System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju

Transkrypt

1 Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 4/2014 Krzysztof Szczepaniak* Krzysztof Szczepaniak System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju Wstêp Niniejszy artyku³ oparty zosta³ na za³o eniu, e polityka zrównowa onego rozwoju, uwzglêdniaj¹ca uwarunkowania ekonomiczne, spo- ³eczne i œrodowiskowe, zachêca do racjonalnego gospodarowania zasobami, co dotyczy równie Ÿróde³ energii. Jednoczeœnie sformu³owaæ mo na hipotezê, e skutecznoœæ podejmowanych dzia³añ na rzecz zrównowa onego rozwoju ulega poprawie w wyniku formu³owania okreœlonych standardów postêpowania oraz wdra ania systemów zarz¹dzania ró nymi obszarami funkcjonowania przedsiêbiorstwa lub innej organizacji. Przyk³adem takiego standardu jest system zarz¹dzania energi¹ (SZE), bêd¹cy g³ównym przedmiotem badañ zawartych w niniejszym artykule. Celem artyku³u jest zdefiniowanie i zbadanie uwarunkowañ stanowi¹cych przes³anki do opracowywania i wdra ania systemów zarz¹dzania energi¹, jak równie korzyœci i barier z nimi zwi¹zanych w kontekœcie realizacji zasad zrównowa onego rozwoju. Autor rozpozna³ proces wdra ania systemów zarz¹dzania energi¹ zwi¹zanych z norm¹ ISO Zbada³ poziom rozwoju tych systemów na œwiecie, a nastêpnie przedstawi³ wybrane aspekty zwi¹zane z ich przygotowaniem i wdro eniem. Na zakoñczenie wskaza³ trudnoœci, które nale y przezwyciê aæ, aby osi¹gn¹æ pozytywny efekt œrodowiskowy i gospodarczy zwi¹zany z realizacj¹ zrównowa onych inwestycji oraz innych dzia³añ, bêd¹cych w œcis³ym zwi¹zku ze zu yciem energii, podejmowanych w sektorze prywatnym i publicznym. 1. Przeznaczenie systemów zarz¹dzania energi¹ wed³ug normy ISO Miêdzynarodowy standard dotycz¹cy zarz¹dzania energi¹ norma EN ISO 50001:2011 (Energy management systems Requirements with guidance for use) og³oszony zosta³ w 2011 roku. Opracowano go na podstawie Europejskiej Normy EN ISO 16001:2009, która tym samym zosta³a wyco- * Dr, Katedra Inwestycji i Nieruchomoœci, Wydzia³ Zarz¹dzania, Uniwersytet Gdañski, ul. Armii Krajowej 101, Sopot, krzysztof.szczepaniak@ug.edu.pl

2 390 Krzysztof Szczepaniak fana, oraz systemu zarz¹dzania energi¹ obowi¹zuj¹cego w Stanach Zjednoczonych. Norma ISO przyjêta zosta³a w Polsce w 2012 roku (PN-EN ISO 50001:2012 Systemy zarz¹dzania energi¹ Wymagania i zalecenia u ytkowania), gdzie równie zast¹pi³a wczeœniejsz¹ o symbolu PN-EN ISO 16001:2009. Z punktu widzenia stosowanej nomenklatury zwróciæ nale y uwagê, e norma ISO k³ad³a nacisk przede wszystkim na aspekty energetyczne, w kontekœcie ochrony œrodowiska, nawi¹zuj¹c w ten sposób do zapisów normy ISO Standard ISO reguluje w g³ównej mierze sposoby wykorzystywania oraz zu ycia energii. Odbywa siê to przyk³adowo przez okreœlenie tak zwanego bazowego poziomu wykorzystania energii, który ma na celu zapewnienie poprawnego wyniku energetycznego 1, jak równie osi¹gniêcie efektywnoœci energetycznej 2 dziêki zdefiniowaniu u ytecznych wskaÿników zwi¹zanych z wykorzystywaniem energii [ Prace nad norm¹ ISO podjête zosta³y z uwagi na potrzeby wspó³czesnej gospodarki, bowiem efektywne zarz¹dzanie energi¹ daje mo liwoœæ rozwoju, a tak e przyczynia siê do ochrony œrodowiska naturalnego. Opracowywane i wdra ane procedury postêpowania prowadz¹ce do poprawy efektywnoœci u ytkowania energii daj¹ jednoczeœnie efekt w postaci redukcji emisji gazów cieplarnianych, przyczyniaj¹ siê do wzrostu œwiadomoœci ekologicznej pracowników, kontrahentów oraz interesariuszy. W ramach omawianego standardu upowszechniany jest zbiór najlepszych praktyk umo liwiaj¹cych skuteczne, a zarazem systematycznie ulepszane gospodarowanie energi¹ w zgodzie z wymaganiami prawnymi i innymi, które organizacja musi spe³niaæ. Dlatego te w normie okreœlone zosta³y nastêpuj¹ce zalecenia [PN-EN ISO 50001:2012]: identyfikacja aktualnego oraz przewidywalnego zu ycia energii, sformu³owanie i wprowadzenie polityki energetycznej, 1 Wynik energetyczny mierzalny wynik zwi¹zany z efektywnoœci¹ energetyczn¹, wykorzystaniem energii (sposobem lub rodzajem wykorzystania energii) i zu yciem energii (iloœci¹ zastosowanej energii) [PN-EN ISO 50001:2012, pkt 3.7, 3.12, 3.18]. 2 Efektywnoœæ energetyczna stosunek uzyskanej wielkoœci efektu u ytkowego danego obiektu, urz¹dzenia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich u ytkowania lub eksploatacji, do iloœci zu ycia energii przez ten obiekt, urz¹dzenie techniczne lub instalacjê, niezbêdnej do uzyskania tego efektu na wejœciu procesu [ustawa, 2011, art. 3; PN-EN ISO 50001:2012, pkt 3.8].

