekształcania ró nych rodzajów plastydów rozpoznaje typy plastydów na podstawie obserwacji mikroskopowej porównuje cian komórkow pierwotn ze cian komórkow wtórn u ro lin porównuje procesy inkrustacji i adkrustacji

4 Ró norodno ć wirusów, bakterii, protistów i grzybów Poł czenia mi dzy komórkami 7 Podziały komórkowe 1 Klasyfikowanie organizmów 2 Wirusy bezkomórkowe formy materii 3 Bakterie organizmy bezj drowe 4 Protisty proste organizmy eukariotyczne wymienia funkcje wakuoli wymienia komórki zawieraj ce cian komórkow wymienia funkcje ciany komórkowej wymienia rodzaje podziałów komórki rozpoznaje etapy mitozy i mejozy charakteryzuje przebieg poszczególnych etapów mitozy i mejozy porównuje przebieg oraz znaczenie mitozy i mejozy wyja nia znaczenie zjawiska crossing-over wymienia zadania systematyki wymienia główne rangi taksonów wymienia kryteria klasyfikowania organizmów według metod opartych na podobie stwie i pokrewie stwie organizmów wymienia nazwy pi ciu królestw wiata organizmów wymienia charakterystyczne cechy organizmów nale cych do ka dego z pi ciu królestw wymienia cechy wirusów wymienia sposoby rozprzestrzeniania si wirusowych chorób ro lin, i człowieka omawia znaczenie wirusów wymienia choroby wirusowe człowieka charakteryzuje budow komórki bakteryjnej wymienia czynno ci yciowe bakterii klasyfikuje bakterie w zale no ci od sposobu od ywiania i oddychania wymienia sposoby rozmna ania bezpłciowego bakterii podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii wymienia choroby bakteryjne człowieka i drogi zaka enia wymienia czynno ci yciowe protistów omawia budow komórki protistów zwierz cych omawia sposób od ywiania si protistów wyja nia, na czym polegaj wtórne zmiany o charakterze inkrustacji i adkrustacji nazywa rodzaje poł cze mi dzykomórkowych w komórkach ro linnych i zwierz cych definiuje poj cia: kariokineza i cytokineza ilustruje poszczególne etapy mitozy i mejozy wyja nia rol interfazy w cyklu yciowym komórki okre la skutki zaburze cyklu komórkowego wymienia czynniki wywołuj ce transformacj nowotworow definiuje poj cia: takson, narz dy homologiczne, gatunek ocenia znaczenie systematyki wyja nia, na czym polega nazewnictwo binominalne gatunków i podaje nazwisko jego twórcy wyja nia zasady konstruowania klucza dwudzielnego do oznaczania gatunków charakteryzuje budow wirionu omawia przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cyklu wirusa zwierz cego wyja nia, jakie znaczenie w zwalczaniu wirusów maj szczepienia ochronne wymienia funkcje poszczególnych elementów komórki identyfikuje ró ne formy komórek bakterii i rodzaje ich skupisk okre la wielko ć komórek bakteryjnych okre la znaczenie form przetrwalnikowych w cyklu yciowym bakterii wyja nia znaczenie procesów płciowych zachodz cych u bakterii definiuje poj cia: anabioza, taksja, koniugacja rozró nia rodzaje ruchów u protistów zwierz cych wyja nia rol wodniczek w od ywianiu i wydalaniu protistów charakteryzuje budow ciany komórkowej omawia umiejscowienie, budow i funkcje poł cze mi dzy komórkami u ro lin i analizuje schemat przedstawiaj cy ilo ć DNA i chromosomów w poszczególnych etapach cyklu komórkowego charakteryzuje poszczególne etapy interfazy okre la znaczenie wrzeciona kariokinetycznego wyja nia, na czym polega programowana mierć komórki wyja nia mechanizm transformacji nowotworowej wyja nia, na czym polega hierarchiczny układ rang jednostek taksonomicznych okre la stanowisko systematyczne wybranego gatunku ro liny i zwierz cia wskazuje w nazwie gatunku nazw rodzajow i epitet gatunkowy wyja nia ró nic mi dzy naturalnym a sztucznym systemem klasyfikacji definiuje poj cia: takson monofiletyczny, parafiletyczny i polifiletyczny porównuje królestwa wiata ywego uzasadnia, e wirusy znajduj si na pograniczu materii nieo ywionej i ywej wyja nia ró nic mi dzy cyklem litycznym a lizogenicznym klasyfikuje wirusy na podstawie rodzaju kwasu nukleinowego, morfologii, rodzaju gospodarza i sposobu infekcji oraz podaje ich przykłady charakteryzuje wybrane choroby wirusowe człowieka wyja nia, na czym polega ró nica w budowie komórki bakterii samo- i cudzo ywnej charakteryzuje poszczególne grupy bakterii w zale no ci od sposobu od ywiania i oddychania oraz podaje ich przykłady omawia etapy koniugacji charakteryzuje grupy systematyczne bakterii omawia objawy wybranych chorób bakteryjnych człowieka proponuje działania profilaktyczne okre la kryterium klasyfikacji protistów wymienia i charakteryzuje sposób funkcjonowania organelli ruchu u protistów wyja nia, w jaki sposób inkrustacja i adkrustacji zmieniaj wła ciwo ci ciany komórkowej wyja nia i porównuje przebieg cytokinezy w komórkach ro linnej i zwierz cej charakteryzuje sposób formowania wrzeciona kariokinetycznego w komórce ro linnej i zwierz cej omawia znaczenie amitozy i endomitozy porównuje i ocenia sposoby klasyfikowania organizmów oparte na metodach fenetycznych i filogenetycznych oznacza gatunki, wykorzystuj c klucz w postaci graficznej lub numerycznej konstruuje klucz słu cy do oznaczania przykładowych gatunków organizmów ocenia stopie pokrewie stwa organizmów na podstawie analizy drzewa rodowego organizmów charakteryzuje formy wirusów pod wzgl dem kształtu porównuje przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cykl wirusa zwierz cego omawia teorie pochodzenia wirusów wyja nia ró nic mi dzy wirusem a wiroidem okre la znaczenie prionów omawia ró nice w budowie ciany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych wyja nia znaczenie heterocyst omawia rodzaje taksji wyja nia, dlaczego osmoregulacja i wydalanie maj szczególne znaczenie dla protistów słodkowodnych uzasadnia ró nic mi dzy cyklem

