Management Systems in Production Engineering No 4(8), 2012

Transkrypt

1 ROZWÓJ INSTRUMENTÓW ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW THE DEVELOPMENT OF INSTRUMENTS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE ENTERPRISES SECTOR Leszek KAŹMIERCZAK-PIWKO Uniwersytet Zielonogórski Streszczenie: Artykuł stworzony w ramach stypendium doktoranckiego (Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji, Działania 8.2 Transfer wiedzy, Priorytetu VIII Regionalne Kadry Gospodarki Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz z budżetu państwa i Województwa Lubuskiego) podejmuje problematykę uniwersalnych instrumentów zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw w postaci systemów zarządzania środowiskowego BS7750, norm ISO 14000, EMAS oraz Strategii CP i zasad biznesu społecznie odpowiedzialnego CSR. Koncertuje się na syntetycznym ukazaniu ich genezy ewolucji oraz aktualnego stanu zaawansowania wdrożeń, wśród podmiotów funkcjonujących na terenie kraju. Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony, gospodarka, sektor przedsiębiorstw, współpraca międzynarodowa, systemy zarządzania środowiskowego, czystsza produkcja, biznes społecznie odpowiedzialny 1. Wprowadzenie Geneza metod i instrumentów rozwoju przedsiębiorstw zgodnego z koncepcją sustain development (SD) łączy się w sposób oczywisty z jej pojawieniem się w dyskursie międzynarodowym oraz wskazaniem sektora przedsiębiorstw jako jednego z głównych sprawców obserwowanego w ostatnim pięćdziesięcioleciu kryzysu ekologicznego. W chwili obecnej paradygmat SD stanowi fundament polityki rozwoju Unii Europejskiej [1], stawiając przed sektorem firm poważne zadania wynikające z jego długookresowych celów. Ich pozytywna realizacja w duże mierze zależeć będzie od popularyzacji uniwersalnych systemów pozwalających przedsiębiorcy opercjonalizować te cele w codziennej działalności. Takie możliwości stwarzają właśnie istniejące w praktyce i podlegające ciągłej ewolucji instrumenty zrównoważonego rozwoju (ZR) w postaci systemów dobrowolnych zobowiązań, określanych częstokroć w literaturze przedmiotu mianem środowiskowego zarządzania przedsiębiorstwem. Dlatego niniejszy artykuł podejmuje problematykę tych narzędzi koncentrując się na przedstawieniu ich genezy, ewolucji oraz przybliżeniu ich znaczenia w realizacji koncepcji sustain developement na poziomie mikroekonomicznym. 2. Geneza i rozwój instrumentów zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw Literatura przedmiotu podaje wiele przykładów narzędzi zmieniających sposób funkcjonowania przedsiębiorstw na zgodny z założeniami koncepcji rozwoju zrównoważonego. Wśród licznych przykładów wyróżnić można kilka uniwersalnych, instrumentów o komplementarnym charakterze, których praktyczne stosowanie przy spełnieniu odpowiednich wymagań możliwe jest w większości współcześnie funkcjonujących form działalności gospodarczej tj. na przykład bez względu na wielkość firmy oraz branże w której ona funkcjonuje. Do takich instrumentów zaliczyć możemy między innymi systemy ISO 14000, EMAS, Strategie CP, CSR (biznes