3 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 391 zdefiniowanie obszarów znacz¹cego zu ycia energii oraz planów jego redukcji, wprowadzenie systemu mierzenia zu ycia energii oraz monitoringu systemu w tak zwanej pêtli Deminga (szerzej w punkcie 2 artyku³u). Przedmiotem zainteresowania organizacji planuj¹cej dopasowanie siê do wymogów normy ISO s¹ szczególnie energoch³onne obszary prowadzonej dzia³alnoœci. Poddawane one s¹ szczegó³owej analizie i badaniom bie ¹cego wykorzystania energii, jak te jego prognoz. To dla tych w³aœnie obszarów opracowana i wdra ana jest polityka energetyczna. Na jej podstawie kierownictwo formu³uje i rozwa a mo liwoœci realnej redukcji zu ycia energii, osi¹gaj¹c w ten sposób obni enie kosztów dzia³alnoœci organizacji. System zarz¹dzania energi¹ mo e byæ wdra any i rozwijany w organizacjach ró nej wielkoœci, niezale nie od rodzaju, bran y lub obszaru geograficznego, czy te uwarunkowañ kulturowych i spo³ecznych. Szczególnie uzasadnione jednak wydaje siê stosowanie SZE tam, gdzie wystêpuje wysoka konsumpcja energii, np. w firmach z bran y budowlanej, hutniczej, metalurgicznej, chemicznej, papierniczej itp., lub takich podmiotach, które s¹ zobowi¹zane do przestrzegania wymogów dotycz¹cych ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Do najbardziej energoch³onnych operacji i sprzêtów w przemyœle zalicza siê: przesy³ mediów oraz wykorzystanie wysokiego ciœnienia, co zwi¹zane jest z prac¹ sprê arek, wentylatorów, pomp; zmianê temperatur, np. w piecach, nagrzewnicach, suszarniach; zmianê struktury materia³ów, nastêpuj¹ca w m³ynach, kruszarkach; wykorzystanie napêdu, czyli praca silników; transport, a w tym podnoœniki, przenoœniki, samochody i inne pojazdy. Niemal dekadê temu J. N. Swisher stwierdzi³, i w wiêkszoœci obiektów handlowych i przemys³owych istnieje wiele mo liwoœci zaoszczêdzenia co najmniej 70% energii i kosztów oœwietlenia, wentylacji i systemów t³ocz¹cych, 50% w silnikach elektrycznych i 60% w takich dziedzinach, jak ogrzewanie, ch³odzenie czy wyposa enie biur [Swisher, 2005, s. 13]. Eksperci szacuj¹, e ogólnie mo liwe jest zaoszczêdzenie do 75% zu ywanej dziœ energii elektrycznej przez zastosowanie œrodków poprawy efektywnoœci, które w cyklu ycia projektu kosztuj¹ mniej ni zaoszczêdzona energia. Obserwuj¹c dzisiaj dynamiczny rozwój technologii i œrodków umo liwiaj¹cych wprowadzenie oszczêdnoœci zu ycia energii, wymie-

4 392 Krzysztof Szczepaniak nione wy ej wskaÿniki procentowe mo na potraktowaæ jako wartoœci wyjœciowe w studiach wykonalnoœci systemów zarz¹dzania energi¹. Zagadnienie wdra ania SZE i zwi¹zanych z nimi potencjalnych oszczêdnoœci kosztów eksploatacyjnych nale y uznaæ za wa ne w kontekœcie wyników ekonomicznych tego typu przedsiêwziêæ. Jak wskazuj¹ eksperci [Belniak i inni, 2013, s ], inwestycje w zrównowa one budynki (a do takich zaliczyæ mo na obiekty uwzglêdniaj¹ce zasady SZE) s¹ nieznacznie dro sze od stosowania rozwi¹zañ tradycyjnych. Na podstawie doœwiadczeñ rynku brytyjskiego i amerykañskiego stwierdziæ mo na, e certyfikowane budownictwo ekologiczne charakteryzuje siê wzrostem nak³adów inwestycyjnych na poziomie od 1 do 8% w stosunku do klasycznych rozwi¹zañ budowlanych. Oczekiwaæ zatem mo na, e korzyœci finansowe, ekologiczne i spo³eczne w okresie ycia zielonych obiektów bêd¹ wiêksze ni zwi¹zany z ich realizacj¹ wzrost wydatków inwestycyjnych. 2. Etapy wdra ania systemu zarz¹dzania energi¹ a zrównowa ony rozwój Zarz¹dzanie zu yciem energii jest koncepcj¹, która wynikaæ mo e nie tylko z woli postêpowania w zgodzie z polityk¹ zrównowa onego rozwoju, ale tak e z koniecznoœci zmiany postêpowania w obliczu rosn¹cych cen energii, co negatywnie wp³ywa na rentownoœæ i konkurencyjnoœæ przedsiêbiorstw. Z tego wzglêdu coraz wiêcej firm decyduje siê na wdro enie SZE, dziêki czemu mog¹ uporz¹dkowaæ i kontrolowaæ procesy zwi¹zane ze zu yciem energii. W ustawie Prawo ochrony œrodowiska zrównowa ony rozwój zdefiniowano jako kierunek rozwoju spo³eczno-gospodarczego, w którym nastêpuje integrowanie dzia³añ politycznych, gospodarczych i spo³ecznych, przy zachowaniu równowagi przyrodniczej oraz trwa³oœci procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania mo liwoœci zaspokajania podstawowych potrzeb spo³ecznych lub obywatelskich wspó³czesnemu pokoleniu, jak i przysz³ym pokoleniom. Wymagania zrównowa onego rozwoju dotycz¹ w g³ównej mierze odpowiedzialnego korzystania z zasobów œrodowiska podczas ustalania planów i podejmowania dzia³añ zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska, wprowadzaniem do niego substancji oraz energii, jak równie kosztów zwi¹zanych z jego wykorzystaniem [ustawa, 2001, art. 2 3]. Zapisy ustawowe nie wyczerpuj¹ jednak wszystkich aspektów tego z³o onego zagadnienia, zw³aszcza w kontekœcie formu³owania zasad lep-