5 Ró norodno ć ro lin 5 Grzyby cudzo ywne beztkankowce. Porosty 1 Ro liny pierwotnie wodne 2 Główne kierunki rozwoju ro lin l dowych zwierz cych charakteryzuje przebieg rozmna ania si bezpłciowego i płciowego protistów wymienia charakterystyczne cechy budowy protistów ro linopodobnych omawia sposób od ywiania si protistów ro linopodobnych wymienia cechy charakterystyczne dla protistów grzybopodobnych podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia protistów wymienia choroby wywoływane przez protisty i drogi ich zara enia wymienia cechy charakterystyczne grzybów omawia budow grzybów, u ywaj c poj ć: grzybnia, strz pki, owocnik charakteryzuje sposoby rozmna ania bezpłciowego i płciowego grzybów wymienia przedstawicieli poszczególnych typów grzybów omawia znaczenie grzybów i porostów wymienia cechy wła ciwe wył cznie ro linom wymienia cechy charakterystyczne dla ro lin pierwotnie wodnych omawia znaczenie krasnorostów i zielenic wymienia cechy rodowiska wodnego wymienia przykłady adaptacji ro lin do ycia na l dzie rozró nia grupy morfologiczno-rozwojowe ro lin l dowych 3 Tkanki ro linne okre la rol tkanek twórczych wymienia charakterystyczne cechy tkanek stałych omawia budow epidermy okre la funkcje tkanek okrywaj cych omawia budow i funkcj poszczególnych rodzajów mi kiszu omawia budow i funkcje tkanek wzmacniaj cych omawia tkanki przewodz ce, wskazuj c cechy wyró nia główne rodzaje plech u protistów ro linopodobnych wymienia typy zapłodnienia wyst puj ce u protistów porównuje poszczególne typy protistów wymienia przedstawicieli poszczególnych typów protistów podaje przykłady protistów, których organizm jest: pojedyncz komórk, koloni, plech wyja nia, dlaczego grzyby s plechowcami omawia sposoby oddychania grzybów rozró nia poszczególne typy grzybów przedstawia budow, rodowisko i sposób ycia porostów okre la wpływ grzybów na zdrowie i ycie człowieka wymienia formy organizacji ro lin pierwotnie wodnych wymienia sposoby rozmna ania krasnorostów i zielenic omawia jedn z hipotez o pochodzeniu ro lin l dowych, wymieniaj c cechy wiadcz ce o bliskim pokrewie stwie ro lin i współczesnych zielenic definiuje poj cie telom klasyfikuje i identyfikuje tkanki ro linne wymienia charakterystyczne cechy tkanek twórczych wymienia wytwory epidermy i omawia ich znaczenie wyja nia, na czym polega ró nica mi dzy pinocytoz a fagocytoz omawia proces wydalania i osmoregulacji zachodz cy u protistów zwierz cych omawia kolejne etapy przebiegu koniugacji u pantofelka omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego zarod ca malarii charakteryzuje budow form jednokomórkowych i wielokomórkowych protistów ro linopodobnych wymienia cechy charakterystyczne plech protistów ro linopodobnych porównuje typy zapłodnienia u protistów proponuje działania profilaktyczne w celu unikni cia zara enia si protistami chorobotwórczymi rozró nia rodzaje strz pek porównuje sposoby rozmna ania si grzybów omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sprz niowców, workowców i podstawczaków rozró nia typy hymenoforów u podstawczaków porównuje cechy poszczególnych typów grzybów wymienia gatunki grzybów saprobiontycznych, paso ytniczych i symbiotycznych przedstawia zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby charakteryzuje rodzaje plech porostów charakteryzuje formy organizacji ro lin pierwotnie wodnych omawia przemian pokole na przykładzie ulwy sałatowej omawia kolejne etapy koniugacji u skr tnicy charakteryzuje ryniofity omawia główne zało enia teorii telomowej wymienia merystemy pierwotne i wtórne oraz okre la ich funkcje okre la lokalizacj merystemów w ro linie omawia efekt działania kambium i fellogenu wyja nia, na czym polega mechanizm zamykania i otwierania aparatów szparkowych wyja nia znaczenie kutykuli rozwojowym z mejoz pregamiczn a cyklem rozwojowym z mejoz postgamiczn wymienia rodzaje materiałów zapasowych wyst puj cych u protistów ro linopodobnych wymienia barwinki fotosyntetyczne u protistów ro linopodobnych wymienia cechy budowy charakterystyczne dla poszczególnych typów protistów zwierz cych, ro linopodobnych i grzybopodobnych omawia choroby wywoływane przez protisty omawia przemian pokole z dominuj cym sporofitem na przykładzie listownicy okre la kryterium klasyfikacji grzybów porównuje typy mikoryz porównuje rodzaje zarodników wskazuje faz dominuj c w cyklu rozwojowym sprz niowców, workowców i podstawczaków okre la rol rozmnó ek w rozmna aniu porostów wyja nia trudno ci w klasyfikacji systematycznej krasnorostów i zielenic charakteryzuje krasnorosty i zielenice pod wzgl dem budowy i rodowiska wyst powania porównuje warunki panuj ce w wodzie i na l dzie wykazuje znaczenie cech adaptacyjnych ro lin do ycia na l dzie uzasadnia ró nic pomi dzy tkankami twórczymi a tkankami stałymi porównuje budow epidermy i ryzodermy charakteryzuje sposób powstawania, budow oraz znaczenie korkowicy wymienia przykłady wewn trznych i powierzchniowych utworów wydzielniczych

6 4 Budowa i funkcje korzenia budowy drewna i łyka, które umo liwiaj tym tkankom przewodzenie substancji wymienia główne funkcje korzenia charakteryzuje budow strefow korzenia omawia budow pierwotn i wtórn korzenia porównuje budow palowego i wi zkowego systemu korzeniowego oraz uzasadnia, e systemy te stanowi adaptacj do warunków rodowiska wymienia modyfikacje budowy korzeni omawia znaczenie utworów wydzielniczych przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w korzeniu oraz charakteryzuje efekty ich działalno ci charakteryzuje modyfikacje budowy korzeni porównuje budow pierwotn korzenia z budow wtórn 5 Budowa i funkcje łodygi 6 Budowa i funkcje li ci 7 Mszaki ro liny o dominuj cym gametoficie 8 Paprotniki zarodnikowe ro liny naczyniowe 9 Nagozal kowe ro liny kwiatowe z nieosłoni tym zal kiem wymienia funkcje łodygi omawia budow pierwotn i wtórn łodygi wymienia funkcje li ci omawia budow anatomiczn li cia wymienia rodowiska, w których wyst puj mszaki wymienia wspólne cechy mszaków omawia budow gametofitu i sporofitu mszaków omawia znaczenie mszaków wymienia cechy morfologiczno-rozwojowe paprotników omawia budow gametofitu i sporofitu paprotników wskazuje cechy charakterystyczne paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia znaczenie paprotników wymienia cechy charakterystyczne dla ro lin nagozal kowych omawia budow sporofitu ro lin nagozal kowych omawia znaczenie ro lin nagozal kowych wymienia modyfikacje budowy łodygi definiuje poj cie ulistnienie wymienia rodzaje ulistnienia, unerwienia li ci i rodzaje nerwacji podaje przykłady li ci pojedynczych i zło onych wymienia