2 społecznie odpowiedzialny) czy też brytyjski BS7750. Systemy te pojawiły się pod koniec drugiej połowy XX wieku, w praktyce gospodarczej a do uzyskania dzisiejszej formy podlegały ciągłej ewolucji. I tak pierwsze próby stworzenia międzynarodowych standardów w odniesieniu w tym wypadku do społecznej odpowiedzialności biznesu podjęto w latach 70-tych przez OECD i zaowocowały dokumentem pt. Wytyczne dla przedsiębiorstw wielonarodowych (Guildelines on Multinational Enterprises), oraz przez Międzynarodową Organizację Pracy, która w 1977 r. uchwaliła Trójstronną Deklarację Zasad Dotyczących Przedsiębiorstw Międzynarodowych i Polityki Społecznej (Tripartite Declaration of Principles Concerning Multinational Enterprises and Social Policy). Standardy te nie spotkały się jednak z dużym zainteresowaniem [2]. Dopiero zmiana klimatu obserwowana w dwóch ostatnich dekadach XX wieku, jak popularyzacja koncepcji ZR wśród społeczności międzynarodowych spowodowała wznowienie prac nad konstrukcją jednolitych podstawowych zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Wymusiło to niejako poszukiwanie nowych sposobów rozwoju tego sektora określonego trajektorią celów wskazanych przez koncepcję ZR. Konsekwencją tych poszukiwań było pojawienie się międzynarodowych dokumentów i zawartych w nich idei nowych metod i instrumentów w postaci zrównoważonego (środowiskowego) zarządzania przedsiębiorstwem. W latach osiemdziesiątych poprzedniego stulecia stworzono wiele organizacji przemysłowców, których celem była promocja takiego sposobu zarządzania firmą. W 1985 roku powstało Niemieckie Stowarzyszenie na Rzecz Zarządzania Środowiskowego. Było ono pierwszym stowarzyszeniem na świecie które przyjęło Kodeks postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego [3]. Po niej na całym świecie powstawały kolejne podobne stowarzyszenia. Bardzo ważnym momentem w rozwoju metod i instrumentów ZR był rok Wtedy to Światowa Rada Gospodarcza ds. Zrównoważonego Rozwoju działająca Międzynarodowej Izbie Gospodarczej (ICC International Chamber of Commerce) wydała dokument pod nazwą Karta Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju (nazywana Kartą Rotterdamską ICC). W której zawarto 16 zasad dotyczących konstruktywnego zarządzania środowiskowego [4]. Od tego momentu systematycznie pojawiały się międzynarodowe jak i krajowe instrumenty w postaci norm systemów zarządzania środowiskowego. W czerwcu 1992 roku opublikowany został brytyjski standard zarządzania środowiskowego BS7750, a następnie został on zmodyfikowany w styczniu 1994 r. Był on pierwszym standardem środowiskowego zarzadzania przedsiębiorstwem. Jednocześnie po konferencji (UNCED) w Rio w 1992 roku, UNIDO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego) i UNEP (Program Środowiska Narodów Zjednoczonych) odnosząc się niejako do zapisów art. 31 Agendy 21 przeprowadziły pilotażowe przedsięwzięcie w zakresie środowiskowych strategii zapobiegawczych, w kluczowych krajach rozwijających się. Po ich zakończeniu organizacje te uruchomiły wspólny program tworzenia krajowych ośrodków Czystszej Produkcji w (NCPCs). Pierwsza partia ośmiu NCPCs powstała w latach Ośrodki te zostały utworzone w celu świadczenia usług dla biznesu, rządów i innych zainteresowanych stron w krajach macierzystych aby pomóc im w realizacji metod, praktyk, strategii i technologii Czystszej Produkcji (CP) [5]. W 1999 roku, podczas spotkania Rady UNEP-u w Nairobi (Kenia), doszło do podpisania Międzynarodowej Deklaracji Czystszej Produkcji przez polskiego Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa [6]. W 1995 roku na podstawie rozporządzenia Wspólnoty Europejskiej w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm przemysłowych w systemie zarządzania

3 środowiskowego i audytu we Wspólnocie (Eco Management and Audit Scheme EMAS) z 1993 roku wszedł w życie europejski system EMAS [7]. W 1996 roku po niespełna trzech latach pracy Komitetu Technicznego TC wydana została pierwsza norma z serii ISO 1400 [8]. Jak zauważa brytyjski portal jakości [9], seria ta powstała głownie w wyniku rundy urugwajskiej negocjacji GATT oraz szczytu w Rio. W maju 2010 roku, odbyła się VIII sesja plenarna w Kopenhadze, podczas której przyjęto treść ISO W ten sposób zakończyła się sześcioletnia praca, w którą zaangażowani byli eksperci i obserwatorzy z 99 krajów i 42 organizacji stowarzyszonych [2]. Jej skutkiem jest norma będąca praktycznym przewodnikiem po zapoczątkowanej w latach 70 ubiegłego stulecia idei biznesu społecznie odpowiedzialnego CSR. Tabela 1. przedstawia wybrane, ważniejsze momenty w rozwoju instrumentów zrównoważonego rozwoju w kolejności chronologiczne. 1 ang. Strategic Advisory Group of Environment