5 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 393 szego gospodarowania energi¹ w nieruchomoœciach. Eksperci i praktycy wskazuj¹ na nastêpuj¹ce istotne cechy zrównowa onych inwestycji budowlanych [Partnerstwo na wszystkich etapach, 2011, s. 324]: 1) minimalizacja negatywnego wp³ywu na œrodowisko naturalne poprzez wykorzystanie naturalnych materia³ów w procesie budowy; 2) w okresie eksploatacji wykorzystanie odnawialnych Ÿróde³ energii (OZE) elektrycznej i cieplnej; 3) zastosowanie w projekcie budynku innowacyjnych rozwi¹zañ konstrukcyjnych oraz energooszczêdnych instalacji; zalicza siê do nich: œciany o bardzo wysokim wspó³czynniku izolacyjnoœci termicznej i akustycznej, optymalizacjê konstrukcji uwzglêdniaj¹c¹ przysz³e przeznaczenie nieruchomoœci, zaawansowane technologicznie instalacje wewnêtrzne oparte na automatyzacji dzia³ania i kontroli parametrów zu ycia energii, zastosowanie energooszczêdnego oœwietlenia, efektywne sposoby magazynowania energii pochodz¹cej z OZE; 4) dba³oœæ o aspekt ekonomiczny obni enie kosztów wytworzenia, eksploatacji i wyburzenia budynku, co wp³ywaæ ma na zwiêkszenie skumulowanych dochodów z inwestycji; 5) dba³oœæ o aspekt œrodowiskowy zmniejszenie zu ycia energii, wody, surowców, emisji gazów cieplarnianych oraz produkcji odpadów; 6) dba³oœæ o aspekt spo³eczny zainteresowanie jakoœci¹ ycia i stanem zdrowia, komfortem oraz bezpieczeñstwem u ytkowników lub mieszkañców, np. poprzez zagwarantowanie odpowiedniej wymiany i jakoœci powietrza w pomieszczeniach. Stosowanie wymogów standardu ISO umo liwia organizacjom zachowanie zgodnoœci z obowi¹zuj¹cymi uwarunkowaniami prawnymi. Wdro enie SZE na bazie tej normy oparte jest na sprawdzonej metodologii Deminga, znanej jako pêtla PDCA (Plan-Do-Check-Act, tj. planuj-realizuj-sprawdÿ-zastosuj). St¹d te wdro enie standardu przeprowadza siê w czterech etapach: 1) planowanie, polegaj¹ce na rozpoznaniu najwa niejszych aspektów energetycznych w organizacji oraz okreœleniu zamierzeñ i celów oraz zobowi¹zañ prawnych; 2) realizacja, w ramach której nastêpuje przydzielenie zasobów i odpowiedzialnoœci, podniesienie œwiadomoœci w organizacji, przeprowadzenie szkoleñ oraz sporz¹dzenie stosownej dokumentacji;