modyfikacje budowy li ci wymienia cechy plechowców i organowców omawia cykl rozwojowy mszaków rozró nia mchy, w trobowce i glewiki wymienia cechy charakterystyczne w cyklu rozwojowym paprotników wymienia przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych wymienia cechy nasiennych wyst puj ce u nagozal kowych wyja nia genez nazwy nagozal kowe (nagonasienne) wymienia i krótko charakteryzuje omawia etapy przyrostu na grubo ć łodygi przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w łodydze oraz charakteryzuje efekty ich działalno ci charakteryzuje modyfikacje budowy łodygi omawia budow morfologiczn li cia okre la rol poszczególnych elementów budowy li cia porównuje mi kisz palisadowy z mi kiszem g bczastym okre la znaczenie modyfikacji li ci podaje przykłady cech ł cz cych mszaki z plechowcami i organowcami okre la rol poszczególnych elementów gametofitu i sporofitu mszaków okre la znaczenie wody w cyklu rozwojowym mszaków wskazuje pokolenie diploidalne i haploidalne w cyklu rozwojowym okre la miejsce zachodzenia i znaczenie mejozy w cyklu rozwojowym wymienia przedstawicieli mchów, w trobowców i glewików omawia budow morfologiczn i anatomiczn paprociowych wskazuje i nazywa elementy budowy sporofitu paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia cykl rozwojowy paprotników jednakozarodnikowych na przykładzie narecznicy samczej omawia cykl rozwojowy paprotników ró nozarodnikowych na przykładzie widliczki ostroz bnej charakteryzuje przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych wyja nia znaczenie kwiatu, nasion, zal ka i łagiewki pyłkowej u nagozal kowych przedstawia budow kwiatu ro liny nagozal kowej i wskazuje elementy porównuje budow pierwotn łodygi z budow wtórn rozró nia łodygi w zale no ci od stopnia trwało ci rozró nia typy ulistnienia, nerwacji i rodzaje li ci porównuje budow anatomiczn li cia ro liny iglastej i li cia ro liny dwuli ciennej oraz uzasadnia przyczyny istniej cych ró nic uzasadnia, e u mszaków wyst puje heteromorficzna przemiana pokole wskazuje cechy charakterystyczne mchów, w trobowców i glewików porównuje budow gametofitu i sporofitu u mchów, w trobowców i glewików wskazuje cechy charakterystyczne poszczególnych grup mchów omawia budow li cia w trobowców na przykładzie porostnicy wskazuje cechy paprociowych, które zdecydowały o opanowaniu rodowiska l dowego i osi gni ciu wi kszych rozmiarów ni mszaki porównuje budow i znaczenie współczesnych oraz dawnych widłakowych i skrzypowych podaje przykłady yj cych w Polsce gatunków widłakowych, skrzypowych i paprociowych obj tych ochron prawn omawia budow nasienia sosny zwyczajnej wymienia wspólne cechy ro lin nagozal kowych wielkolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia wspólne cechy ro lin

7 Funkcjonowanie ro lin 10 Okrytozal kow e ro liny wytwarzaj ce owoce 1 Transport wody, soli mineralnych i substancji od ywczych 2 Wzrost i rozwój ro lin okrytonasiennyc h wymienia cechy ro lin okrytozal kowych odró niaj ce je od nagozal kowych charakteryzuje sporofit ro lin okrytozal kowych przedstawia budow obupłciowego kwiatu ro liny okrytozal kowej ocenia mo liwo ci adaptacyjne ro lin okrytozal kowych omawia znaczenie ro lin okrytozal kowych wymienia funkcje wody w yciu ro lin omawia bilans wodny w organizmie ro liny definiuje poj cia: wzrost ro liny i rozwój ro liny omawia etapy ontogenezy ro liny głównych przedstawicieli ro lin szpilkowych w Polsce wyja nia genez nazwy ro liny okrytozal kowe (okrytonasienne) wymienia rodzaje kwiatów omawia przebieg cyklu rozwojowego u ro lin okrytozal kowych ocenia znaczenie wykształcenia si nasion dla opanowania rodowiska l dowego przez ro liny omawia sposób rozprzestrzeniania si nasion i owoców omawia bierny i czynny mechanizm pobierania wody, posługuj c si poj ciami: transpiracja, parcie korzeniowe, gutacja, wiosenny płacz ro lin charakteryzuje etapy transportu wody i soli mineralnych w ro linie charakteryzuje rodzaje transpiracji charakteryzuje sposoby wegetatywnego rozmna ania si ro lin wskazuje, które etapy cyklu yciowego ro liny składaj si na stadium wegetatywne, a które na generatywne omawia kiełkowanie nasion, uwzgl dniaj c charakterystyczne dla tego procesu zmiany fizjologiczne i morfologiczne homologiczne do struktur poznanych u paprotników przedstawia budow i rozwój gametofitu m skiego i e skiego u ro lin nagozal kowych przedstawia przebieg cyklu rozwojowego u ro lin nagozal kowych na przykładzie sosny zwyczajnej omawia funkcje elementów kwiatu obupłciowego u ro liny okrytozal kowej omawia budow i rozwój gametofitu m skiego i e skiego u ro liny okrytozal kowej wyja nia zwi zek mi dzy zapyleniem a zapłodnieniem wyja nia na przykładach zwi zek mi dzy budow kwiatu u ro liny okrytozal kowej a sposobem jego zapylania charakteryzuje mechanizmy zapobiegaj ce samozapyleniu omawia przebieg i efekty podwójnego zapłodnienia omawia budow nasienia wymienia przykłady owoców pojedynczych (suchych i mi sistych), zbiorowych i owocostanów porównuje cechy budowy morfologicznej i anatomicznej u ro lin jednoli ciennych i dwuli ciennych okre la skutki niedoboru wody w ro linie definiuje poj cia: potencjał wody, ci nienie hydrostatyczne, ci nienie osmotyczne omawia mechanizm zamykania i otwierania si aparatów szparkowych wyja nia, w jaki sposób odbywa si transport asymilatów w ro linie charakteryzuje procesy wzrostu i rozwoju embrionalnego okrytonasiennej ro liny dwuli ciennej od momentu zapłodnienia do powstania nasienia wymienia warunki wzgl dnego i bezwzgl dnego spoczynku nasion charakteryzuje procesy, które zachodz w okresie wzrostu wegetatywnego siewki omawia wpływ temperatury i długo ci dnia i nocy na zakwitanie ro lin definiuje poj cia: wernalizacja i fotoperiodyzm charakteryzuje ro liny krótkiego dnia (RKD), ro liny długiego dnia (RDD) i nagozal kowych drobnolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia gatunki ro lin nagozal kowych obj tych w Polsce cisł ochron gatunkow rozró nia rodzaje kwiatów definiuje poj cia: pr cikowie, słupkowie, kwiatostan schematycznie przedstawia ró ne rodzaje kwiatostanów uzasadnia, dlaczego ro liny unikaj