4 Tabela 1. Ewolucja w czasie wybranych instrumentów zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw Nowa klasyfikacja uczestników GC (Global Compact) według trzech poziomów zaawansowania -CSR -Normy ISO CSR -Rozporządzenie (WE) nr 1221/ EMAS -2006/193/WE EMAS -ISO 14040:2006 LCA -ISO : LCA -ISO 14001:2004 -Rozporządzenie (WE) nr 761/2001 EMAS, Decyzje Komisji (WE) 2001/681/WE, -Tripartite Declaration of Principles concerning Multinational Enterprises and Social Policy (poprawki) CSR -Global Compact (9 zasad) ONZ CSR -ISO: 14042,14043 (LCA) -Globalne Zasady Sullivana (aktualizacja - CSR -PN EN ISO 14001, PN EN ISO 14010, 14011, 14012, ISO ISO/TR 14061, ISO 14020, ISO ISO:14041, (LCA) -ISO14040, (LCA) ISO Guide 64, -ISO 14001, EN ISO 14001, Wycofanie norm krajowych, -ISO 14004, ISO 14004, ISO140010, ISO14011, ISO14012, -BS 7750:1994, Norma irlandzka I.S. 310 Norma kanadyjska CSA Z750-94, Norma amerykańska NSF 110 Okrągły Stół w Caux (zasady prowadzenia działalności gospodarczej) CSR - Guildelines on Multinational Enterprises (aktualizacja) CSR -UNIDO i UNEP pierwsze NCPCs (Czystsza Produkcja) -Rozporządzenie EWG nr 1836/93 EMAS -BS 7750:1992 -Agenda XXI art. 30 (Czystsza Produkcja) -Karta Rotterdamska - ICC -Tripartite Declaration of Principles concerning Multinational Enterprises and Social Policy ILO CSR -Globalne Zasady Sullivana - CSR -Guildelines on Multinational Enterprises OECD - CSR Źródło: Opracowanie własne na podstawie Pochyluk i inni s.38, Makuch Ł r., Ejdys J., i inni, 2005

5 3. Popularyzacja instrumentów ZR przedsiębiorstw w Polsce W ostatnich latach wśród polskich przedsiębiorców najbardziej popularnym instrumentem, który spełnia ww. założenia jest bez wątpienia system zarządzania zgodny z normą ISO Jak wskazuje Matuszak-Fleiszman [10], obecnie w Polsce ilość uzyskanych certyfikatów zgodnych z normą ISO kształtuje się na poziomie ponad 2000 i systematycznie wzrasta. Potwierdzają to także, dane portalu który prowadzi nieformalny rejestr polskich organizacji z certyfikatem potwierdzającym wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego w oparciu o rodzinę norm ISO Obecna liczba w bazie rejestru kształtuje się na poziomie 2012 organizacji [11]. Zaznaczyć przy tym należy, że firmy nie mają obowiązku rejestracji i nie istnieje inna ogólnodostępna baza firm, na podstawie której można by precyzyjnie określić ich liczbę. W przypadku EMAS (według rejestru EMAS prowadzonego przez ministerstwo środowiska), w chwili obecnej 30 podmiotów z terenu RP wdrożyło ten system do praktyki gospodarczej [12]. Natomiast w przypadku Strategii CP na podstawień danych bazy prowadzonej przez Polski Ruch Czystszej Produkcji przy współpracy z NOT, od początku jej istnienia 79 podmiotów zostało laureatami kapituły wprowadzając zasady CP do codziennej praktyki gospodarczej [13]. Tabela 2. Najczęściej występujące w praktyce instrumenty zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw METODY TRADYCYJNE 1. Strategie ekologiczne 2. Polityka ekologiczna 3. Program zarządzania środowiskowego METODY NIEKONWENCJO- NALNE 1. Przeglądy(audyty) ekologiczne 2. Procedura minimalizacji odpadów 3. Plany awaryjne PROEKOLOGICZ- NE SYSTEMY DOBROWOLNYCH ZOBOWIĄZAŃ 1. Strategia CP 2. CRS (Biznes Społ. Odpowiedzialny) 3. Program Odpowiedzialność i troska* PROEKOLOGICZNE SYSTEMY DOBRO- WOLNYCH ZOBO- WIĄZAŃ OPARTE O NORMY ISO/EMAS 1. Normy ISO Normy ISO 26000** 3.EMAS *program wyłącznie dla przemysłu chemicznego **normy opublikowane w 2010 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie A., Graczyk 2008 [14]. W praktyce stosowanie tych instrumentów przez przedsiębiorstwa powinno przyczyniać się do ich zrównoważonego rozwoju, a więc wg Międzynarodowego Instytutu ds. Zrównoważonego Rozwoju (IISD International Institute Sustainable Development) oraz Światowa Rada Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju (WBCSD World Business Council for Sustainable Development) 2 do takiej strategii działania, która zaspakajając bieżące potrzeby przedsiębiorstwa i grup interesu z nim związanych, jednocześnie chroni, podtrzymuje i wzmacnia człowieka i źródła zasobów, które będą mu potrzebne w przyszłości [15]. 2 The World Business Council for Sustainable Development to koalicja 175 międzynarodowych przedsiębiorstw, które jednoczy wspólne zaangażowanie na rzecz zrównoważonego rozwoju, poprzez integrowanie i harmonizowanie działań na rzecz: wzrostu ekonomicznego, równowagi ekologicznej i postępu społecznego [15]