6 394 Krzysztof Szczepaniak 3) sprawdzenie, polegaj¹ce na ustanowieniu sposobów monitorowania programu zarz¹dzania energi¹ oraz przeprowadzanie wstêpnych audytów wewnêtrznych systemów zarz¹dzania energi¹; 4) wprowadzenie zmian i udoskonaleñ opracowanego systemu. Implementacja systemu musi byæ poprzedzona audytem wstêpnym zawieraj¹cym rozpoznanie stanu istniej¹cego, jak równie analizê obszarów postulowanych zmian celem dostosowania sposobu funkcjonowania organizacji do regulacji zawartych w normie. Wymagane jest sformu³owanie szczegó³owych celów i zadañ w zakresie polityki energetycznej przedsiêbiorstwa (organizacji). Dokumentacja systemu powinna zawieraæ procedury i instrukcje postêpowania, analizy funkcjonalne proponowanych rozwi¹zañ, a tak e wykonalny harmonogram jego wdro enia. Proces wdro enia systemu koñczy siê szkoleniami pracowników w zakresie procedur i wymagañ normy. Niezbêdne jest wy³onienie wewnêtrznych audytorów, zaplanowanie cyklu audytów wewnêtrznych oraz przeprowadzenie audytu koñcowego, na podstawie którego bêdzie móg³ byæ przyznany odpowiedni certyfikat. Rol¹ organizacji bêdzie utrzymanie i doskonalenie systemu w kolejnych latach. Poprawê efektywnoœci energetycznej uzyskuje siê poprzez podjêcie dzia³añ modernizacyjnych i inwestycji. Najczêœciej obejmuj¹ one nastêpuj¹ce obszary: termoizolacja i wentylacja modernizacja murów i stropów, monta okien termicznych; ogrzewanie i ch³odzenie wydajniejsze kot³y, ulepszenie sieciowych systemów ciep³owniczych lub ch³odniczych, systemy odzysku ciep³a; ciep³a woda u ytkowa (c.w.u) bezpoœrednie wykorzystanie w ogrzewaniu pomieszczeñ, zmywarkach, pralkach itp.; oœwietlenie arówki typu LED lub inny rodzaj energooszczêdnego oœwietlenia, automatyczne systemy sterowania uzale niaj¹ce natê enie oœwietlenia od warunków panuj¹cych w otoczeniu; procesy produkcji ograniczenie strat sprê onego powietrza i innych mediów energetycznych; silniki i napêdy wykorzystanie przemienników czêstotliwoœci, silników energooszczêdnych, sterowania elektronicznego, napêdów bezstopniowych; dzia³ania powoduj¹ce zmiany zachowañ w zakresie popytu na energiê; zakupy energooszczêdnych urz¹dzeñ, optymalizacja zu ycia energii poprzez regulacjê czasow¹, zmniejszenie strat energii w trybie czuwania.

7 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 395 Wskazano tylko niektóre sposoby prowadz¹ce do ograniczenia zu- ycia energii. Ka da organizacja powinna dokonaæ oceny dostêpnych rozwi¹zañ, adekwatnych do jej charakteru i potrzeb. 3. Komponenty systemu zarz¹dzania jakoœci¹ Kluczowymi elementami systemu zarz¹dzania energi¹, wskazanymi w normie ISO 50001, s¹: 1) polityka energetyczna organizacji, która jest katalizatorem wdro enia i doskonalenia systemu zarz¹dzania energi¹ oraz wyniku energetycznego w okreœlonych granicach 3 ; sukces polityki SZE zale y od poziomu zrozumienia i stosowania w praktyce jej postanowieñ czy deklaracji przez pracowników organizacji; 2) poprawa wyniku energetycznego; organizacja powinna dokonywaæ okresowych przegl¹dów i oceny SZE w celu identyfikacji udoskonaleñ, które nastêpnie bêd¹ wdra ane; jednoczeœnie norma nie narzuca tempa, zakresu czy harmonogramu ustawicznego doskonalenia systemu, przy czym jednak wskazuje siê, e organizacja powinna braæ pod uwagê kwestie ekonomiczne; do podstawowych dzia³añ poprawiaj¹cych wynik finansowy zaliczyæ mo na: zredukowanie zapotrzebowania szczytowego na energiê, wykorzystanie nadwy ek energii lub zagospodarowanie energii odzyskanej bêd¹cej w dyspozycji systemu, poprawienie operacyjnego sterowania systemami, procesami lub wymiana wyposa enia; 3) proces planowania energetycznego (rysunek 1), który integruje wszystkie dzia³ania zmierzaj¹ce do osi¹gniêcia wyznaczonego wyniku iloœciowego (zmniejszenie zu ycia energii) oraz ekonomicznego (uzyskanie oszczêdnoœci finansowych). Przegl¹d energetyczny rozpoczyna siê od wskazania sposobów i oceny wykorzystywania energii, co prowadzi do zidentyfikowania obszarów znacz¹cego zu ycia energii oraz oceny mo liwoœci poprawy wyniku energetycznego. W przypadku okreœlenia energii bazowej bierze siê pod uwagê aktualne zu ycie energii oraz elementy zmienne, które maj¹ wp³yw na to zu ycie, takie jak warunki pogodowe, pory roku, cykle dzia³añ biznesowych oraz inne warunki. Je eli wystêpuje koniecznoœæ korygowania energii bazowej, co jest dopuszczalne, wówczas konieczne jest 3 Przez granicê rozumie siê ograniczenia fizyczne i/lub organizacyjne, zdefiniowane przez organizacjê (np. proces, grupa procesów, ca³a organizacja, lokalizacje pod kontrol¹ organizacji) [PN-EN ISO 50001:2012, pkt 3.1].