samozapylenia podaje kryterium podziału nasion na bielmowe, bezbielmowe i obielmowe oraz wskazuje mi dzy nimi podobie stwa i ró nice definiuje poj cie partenokarpia porównuje sposoby powstawania ró nych owoców charakteryzuje wybrane rodziny dwuli ciennych i jednoli ciennych wymienia przykłady ro lin jednoli ciennych i dwuli ciennych omawia sposób pobierania soli mineralnych przez ro liny przedstawia sposób okre lenia potencjału wody w ro linie wyja nia rol sił kohezji i adhezji w przewodzeniu wody omawia czynniki wpływaj ce na intensywno ć transpiracji planuje do wiadczenie maj ce na celu zbadanie wpływu nat enia wiatła na intensywno ć transpiracji planuje do wiadczenie, którego celem jest zbadanie biegunowo ci p dów ro liny porównuje kiełkowanie nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne definiuje poj cia: ro liny monokarpiczne i ro liny polikarpiczne wymienia przykłady ro lin monokarpicznych i polikarpicznych

8 ro liny neutralne (RN) 3 Regulatory wzrostu i rozwoju ro lin wymienia charakterystyczne cechy fitohormonów wymienia pi ć głównych grup fitohormonów wymienia najwa niejsze funkcje auksyn, giberelin, cytokinin, inhibitorów wzrostu i etylenu definiuje poj cie fitohormony podaje przykłady wykorzystania fitohormonów rolnictwie i ogrodnictwie charakteryzuje miejsce syntetyzowania auksyn oraz wpływ auksyn na procesy wzrostu i rozwoju ro lin charakteryzuje wpływ giberelin i cytokinin na procesy wzrostu i rozwoju ro lin wyja nia wpływ inhibitorów wzrostu na kiełkowanie nasion i reakcje obronne ro lin wyja nia wpływ etylenu na dojrzewanie owoców i zrzucanie li ci analizuje wykres przedstawiaj cy wpływ st enia auksyn na wzrost korzeni i łodygi porównuje wpływ auksyn i giberelin na ro liny porównuje wpływ st enia auksyn i cytokinin na wzrost i rozwój tkanek ro linnych okre la rol fitohormonów maj cych znaczenie w uruchamianiu reakcji obronnych ro lin poddanych działaniu czynników stresowych Ró norodno ć bezkr gowców 4 Reakcje ro lin na bod ce 1 Kryteria klasyfikacj i 2 G bki a beztkanko we 3 Tkanki zwierz ce budowa i funkcja 4 Parzydełk owce tkankowe a dwuwarst wyró nia typy ruchów ro lin oraz podaje ich przykłady wyja nia ró nic mi dzy tropizmami a nastiami klasyfikuje i podaje przykłady na podstawie nast puj cych kryteriów: wykształcenie tkanek, rodzaj symetrii, liczba listków zarodkowych, wyst powanie lub brak wtórnej jamy ciała, przekształcenie si prag by, sposób bruzdkowania i powstawanie mezodermy omawia rodowisko i tryb ycia g bek charakteryzuje podstawowe czynno ci yciowe g bek omawia znaczenie g bek klasyfikuje tkanki zwierz ce omawia budow i rol tkanki nabłonkowej omawia budow i funkcje tkanki ł cznej omawia budow tkanki chrz stnej i kostnej charakteryzuje budow i funkcje osocza oraz elementów morfotycznych krwi omawia ogólne cechy budowy tkanki mi niowej omawia budow i rol elementów tkanki nerwowej nazywa poziomy organizacji budowy ciała wymienia układy narz dów buduj cych ciała charakteryzuje rodowisko i tryb ycia parzydełkowców charakteryzuje ogóln budow ciała parzydełkowców omawia sposób od ywiania si wyja nia mechanizm powstawania ruchów wzrostowych i turgorowych wymienia etapy rozwoju zarodkowego u definiuje poj cia: a dwuwarstwowe i a trójwarstwowe, a pierwouste i a wtórouste omawia bezpłciowy i płciowy sposób rozmna ania si g bek przedstawia ogólny plan budowy g bki rozpoznaje poszczególne rodzaje tkanek zwierz cych dzieli tkanki nabłonkowe na podstawie liczby warstw komórek, kształtu komórek i pełnionych funkcji wymienia funkcje gruczołów wyja nia kryteria podziału tkanki ł cznej wymienia przykłady tkanek ł cznych wła ciwych, podporowych i płynnych definiuje poj cia: narz d, układ narz dów nazywa typ układu nerwowego parzydełkowców i omawia jego budow omawia sposób wykonywania ruchów i przemieszczania si parzydełkowców charakteryzuje sposoby rozmna ania si wyró nia rodzaje tropizmów i nastii w zale no ci od rodzaju bod ca zewn trznego omawia rodzaje tropizmów wyja nia przyczyn odmiennej reakcji korzenia i łodygi na działanie siły grawitacyjnej omawia przykłady nastii uzasadnia zwi zek mi dzy symetri ciała a budow zwierz cia i trybem ycia charakteryzuje przebieg i efekty bruzdkowania wyja nia, w jaki sposób powstaje otwór g bowy, odbytowy i mezoderma u pierwoustych i wtóroustych wyja nia, na czym polegaj totipotencjalne wła ciwo ci komórek i okre la ich znaczenie w yciu g bek wymienia gromady zaliczane do typu g bek wraz z przykładami ich przedstawicieli rysuje tkanki zwierz ce charakteryzuje nabłonki pod wzgl dem budowy, roli i miejsca wyst powania charakteryzuje pod wzgl dem budowy, roli i wyst powania tkanki ł czne wła ciwe porównuje rodzaje tkanek chrz stnych i kostnych pod wzgl dem budowy i miejsca wyst powania porównuje pod wzgl dem budowy i sposobu funkcjonowania tkank mi niow gładk, poprzecznie pr kowan serca oraz poprzecznie pr kowan szkieletow porównuje budow polipa z budow meduzy wymienia funkcje i miejsca wyst powania poszczególnych rodzajów komórek ciała parzydełkowców uzasadnia ró nic mi dzy tropizmem dodatnim a tropizmem ujemnym wyja nia znaczenie auksyn w reakcjach ruchowych ro lin planuje do wiadczenie, którego celem jest zbadanie geotropizmu korzenia i p du uzasadnia, e nastie mog mieć charakter ruchów turgorowych i wzrostowych charakteryzuje a acelomatyczne, pseudocelomatyczne i celomatyczne klasyfikuje a celomatyczne ze wzgl du na rodzaj segmentacji i obecno ć lub brak struny grzbietowej porównuje typy budowy ciała g bek okre la rol komórek kołnierzykowatych omawia budow ciany ciała g bek charakteryzuje poszczególne gromady g bek okre la pochodzenie poszczególnych rodzajów tkanek klasyfikuje gruczoły wymienia cechy charakterystyczne i funkcje limfy i hemolimfy omawia sposób przekazywania impulsu nerwowego wymienia funkcje komórek glejowych wskazuje podobie stwa i ró nice mi dzy wewn trzn a zewn trzn cian ciała u parzydełkowca omawia budow i znaczenie parzydełek definiuje poj cie ciałka brze ne (ropalia)