6 4. Podsumowanie Rozwój instrumentów zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw to okres głownie ostatnich 30 lat. Mimo wcześniejszych komunikatów płynących ze strony społeczności międzynarodowych, jak w przypadku społecznych aspektów funkcjonowania biznesu ukierunkowanych na jego odpowiedzialność, zawartych w dokumentach wydanych w latach 70 ubiegłego stulecia, ich pojawienie się przypada głównie na lata tuż po zakończeniu konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio, w Od tamtego momentu systematycznie powstają się nowe standardy zarządzania środowiskowego jak: BS7750, ISO 14000, EMAS, Strategie CP aż do 2010 kiedy to pojawia się system ISO związany z CSR. Jednocześnie instrumenty te podlegają ciągłej ewolucji, czego wyraz dają obserwowane zmiany systematycznie publikowanych norm. Narzędzia te, jak pokazuje praktyka ich wdrożeń cieszą się coraz większa popularnością (wyjątek stanowi tu EMAS). Częstokroć w międzynarodowych kontaktach biznesowych stanowią one niejako standard określający poziom biznesowy firmy, a dzięki ich popularyzacji coraz więcej podmiotów gospodarczych wchodzi na trajektorię rozwoju zgodnego z koncepcją rozwoju zrównoważonego. Dzięki nim, firmy ograniczają negatywny wpływ na środowisko i jednocześnie cechują się większa społeczną odpowiedzialności swego funkcjonowania. 5. Literatura: [1] COMMUNICATION FROM THE COMMISSION, EUROPE 2020, A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, EUROPEAN COMMISSION, Brussels, , COM(2010) [2] Makuch Ł. Normy i standardy społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, Warszawa 2011 r. s [3] Ejdys J., Kobylińska U., Lulewicz A., Zintegrowane systemy zarządzania jakością środowiskiem i bezpieczeństwem pracy. Teoria i Praktyka. Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Zarządzania Środowiskiem, Politechnika Białostocka, Białystok 2006 r. s.70. [4] Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady wdrażania systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami ISO 14000, EKOKONSULT, Gdańsk 1999 s [5] ( ). [6] ( ). [7] Ejdys J., Kobalińska U., Lulewicz A. Tarasiuk J., Zintegrowane systemy zarządzania, Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Zarządzania Środowiskiem, Politechnika Białostocka, Białystok 2005 r. s. 70. [8] Regulation (EEC) No 1836/93 of 23 June 1993 allowing voluntary participation by organisations in a Community eco-management and audit scheme (EMAS). [9] ( ). [10] Matuszak-Fleiszman A.: Determinanty doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010r. [11] rejestr ekon-net ( ). [12] na ( ). [13] ( ). [14] Graczyk. A., Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław [15] Business Strategy for Sustainable Development: Leadership and Accountability for the 90s. IISD, WBCSD Deloitte & Touche, Winnipeg 1992, s.1. [16] ( ). 6