8 396 Krzysztof Szczepaniak gromadzenie zapisów dotycz¹cych przes³anek wprowadzonych modyfikacji. Rysunek 1. Planowanie energetyczne w organizacji ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [PN-EN ISO 50001:2012]. WskaŸnik wyniku energetycznego (WWE) przyjmowaæ mo e postaæ prostego parametru, proporcji lub z³o onego modelu obliczeniowego. Do najczêœciej stosowanych WWE zalicza siê zu ycie energii w czasie lub na jednostkê produkcji, b¹dÿ te modele z wieloma zmiennymi. Zakupy us³ug energetycznych, produktów, czy te wyposa enia lub samej energii tak e prowadziæ mog¹ do poprawy wyniku energetycznego dziêki wykorzystaniu bardziej efektywnych energetycznie us³ug i produktów. Rozwa yæ tutaj nale y szanse na nawi¹zanie wspó³pracy oraz mo liwoœæ wywierania wp³ywu na kontrahentów w ramach ³añcucha dostaw, kszta³tuj¹c ich zachowania dotycz¹ce poszanowania energii i œrodowiska.

9 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju Systemy zarz¹dzania energi¹ na œwiecie struktura i dynamika Jesieni¹ ka dego roku publikowany jest przez International Organization for Standardization (ISO) raport dotycz¹cy rozwoju standaryzacji na œwiecie. W najnowszej edycji tego raportu z 2013 roku wskazano, e pocz¹wszy od momentu opublikowania w 2011 roku normy ISO rozwój systemów zarz¹dzania energi¹ charakteryzuje siê obecnie najwiêksz¹ dynamik¹ wzrostu spoœród wszystkich standardów na œwiecie (tablica 1), a przede wszystkim prawid³owoœæ ta dotyczy Europy (tablica 2). Tablica 1. Wdro enia norm ISO na œwiecie (narastaj¹co) struktura i dynamika wzrostu w latach Rok /2011 Kategoria Liczba (szt.) Struktura (%) Dynamika (%) Razem ,0 100,0 104,0 ISO ,7 73,2 102,0 ISO ,1 19,0 109,1 ISO ,0 0,1 431,6 ISO ,2 1,3 112,8 ISO ,3 1,5 120,1 ISO/TS ,3 3,3 105,4 ISO ,4 1,5 112,0 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [International Standard Organization, 2013]. Analizuj¹c dane zawarte w tablicy 1, stwierdziæ mo na, e w istocie norma zwi¹zana z systemami zarz¹dzania energi¹ posiada najmniejsz¹ liczbê wdro eñ, co wynika z og³oszenia tej normy w 2011 roku. Nowe regulacje zazwyczaj charakteryzuj¹ siê wysok¹ dynamik¹ wzrostu. Mimo to nale y zwróciæ uwagê, i w przypadku ISO dynamika na poziomie ponad 431% wskazuje na du e zainteresowanie gospodarki tym standardem. Standaryzacja mo e mieæ znacz¹cy wp³yw na rozwój przemys³u i biznesu. W interakcji pomiêdzy dostawcami i klientami normy zyskuj¹ rangê kryterium g³ównego instrumentu doboru kontrahentów, redukcji kosztów dzia³alnoœci oraz s³u ¹ ocenie potencja³u rynkowego. Standardy

10 398 Krzysztof Szczepaniak prowadz¹ do poprawy jakoœci i konkurencyjnoœci produktów oraz staj¹ siê œwiadectwem wiarygodnoœci oraz stabilnoœci na rynku. Europa bezwzglêdnie dominuje nad pozosta³ymi kontynentami, bior¹c pod uwagê zarówno liczbê wdro eñ SZE, których ³¹cznie w latach by³o 1758, jak równie ich dynamikê, siêgaj¹c¹ w 2012 roku 483% (tablica 2). Niewielka liczba wdro eñ w Ameryce Pó³nocnej wynika z faktu, e w Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie wdra ane s¹ programy poprawy efektywnoœci energetycznej na podstawie odrêbnych regulacji. Natomiast w takich regionach œwiata, jak Afryka czy Ameryka Po³udniowa i Œrodkowa, problematyka oszczêdzania energii zajmuje odleg³e miejsce w œwiadomoœci przedsiêbiorstw i instytucji, z uwagi na odmienny profil tamtejszej gospodarki. Tablica 2. Wdro enia systemów zarz¹dzania energi¹ zgodnych z ISO (narastaj¹co) struktura i dynamika wzrostu w latach Rok /2011 Kategoria Liczba (szt.) Struktura (%) Dynamika (%) Razem ,0 100,0 431,6 Afryka ,0 0,7 Ameryka Po³udniowa i Œrodkowa 11 7* 2,4 0,4 63,6 Ameryka Pó³nocna 1 4 0,2 0,2 400,0 Europa ,3 88,7 483,0 Wschodnia Azja i Pacyfik Centralna i Po³udniowa Azja ,7 6,8 273, ,7 2,4 180,8 Œrodkowy Wschód ,7 0,9 225,0 * Likwidacja lub przejêcie przedsiêbiorstw, które wdro y³y ISO ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [International Standard Organization, 2013]. W Polsce, w latach , a wiêc od pocz¹tku obowi¹zywania normy kszta³tuj¹cej systemy zarz¹dzania energi¹, certyfikacji podda³o siê 12 podmiotów. Wœród nich by³y du e firmy, ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa oraz jednostki sektora publicznego. Wed³ug nieoficjalnych danych do marca 2014 roku liczba certyfikatów ISO w Polsce uleg³a po-