9 wowe 5 Płazi ce a spłaszczon e grzbieto- -brzusznie 6 Nicienie a o obłym, nieczłono wanym ciele parzydełkowców omawia znaczenie parzydełkowców wymienia wspólne cechy wszystkich przedstawicieli płazi ców omawia budow wewn trzn płazi ców omawia sposoby od ywiania si płazi ców wyja nia, w jaki sposób u płazi ców zachodzi wymiana gazowa i transport substancji wymienia przykłady adaptacji płazi ców do paso ytniczego trybu ycia omawia znaczenie płazi ców omawia ogólny plan budowy ciała nicieni charakteryzuje tryb ycia nicieni wymienia cechy charakterystyczne budowy nicieni charakteryzuje podstawowe czynno ci yciowe nicieni omawia znaczenie nicieni parzydełkowców definiuje poj cia: ywiciel po redni, ywiciel ostateczny, obojnak, zapłodnienie krzy owe wymienia gatunki paso ytnicze płazi ców, które mog stanowić zagro enie dla zdrowia lub ycia człowieka proponuje działania profilaktyczne maj ce na celu zmniejszenie prawdopodobie stwa zara enia człowieka płazi cami paso ytniczymi proponuje działania profilaktyczne maj ce na celu zmniejszenie prawdopodobie stwa zara enia człowieka nicieniami paso ytniczymi charakteryzuje budow ciany ciała parzydełkowca omawia przemian pokole u parzydełkowców na przykładzie chełbi modrej wymienia przykładowych przedstawicieli gromad omawia budow wora powłokowomi niowego omawia budow morfologiczn płazi ców omawia budow układu pokarmowego płazi ców nazywa typ układu nerwowego płazi ców i omawia jego budow omawia budow i funkcje układu wydalniczego płazi ców omawia budow układu rozrodczego płazi ców charakteryzuje cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego, bruzdogłowca szerokiego i motylicy w trobowej omawia pokrycie ciała u nicieni omawia budow układu pokarmowego i sposób trawienia nicieni wyja nia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa i transport substancji u nicieni omawia budow układu wydalniczego i nerwowego nicieni omawia sposób rozmna ania si i rozwoju nicieni charakteryzuje cykl rozwojowy glisty ludzkiej i wło nia kr tego charakteryzuje gromady parzydełkowców wyja nia rol koralowców w tworzeniu raf koralowych definiuje poj cia: rabdity, statocysty wymienia gromady płazi ców charakteryzuje gromady płazi ców definiuje poj cie: linienie, oskórek wymienia i charakteryzuje nicienie paso ytnicze ro lin, i człowieka oraz nicienie niepaso ytnicze wskazuje przystosowania nicieni do paso ytnictwa 7 Pier cienic e bezkr gow ce o wyra nej metamerii charakteryzuje tryb ycia pier cienic wymienia cechy budowy anatomicznej wspólne dla wszystkich pier cienic przedstawia ogóln budow ciała pier cienic omawia wewn trzn budow ciała pier cienic na przykładzie d d ownicy wymienia cechy budowy pijawek o znaczeniu adaptacyjnym do paso ytniczego trybu ycia omawia znaczenie pier cienic omawia budow układu pokarmowego pier cienic wyja nia, w jaki sposób u pier cienic zachodzi wymian gazowa omawia budow układu krwiono nego i nerwowego u pier cienic charakteryzuje budow i funkcje układu wydalniczego pier cienic omawia sposób rozmna ania si pier cienic wyja nia ró nic mi dzy metameri homonomiczn a heteronomiczn wymienia funkcje parapodiów omawia pokrycie ciała u pier cienic wskazuje podobie stwa i ró nice w rozmna aniu si wieloszczetów, sk poszczetów i pijawek wyja nia znaczenie siodełka u sk poszczetów i pijawek wymienia przedstawicieli wieloszczetów, sk poszczetów i pijawek omawia budow morfologiczn odcinka głowowego ciała nereidy omawia budow morfologiczn parapodium nereidy wymienia barwniki oddechowe pier cienic i barwy, jakie nadaj krwi wyja nia rol komórek chloragogenowych charakteryzuje gromady nale ce do pier cienic 8 Stawonogi a o członowan ych odnó ach wymienia i charakteryzuje rodowiska, w których yj stawonogi wymienia wspólne cechy budowy morfologicznej i anatomicznej stawonogów charakteryzuje narz dy wymiany gazowej stawonogów wymienia typy gruczołów wydalniczych omawia przebieg rozwoju zło onego z wymienia typy aparatów g bowych owadów i podaje przykłady owadów, u których one wyst puj wymienia typy odnó y owadów i podaje przykłady owadów, u których one wyst puj definiuje poj cia: przeobra enie zupełne, przeobra enie niezupełne, imago, poczwarka porównuje budow morfologiczn i anatomiczn skorupiaków, paj czaków i owadów omawia budow układu pokarmowego stawonogów porównuje budow narz dów oddechowych stawonogów yj cych w wodzie i na l dzie definiuje poj cia: miksocel, hemolimfa omawia ró norodno ć budowy skrzydeł owadów uzasadnia, e stawonogi przystosowały si do pobierania ró norodnego pokarmu wyja nia rol ostii w sercu omawia budow oka zło onego wyja nia rol narz dów tympanalnych

10 Ró norodno ć strunowców 9 Mi czaki a o mi kkim niesegmen towanym ciele 10 Szkarłupni e bezkr gow e a wtórouste 1 Charakter ystyka strunowc ów. Strunowc e ni sze 2 Cechy charakter ystyczne kr gowcó w przeobra eniem niezupełnym i zupełnym omawia znaczenie stawonogów charakteryzuje rodowisko ycia mi czaków przedstawia ogóln budow ciała mi czaków na przykładzie limaka wymienia cechy budowy charakterystyczne dla wszystkich przedstawicieli mi czaków omawia znaczenie mi czaków charakteryzuje rodowisko i tryb ycia szkarłupni omawia znaczenie szkarłupni w przyrodzie i yciu człowieka wymienia pi ć najwa niejszych cech strunowców wymienia podtypy strunowców przedstawia drzewo rodowe strunowców porównuje plan budowy bezkr gowców i strunowców wymienia wspólne cechy wszystkich kr gowców charakteryzuje pokrycie ciała kr gowców, uwzgl dniaj c budow oraz funkcje, jakie pełni naskórek i skóra wła ciwa przedstawia plan budowy szkieletu osiowego i szkieletu ko czyn u kr gowców wymienia odcinki układu pokarmowego kr gowców charakteryzuje rodzaje narz dów wymiany gazowej u kr gowców omawia budow układu pokarmowego mi czaków i sposoby pobierania przez nie pokarmu charakteryzuje budow i sposób funkcjonowania narz dów oddechowych u mi czaków zasiedlaj cych rodowiska wodne i l dowe charakteryzuje rozmna anie si mi czaków wymienia funkcje układu wodnego (ambulakralnego) przedstawia ogóln budow ciała szkarłupni omawia czynno ci yciowe szkarłupni charakteryzuje rodowisko i tryb ycia przedstawicieli strunowców ni szych na przykładzie lancetnika wskazuje w budowie lancetnika charakterystyczne cechy strunowców wymienia grupy biologiczne kr gowców wymienia cechy charakterystyczne dla wszystkich kr głoustych omawia sposób działania otwartego układu krwiono nego porównuje stawonogi wodne i l dowe pod wzgl dem budowy narz dów wydalniczych oraz usuwanych produktów przemiany materii przedstawia budow ła cuszkowego układu nerwowego typowego dla wi kszo ci stawonogów wyja nia, na czym polega partenogeneza charakteryzuje skorupiaki, szcz koczułkowce oraz tchawkowe i podaje ich przedstawicieli wyja nia budow i funkcje muszli u mi czaków wyja nia, w jaki sposób zachodzi przepływ krwi w układzie krwiono nym mi czaków omawia budow układu krwiono nego głowonogów omawia budow układu nerwowego omawia wydalanie i osmoregulacj u mi czaków uzasadnia twierdzenie, e głowonogi s mi czakami o najwy szym stopieniu zło ono ci budowy omawia budow wewn trzn szkarłupni na przykładzie rozgwiazdy omawia sposób od ywiania si i budow układu pokarmowego szkarłupni wyja nia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa, transport substancji oraz wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni omawia budow układu wodnego (ambulakralnego) uzasadnia, i szkarłupnie s nietypowymi bezkr gowcami omawia zewn trzn i wewn trzn budow ciała oraz funkcje yciowe bezczaszkowców na przykładzie lancetnika omawia zewn trzn i wewn trzn budow ciała oraz funkcje yciowe osłonic na przykładzie achwy porównuje budow przednercza, pranercza i zanercza porównuje sposoby rozmna ania si i rozwoju kr gowców omawia budow wewn trzn i charakteryzuje podstawowe czynno ci yciowe kr głoustych na przykładzie minoga wyja nia rol pokładełka porównuje skorupiaki, szcz koczułkowce i tchawkowce wymienia przystosowania stawonogów do ycia w ró norodnych typach rodowisk porównuje budow zewn trzn i budow muszli u poszczególnych gromad mi czaków charakteryzuje gromady mi czaków oraz wskazuje charakterystyczne cechy budowy morfologicznej umo liwiaj ce ich identyfikacj wymienia przykłady gatunków nale cych do poszczególnych gromad charakteryzuje budow układu nerwowego szkarłupni omawia sposób rozmna ania si szkarłupni wymienia gromady szkarłupni i przykładowych przedstawicieli porównuje budow morfologiczn liliowców, rozgwiazd, w owideł, je owców i strzykw analizuje drzewo rodowe strunowców definiuje poj cie strunowce ni sze omawia etapy ewolucji łuków skrzelowych u kr gowców wymienia cechy kr głoustych wiadcz ce o tym, e s najprymitywniejszymi kr gowcami

11 3 Ryby uchwow ce pierwotni e wodne 4 Płazy kr gowce dwu rodo wiskowe 5 Gady pierwsze owodnio wce omawia budow o rodkowego i obwodowego układu nerwowego kr gowców wyja nia znaczenie narz dów zmysłów kr gowców charakteryzuje budow układu wydalniczego, krwiono nego i rozrodczego kr gowców wymienia cechy charakterystyczne dla ryb omawia ogóln budow ciała ryby charakteryzuje pokrycie ciała ryb, wskazuj c te cechy, które stanowi przystosowanie do ycia w wodzie przedstawia budow układu krwiono nego ryb charakteryzuje sposób rozmna ania si ryb wymienia przystosowania ryb do ycia w rodowisku wodnym omawia znaczenie ryb charakteryzuje rodowisko ycia płazów przedstawia budow i funkcje skóry płazów omawia budow układu krwiono nego płazów charakteryzuje rozmna anie si płazów wymienia przystosowania płazów do ycia w rodowisku wodno-l dowym omawia znaczenie płazów charakteryzuje rodowisko ycia gadów charakteryzuje sposób od ywiania si gadów przedstawia budow układu krwiono nego gadów omawia sposób rozmna ania si i rozwoju gadów wymienia przystosowania w budowie gadów b d ce adaptacj do ycia na l dzie omawia znaczenie gadów wymienia płetwy parzyste i nieparzyste oraz ich funkcje wyja nia mechanizm wymiany gazowej u ryb definiuje poj cia: tarło, ikra podaje przykłady potwierdzaj ce, e pokrój ciała ryby odbiegaj cy od typowego dla nich wzorca wynika z adaptacji do ycia w ró nych warunkach rodowiska wodnego charakteryzuje funkcjonowanie narz dów wymiany gazowej u dorosłych płazów i ich larw charakteryzuje rozwój płazów bezogonowych na przykładzie aby definiuje poj cia: skrzek, kijanka wymienia cechy pokrycia ciała gadów, które stanowi adaptacje do ycia w rodowisku l dowym przedstawia cechy budowy oraz funkcje szkieletu gadów na przykładzie jaszczurki charakteryzuje budow i czynno ci mózgowia i narz dów zmysłów gadów omawia budow układu wydalniczego gadów omawia budow układu szkieletowego ryb omawia elementy budowy układu pokarmowego ryb wyja nia znaczenie i działanie p cherza pławnego omawia budow skrzeli ryby omawia budow układu nerwowego ryb charakteryzuje narz dy zmysłów u ryb wyja nia znaczenie linii nabocznej wyja nia, na jakiej zasadzie u ryb chrz stnoszkieletowych, ryb kostnoszkieletowych słonowodnych i kostnoszkieletowych słodkowodnych odbywa si wydalanie i osmoregulacja omawia przystosowania ryb w budowie do ycia w wodzie omawia cechy budowy i funkcje szkieletu płazów na przykładzie szkieletu aby charakteryzuje budow układu pokarmowego i sposób od ywiania si płazów omawia budow układu oddechowego płazów charakteryzuje budow układu nerwowego płazów wyja nia znaczenie poszczególnych narz dów zmysłów omawia proces wydalania u płazów wymienia charakterystyczne cechy budowy i trybu ycia kijanek wskazuje zagro enia dla ró norodno ci i liczebno ci płazów proponuje działania maj ce na celu ochron płazów wskazuje kryterium, na podstawie którego została utworzona systematyka gadów wskazuje zagro enia dla ró norodno ci i liczebno ci gadów proponuje działania maj ce na celu ochron gadów charakteryzuje rodzaje łusek definiuje poj cie serce ylne przedstawia budow mózgowia u ryby kostnoszkieletowej charakteryzuje podgromady ryb wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad wskazuje zagro enia ze strony działalno ci człowieka dla bioró norodno ci ryb proponuje działania maj ce na celu ochron zró nicowania gatunkowego ryb wyja nia mechanizm wentylacji płuc u aby wyja nia zwi zek mi dzy pojawieniem si narz du wymiany gazowej w postaci płuc a modyfikacj budowy układu krwiono nego u płazów analizuje modyfikacje budowy i czynno ci wybranych narz dów zmysłów u płazów zwi zane z ich funkcjonowaniem w warunkach rodowiska l dowego porównuje rozwój płazów bezogonowych, ogoniastych i beznogich uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narz dów i układów narz dów w przystosowaniu do ycia w rodowisku wodno-l dowym charakteryzuje rz dy płazów wymienia przedstawicieli poszczególnych rz dów płazów wyja nia rol cz ciowej przegrody wyst puj cej w komorze serca u wi kszo ci gadów omawia proces wentylacji płuc u gadów porównuje proces wydalania u gadów yj cych na l dzie i w wodzie uzasadnia, e sposób rozmna ania i rozwoju gadów stanowi adaptacj do ycia na l dzie wymienia funkcje poszczególnych błon płodowych u gadów uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narz dów i układów