11 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 399 dwojeniu, a wed³ug prognoz na koniec tego roku mo e przekroczyæ 30. Mimo ma³ej liczby wdro eñ SZE stwierdziæ mo na, e tendencje w Polsce podobne s¹ do ogólnoœwiatowych, gdy poza granicami kraju równie dominuj¹ korporacje, firmy nale ¹ce do spójnych ³añcuchów dostaw oraz us³ugi z bran y energetycznej. Coraz czêœciej pojawiaj¹ siê podmioty sektora publicznego, np. samorz¹dy. Dla podmiotów gospodarczych przyjêcie standardu jest instrumentem obni aj¹cym zu ycie energii i emisji dwutlenku wêgla, zarówno z w³asnych instalacji, jak i u dostawców b¹dÿ klientów. SZE mo e byæ równie wykorzystywany wówczas, gdy organizacja zainteresowana jest wykazaniem transparentnoœci w³asnej gospodarki energetycznej w ujêciu miêdzynarodowym. 5. Rola i znaczenie programów zarz¹dzania energi¹ Programy zarz¹dzania energi¹ (EnMP, Energy Management Programmes) odgrywaj¹ w gospodarce coraz wa niejsz¹ rolê. Rz¹dy wielu pañstw zachêcaj¹ przedsiêbiorstwa i inne organizacje do wdra ania systemów zarz¹dzania energi¹, a co za tym idzie do redukcji zu ycia energii, ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, co wi¹ e siê te z korzyœciami organizacyjnymi i finansowymi osi¹ganymi przez te podmioty. Dziêki EnMP firmy uzyskuj¹ wskazówki i wsparcie w tym procesie. Poniewa œrodki i dzia³ania energooszczêdne w sektorze przemys³owym s¹ jednymi z najbardziej op³acalnych sposobów zmniejszenia zu ycia energii i emisji gazów cieplarnianych, EnMP s¹ skutecznym sposobem do osi¹gniêcia celów polityki w dziedzinie efektywnoœci energetycznej, bezpieczeñstwa energetycznego i zmian klimatu. EnMP mog¹ byæ powi¹zane z celami polityki i wspieraæ jej realizacjê w kluczowych obszarach, takich jak: zrównowa ony rozwój gospodarczy, w odniesieniu do poprawy konkurencyjnoœci i produktywnoœci przemys³u, obni enia kosztów, zmniejszenia ekspozycji na wahania cen energii, zarz¹dzania ryzykami oraz promowania innowacji i rozwoju technologicznego; bezpieczeñstwo energetyczne i zarz¹dzanie stron¹ popytow¹; efektywnoœæ energetyczna i/lub cele w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych, w drodze umów zwi¹zanych z oszczêdzaniem energii i systemów handlu uprawnieniami do emisji; cele œrodowiskowe, takie jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i zmniejszenia zanieczyszczeñ lokalnych.

12 400 Krzysztof Szczepaniak Doœwiadczenie pañstw europejskich wskazuje, e EnMP mog¹ wnieœæ pozytywny wk³ad w prze³amywanie barier oraz zwiêkszenie wydajnoœci dzia³añ ukierunkowanych na oszczêdzanie energii, u³atwiaj¹c firmom realizacjê ustalanych celów, ograniczaj¹c przy tym czêstotliwoœæ i uci¹ liwoœæ kontroli prowadzonych w przedsiêbiorstwie przez organy pañstwowe [Goldberg i inni, 2012, s. 14]. Wspomniane tu bariery [Reinaud, Goldberg, 2011, s. 16] podzieliæ mo na na trzy grupy: 1. Finansowe: w niektórych sektorach wysoki koszt kapita³u przy podejmowaniu inwestycji w nowe i efektywne urz¹dzenia i wyposa enie jest powa nym ograniczeniem tempa poprawy efektywnoœci energetycznej w przemyœle [Global Industrial Energy, 2010, s. XIV); firmy nie maj¹ wystarczaj¹cego dostêpu do kapita³u; inwestowanie w oszczêdzanie energii generuje zbyt wysokie zagro enie ze wzglêdu na brak znajomoœci zasad przygotowania i realizacji tego typu projektów w odró nieniu od typowych projektów biznesowych oraz trudnoœci w przewidywaniu przysz³ych cen energii; przedsiêbiorcy chêtnie wykorzystuj¹ kapita³ i inne zasoby, aby rozwijaæ swoj¹ dzia³alnoœæ; je eli chodzi o ograniczanie kosztów, najczêœciej odbywa siê to jak najmniejszymi nak³adami; firmy podejmuj¹ siê czêsto projektów, których okres zwrotu ograniczony jest zaledwie do 18, maksymalnie 24 miesiêcy, chyba e wystêpuje wyraÿny wzrost wydajnoœci lub wyników; poprawa efektywnoœci energetycznej jest postrzegana w kategoriach obni enia kosztów operacyjnych, a dla takich dzia³añ bud- ety s¹ ograniczone. 2. Rynkowe, informacyjne i organizacyjne oraz zwi¹zane z zachowaniem: ceny energii i podatki s¹ dotowane (subsydiowane) w niektórych krajach w sektorze przemys³owym; w zwi¹zku z tym firmy nie ponosz¹ pe³nych kosztów zu ycia energii, a przez to maj¹ mniejsz¹ motywacjê do ograniczania tego zu ycia; aby rozpoznaæ zagadnienia dotycz¹ce kosztów, korzyœci i mo liwoœci oszczêdzania energii trzeba ponieœæ pewien wysi³ek i wydatki; koszty te mog¹ zniechêcaæ do wprowadzania zmian i inwestycji w tym zakresie;