12 Funkcjonowanie 6 Ptaki lataj ce a pokryte piórami 7 Ssaki kr gowce wszechstr onne i ekspansy wne 1 Ochrona ciała. Symetria ciała 2 Ruch charakteryzuje rodowisko ycia ptaków omawia ogóln budow ciała ptaków charakteryzuje pokrycie ciała ptaków charakteryzuje budow układu pokarmowego i sposoby od ywiania si ptaków omawia budow układów: krwiono nego, oddechowego i rozrodczego ptaków charakteryzuje rozmna anie si ptaków wymienia cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne b d ce przystosowaniami ptaków do lotu omawia znaczenie ptaków charakteryzuje rodowisko ycia ssaków wymienia cechy charakterystyczne dla ssaków charakteryzuje pokrycie ciała ssaków omawia budow układu pokarmowego ssaków i rol poszczególnych narz dów charakteryzuje budow układu oddechowego ssaków i rol poszczególnych narz dów przedstawia budow układu krwiono nego ssaków i sposób przepływu krwi omawia budow układu wydalniczego oraz sposób wydalania i osmoregulacji u ssaków omawia sposób rozrodu ssaków omawia znaczenie ssaków definiuje poj cie powłoka ciała wymienia funkcje powłoki ciała u charakteryzuje budow powłoki ciała u bezkr gowców charakteryzuje budow powłoki ciała strunowców wyja nia, dlaczego a osiadłe lub mało ruchliwe maj promienist symetri ciała wymienia korzy ci posiadania dwubocznej symetrii ciała wyja nia ró nic mi dzy ruchem rz skowym a ruchem mi niowym wymienia a poruszaj ce si ruchem rz skowym i mi niowym wymienia przykłady ruchu bez przemieszczania si i ruchu lokomotorycznego u wybranych wymienia narz dy lokomotoryczne u wybranych grup wymienia rodzaje ruchu u wybranych grup w rodowisku wodnym i l dowym omawia budow pióra konturowego charakteryzuje narz dy zmysłów ptaków omawia budow jaja ptaków i podaje funkcje elementów budowy porównuje gniazdowniki z zagniazdownikami wymienia rodzaje i funkcje wytworów naskórka ssaków charakteryzuje mechanizmy słu ce utrzymaniu stałej temperatury ciała u ssaków wyja nia znaczenie ło yska i p powiny wyja nia znaczenie nabłonka syncytialnego u płazi ców paso ytniczych wyja nia znaczenie szkieletu zewn trznego u stawonogów wyja nia znaczenie muszli u mi czaków omawia budow skóry kr gowców wyja nia zasad skurczu mi nia wyja nia znaczenie mi ni poprzeczniepr kowanych okre la znaczenie szkieletu zewn trznego i wewn trznego omawia przystosowania anatomiczne, morfologiczne i fizjologiczne do ycia w rodowisku wodnym i l dowym omawia budow szkieletu ptaka na przykładzie g si przedstawia budow skrzydła ptaka wyja nia mechanizm podwójnego oddychania wyst puj cy u ptaków omawia schemat budowy mózgowia ptaków charakteryzuje budow i funkcjonowanie układu wydalniczego ptaków analizuje cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne b d ce adaptacj ptaków do lotu wskazuje zagro enia dla ró norodno ci i liczebno ci ptaków proponuje działania maj ce na celu ochron ptaków omawia budow szkieletu ssaków omawia schemat budowy mózgowia ssaków charakteryzuje narz dy zmysłów ssaków porównuje sposoby rozmna ania si stekowców, torbaczy i ło yskowców wskazuje zagro enia dla ró norodno ci i liczebno ci ssaków proponuje działania maj ce na celu ochron ssaków wskazuje ró nice w budowie powłoki ciała u bezkr gowców wskazuje ró nice w budowie powłoki ciała u kr gowców wymienia wytwory naskórka i skóry wła ciwej u kr gowców uzasadnia zwi zek mi dzy symetri ciała a ich trybem ycia wymienia płaszczyzny przekroju ciała o dwubocznej symetrii ciała porównuje ruch bez przemieszczania si z ruchem lokomotorycznym omawia budow układu wodnego (ambulakralnego) szkarłupni porównuje szkielet zewn trzny ze szkieletem wewn trznym uzasadnia zwi zek mi dzy sposobem poruszania si a rodowiskiem ycia wyja nia ró nic mi dzy lotem biernym a lotem czynnym narz dów w przystosowaniu do ycia gadów na l dzie charakteryzuje podgromady gadów wymienia przykładowych przedstawicieli podgromad wyja nia rol gruczołu kuprowego wymienia typy piór ptaków oraz ich funkcje wyja nia, na czym polega pierzenie si ptaków omawia rozmieszczenie i funkcje worków powietrznych u ptaków wyja nia znaczenie układów oddechowego i krwiono nego w utrzymaniu stałocieplno ci u ptaków omawia zjawisko w drówek ptaków charakteryzuje podgromady i nadrz dy ptaków wymienia przykładowe gatunki wybranych grup systematycznych wyja nia, na czym polega specjalizacja uz bienia ssaków porównuje budow przewodu pokarmowego ssaków mi so ernych i ro lino ernych wyja nia, na czym polega echolokacja charakteryzuje poszczególne podgromady ssaków wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad ssaków uzasadnia zwi zek mi dzy funkcj powłoki ciała a rodowiskiem ycia analizuje zwi zek budowy powłoki ciała z pełnion funkcj wymienia białka motoryczne wyja nia rol białek motorycznych omawia budow rz sek i komórek kołnierzykowych wyja nia rol filamentów aktynowych i miozynowych definiuje poj cie szkielet hydrauliczny omawia etapy ruchu lokomotorycznego na przykładzie d d ownicy porównuje warunki ycia w wodzie, powietrzu i na l dzie