13 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 401 firmy maj¹ ograniczon¹ wiedzê i dostêp do informacji o istniej¹cych i nowych technologiach energooszczêdnych; firmy mog¹ wyolbrzymiaæ ryzyko techniczne i operacyjne projektów poprawiaj¹cych efektywnoœci energetyczn¹ ze wzglêdu na nieznajomoœæ technologii redukuj¹cych zu ycie energii i brak praktyki w porównaniu do typowych projektów biznesowych; poprawa efektywnoœci energetycznej nie jest g³ówn¹ si³¹ napêdow¹ dla wiêkszoœci firm; zamiast tego firmy koncentruj¹ siê na swojej podstawowej dzia³alnoœci, takiej jak rozwój produkcji lub modernizacja; profesjonalne i funkcjonalne granice w organizacji ograniczaj¹ wspó³pracê potrzebn¹ do rozpoznania i wspierania efektywnoœci energetycznej [Paton, 2001, s. 169]. Przyk³adowo, pracownicy, którzy realizuj¹ p³atnoœci za energiê, nie bior¹ udzia³u w zamawianiu urz¹dzeñ zu ywaj¹cych energiê, a ci z kolei nie s¹ powi¹zani z zespo³em, który odpowiada za utrzymanie sprzêtu. 3. Zewnêtrzne: niepewnoœæ spowodowana rozwojem przysz³ych technologii i regulacji prawnych oraz innych wydarzeñ politycznych (niepewnoœæ co do optymalnego momentu uruchomienia nowych technologii); brak wiedzy i umiejêtnoœci zewnêtrznych audytorów energetycznych i innych dostawców us³ug energetycznych, co mo e powstrzymywaæ przedsiêbiorstwa przed maksymalizacjê efektywnoœci energetycznej. Programy zarz¹dzania energi¹ opracowywane na poziomie pañstwa oraz realizowane przy jego wsparciu i zaanga owaniu przynosz¹ wymierne efekty w ograniczaniu zu ycia energii. Maj¹ tak e znacz¹cy wk³ad w realizacjê zasad zrównowa onego rozwoju. 6. Potrzeba, korzyœci i trudnoœci w rozwoju zrównowa onego wykorzystania energii w Polsce Obserwowany od lat wzrost cen energii oraz rosn¹ca zale noœæ od dostaw energii spoza Unii Europejskiej (UE) generuj¹ zagro enia dla bezpieczeñstwa energetycznego oraz konkurencyjnoœci unijnej gospodarki [GUS, 2103, s. 15]. W ostatnich kilku latach UE opracowa³a liczne dokumenty zwi¹zane z tymi zagadnieniami. Do najwa niejszych zaliczyæ nale y pakiet klimatyczno-energetyczny (tzw. 3 x 20), który po raz pierwszy

14 402 Krzysztof Szczepaniak opublikowany zosta³ przez Komisjê Europejsk¹ w styczniu 2008 roku [Communication from the Commission]. W grudniu 2008 zosta³ on zatwierdzony przez Parlament Europejski i Radê, a ostatecznie 25 czerwca 2009 roku wesz³a w ycie dyrektywa, która zobowi¹za³a pañstwa cz³onkowskie do [Directive 2009/28/EC]: redukcji emisji CO 2 o 20% w roku 2020 w porównaniu do 1990 roku, wzrostu udzia³u zu ycia energii ze Ÿróde³ odnawialnych w UE do 20% w 2020 roku, zwiêkszenia efektywnoœci energetycznej w roku 2020 o 20%. Dla czêœci pañstw wymóg udzia³u OZE w zu yciu energii zosta³ z³agodzony i ostatecznie dla Polski ustalono 15%. Wdra anie systemów zarz¹dzania energi¹ jest zbie ne ze wskazanymi wy ej oczekiwaniami Parlamentu Europejskiego. Jednoczeœnie pozwala osi¹gn¹æ organizacjom wdra aj¹cym SZE liczne korzyœci, do których zaliczyæ mo na: obni enie zu ycia energii, a tym samym zmniejszenie udzia³u jej kosztów w kosztach operacyjnych; poprawê efektywnoœci energetycznej procesów i wykorzystywanej infrastruktury; ulepszenie standardów funkcjonalnych w danym sektorze gospodarki; uwzglêdnienie wymagañ prawnych, norm œrodowiskowych i zapewnienie zgodnoœci formalnej w zakresie stosowanych rozwi¹zañ; sformalizowanie i ujednolicenie polityki organizacji w zakresie zu ycia energii; integracja systemu zarz¹dzania energi¹ z innymi opracowanymi i wdro onymi systemami; ograniczenie ryzyka dotycz¹cego bezpieczeñstwa energetycznego; zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych; postrzeganie firmy jako dbaj¹cej o œrodowisko naturalne i odpowiedzialnej spo³ecznie. Mimo zauwa alnych korzyœci doskonalenie zarz¹dzania energi¹ w inwestycjach budowlanych w Polsce napotyka wiele trudnoœci. Do najwa niejszych zaliczyæ nale y: 1) brak powszechnego stosowania praktyki zintegrowanego projektowania, polegaj¹cej na œcis³ej wspó³pracy specjalistów z ró nych bran, pocz¹wszy od fazy koncepcyjnej budynku (inwestycji) po jego realizacjê;