13 3 Od ywian ie si 4 Wymiana gazowa 5 Transport u definiuje poj cia: organizmy cudzo ywne (heterotroficzne), trawienie wyja nia, na czym polega trawienie wewn trzkomórkowe i zewn trzkomórkowe omawia plan budowy układu pokarmowego heterotrofów porównuje przewód pokarmowy ro lino ercy i drapie nika wyja nia znaczenie endosymbiontów w trawieniu pokarmu definiuje poj cia: oddychanie komórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ci nienie cz steczkowe omawia etapy wymiany gazowej wymienia narz dy wymiany gazowej u wodnych i l dowych oraz podaje przykłady organizmów wymienia rodzaje płynów ciała b d cych no nikami substancji w organizmach omawia ogóln budow układu krwiono nego wymienia funkcje układu krwiono nego wymienia rodzaje naczy krwiono nych i ich funkcje omawia budow serca kr gowców klasyfikuje a ze wzgl du na wielko ć pobieranego pokarmu, zró nicowanie pokarmu, rodzaj po ywienia i sposób jego zdobywania oraz podaje przykłady do ka dej klasyfikacji wyja nia, na czym polega modyfikacja układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym omawia etapy trawienia pokarmu omawia warunki zachodzenia dyfuzji wyja nia, na czym polega zwi zek mi dzy wymian gazow a dyfuzj porównuje budow płuc kr gowców rozró nia transport wewn trzkomórkowy i zewn trzkomórkowy wymienia rodzaje barwników oddechowych i przykłady grup,, u których wyst puj porównuje układ krwiono ny otwarty z układem krwiono nym zamkni tym wymienia grupy, u których wyst puje otwarty lub zamkni ty układ krwiono ny omawia ró nice mi dzy trawieniem wewn trzkomórkowym a trawieniem zewn trzkomórkowym uzasadnia zwi zek mi dzy budow układu pokarmowego a trybem ycia zwierz cia i stopniem rozwoju ewolucyjnego wyja nia rol poszczególnych narz dów układu pokarmowego heterotrofów porównuje warunki wymiany gazowej w wodzie i powietrzu, uwzgl dniaj c wady i zalety tych rodowisk porównuje wymian gazow zewn trzn z wymian gazow wewn trzn omawia sposoby wymiany gazowej charakteryzuje budow i funkcjonowanie narz dów wymiany gazowej u wodnych i l dowych charakteryzuje płyny ciała b d ce no nikami substancji w organizmach charakteryzuje barwniki oddechowe omawia transport substancji u bezkr gowców i kr gowców porównuje budow układów krwiono nych kr gowców porównuje budow serca kr gowców omawia budow oł dka prze uwaczy uzasadnia ró nice w budowie przewodu pokarmowego ro lino ercy i drapie nika omawia modyfikacje układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym u porównuje ci nienie parcjalne tlenu i dwutlenku w gla w o rodkach bior cych udział w wymienia gazowej uzasadnia zwi zek mi dzy sposobem wymiany gazowej a wielko ci i trybem ycia wyja nia, na czym polega zasada przeciwpr dów u ryb omawia działanie wieczek skrzelowych u ryb wyja nia ró nic mi dzy płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowanymi uzasadnia zwi zek mi dzy rozmiarami ciała i tempem metabolizmu a sposobem transportu substancji porównuje budow układów krwiono nych bezkr gowców 6 Reagowa nie na bod ce definiuje poj cia: receptor, odruch, neuron, hormon klasyfikuje receptory ze wzgl du na rodzaj docieraj cego bod ca wymienia pi ć rodzajów zmysłów u omawia budow i funkcje poszczególnych elementów mózgowia kr gowców omawia znaczenie układu hormonalnego charakteryzuje narz dy zmysłów pod wzgl dem budowy i funkcji nazywa układy nerwowe bezkr gowców i wymienia ich cechy porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe charakteryzuje budow układu nerwowego strunowców rozró nia o rodkowy i obwodowy układ nerwowy u kr gowców klasyfikuje receptory ze wzgl du na pochodzenie bod ców oraz budow receptora omawia kolejne etapy ewolucji oka porównuje układy nerwowe bezkr gowców wyja nia, na czym polega proces cefalizacji porównuje budow mózgowia kr gowców omawia regulacj hormonaln na przykładzie linienia owadów omawia budow oka zło onego stawonogów wyja nia, dlaczego wi kszo ć narz dów zmysłów znajduje si w przedniej cz ci ciała wymienia czynniki maj ce wpływ na budow i stopie zaawansowania układu nerwowego analizuje kolejne etapy ewolucji układu nerwowego bezkr gowców 7 Osmoreg ulacja i wydalanie definiuje poj cia: osmoregulacja, wydalanie wymienia produkty przemiany materii definiuje poj cia: a amonioteliczne, ureoteliczne, urykoteliczne wymienia narz dy wydalnicze u bezkr gowców i strunowców omawia mechanizm osmoregulacji u l dowych i wodnych wymienia drogi usuwania produktów przemiany materii wyja nia, w jaki sposób zachodzi osmoregulacja u izoosmotycznych, hiperosmotycznych i hipoosmotycznych wymienia grupy i rodzaje produktów przemian azotowych porównuje produkty przemian oraz warunki rodowiskowe, w jakich yj a amonioteliczne, ureoteliczne i porównuje warunki ycia na l dzie i w wodzie pod k tem utrzymania równowagi wodno-mineralnej uzasadnia zwi zek mi dzy rodzajem wydalanych produktów, a trybem ycia

14 8 Rozmna anie i rozwój wyja nia, na czym polega rozmna anie bezpłciowe i płciowe wymienia sposoby rozmna ania bezpłciowego i podaje przykłady grup, u których one wyst puj definiuje poj cia: rozdzielnopłciowo ć, obojnactwo (hermafrodytyzm), dymorfizm płciowy wyja nia ró nic mi dzy zaplemnieniem a zapłodnieniem wymienia kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu okre la wady i zalety rozmna ania bezpłciowego porównuje zapłodnienie zewn trzne z zapłodnieniem wewn trznym definiuje poj cie ontogeneza charakteryzuje okresy rozwoju pozazarodkowego wymienia przykłady o rozwoju prostym i zło onym charakteryzuje a jajorodne, jajo yworodne i yworodne oraz podaje ich przykłady urykoteliczne charakteryzuje budow narz dów wydalniczych bezkr gowców i strunowców charakteryzuje sposoby rozmna ania bezpłciowego wyja nia, dlaczego u paso ytów wewn trznych i mało ruchliwych wyst puje obojnactwo wyja nia, na czym polega zapłodnienie krzy owe i samozapłodnienie oraz podaje przykłady, u których zachodz te procesy wyja nia, na czym polega partenogeneza (dzieworództwo) i heterogonia charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu charakteryzuje przebieg bruzdkowania w zale no ci od rodzaju jaja i podaje przykłady ich wyst powania omawia sposób powstania wtórnej jamy ciała u pierwoustych i wtóroustych porównuje przebieg rozwoju prostego i zło onego porównuje rozmna anie bezpłciowe i płciowe wymienia przykłady b d cych hermafrodytami uzasadnia, e rodzaj zaplemnienia i zapłodnienia zwi zany jest ze rodowiskiem ycia okre la wady zapłodnienia zewn trznego klasyfikuje jaja ze wzgl du na ilo ć i rozmieszczenie ółtka wymienia listki zarodkowe i powstaj ce z nich struktury u człowieka okre la kryterium podziału na pierwouste i wtórouste