15 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju 403 2) niespójne, rozproszone i fragmentaryczne uregulowania prawne dotycz¹ce ró nych aspektów zrównowa onego budownictwa (np. Prawo ochrony œrodowiska, Prawo budowlane, ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym i wiele innych aktów wykonawczych); 3) brak skutecznego systemu wsparcia finansowego inwestycji wykorzystuj¹cych rozwi¹zania energooszczêdne w przedsiêbiorstwach i budownictwie mieszkaniowym; 4) brak wiedzy, œwiadomoœci lub motywacji sk³aniaj¹cej do wykorzystywania nowoczesnych technologii, pozwalaj¹cych na pozyskiwanie energii odnawialnej, ograniczenie strat ciep³a, automatyzacjê procesów energetycznych w budynkach (zwi¹zanych z produkcj¹ i wykorzystaniem energii); dotyczy to zarówno bran y budowlanej, przedsiêbiorców, jak i spo³eczeñstwa oraz innych u ytkowników koñcowych. Nie s¹ to jedyne bariery utrudniaj¹ce dynamiczny wzrost inwestycji i dzia³añ na rzecz poprawy efektywnoœci energetycznej oraz rozwoju systemów zarz¹dzania energi¹ w zgodzie z zasadami zrównowa onego rozwoju. Przezwyciê enie ich jest jednak niezbêdne, aby poprawiæ jakoœæ pracy, ycia i œrodowiska, a jednoczeœnie osi¹gn¹æ wy szy poziom rozwoju gospodarczego. Zakoñczenie Prowadzenie badañ nad sposobami wykorzystania, poziomem zu- ycia oraz uwarunkowaniami spo³ecznymi, gospodarczymi i œrodowiskowymi inwestycji poch³aniaj¹cych znaczne iloœci energii sk³ania do refleksji nad koniecznoœci¹ wprowadzenia zmian w dotychczasowym sposobie postêpowania inwestorów i konsumentów. Niezbêdne jest podjêcie zdecydowanych dzia³añ badawczych i edukacyjnych zmierzaj¹cych do uzyskania spo³ecznej akceptacji idei zrównowa onego rozwoju oraz zgody na praktyczne dzia³ania w tym zakresie. Edukacja przedsiêbiorców i przedstawicieli sektora publicznego odbywaæ siê powinna poprzez rozpoznanie oraz upowszechnianie najlepszych praktyk i doœwiadczeñ, przede wszystkim zagranicznych, ale tak e istniej¹cych ju przyk³adów krajowych, w zakresie programów i systemów zarz¹dzania energi¹ i zrównowa onym rozwojem. Odbywaæ siê to musi przez prezentowanie kosztów, jak równie korzyœci odnoszonych przez indywidualne osoby i podmioty, miasta i regiony.

16 404 Krzysztof Szczepaniak Literatura 1. Belniak S., G³uszak M., Ziêba M. (2013), Budownictwo ekologiczne. Aspekty ekonomiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 2. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: by 2020 Europe s climate change opportunity, Commission of the European Communities, , COM(2008) 30 final, Brussels. 3. Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council, of 23 April 2009 on the promotion of the use of energy from renewable sources and amending and subsequently repealing Directives 2001/77/EC and 2003/30/EC. Official Journal of the European Union: L 140/16 of Global Industrial Energy Efficiency Benchmarking Report (2010), UNIDO, Vienna. 5. G³ówny Urz¹d Statystyczny (2013), Efektywnoœæ wykorzystania energii w latach , Warszawa. 6. Goldberg A., Reinaud J., Taylor R. P. (2012), Promotion Systems and Incentives for Adoption of Energy Management Systems in Industry, Institute for Industrial Productivity, Washington. 7. International Standard Organization, ISO Survey 2013, iso.org/iso/home/standards/certification/iso-survey.htm, dostêp dnia Malon Group, dostêp dnia Norma PN-EN ISO 16001: Norma PN-EN ISO 50001: Partnerstwo na wszystkich etapach cyklu ycia zrównowa onej inwestycji budowlanej (2011), w: Inwestycje budowlane, Murator, Warszawa. 12. Paton B. (2001), Efficiency Gains within Firms under Voluntary Environmental Initiatives, Journal of Cleaner Production, Vol Reinaud J., Goldberg A. (2011), The Boardroom Perspective: How Does Energy Efficiency Policy Influence Decision Making in Industry?, OECD/IEA, Paris. 14. Swisher J. N. (2005), Cleaner energy, greener profits: Fuel cells as cost-effective distributed energy resources, Rocky Mountain Institute, Colorado. 15. TÜV Rheinland Polska, dostêp dnia

17 System zarz¹dzania energi¹ w warunkach zrównowa onego rozwoju Ustawa 15 kwietnia 2011 r. o efektywnoœci energetycznej, Dz. U. Nr 94, poz. 551 z póÿn. zm. 17. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska, t.j. Dz. U. z 2013 r. poz z póÿn. zm. Streszczenie Polityka zrównowa onego rozwoju, uwzglêdniaj¹ca uwarunkowania ekonomiczne, spo³eczne i œrodowiskowe, zachêca do racjonalnego gospodarowania zasobami, co dotyczy równie Ÿróde³ energii. Przyk³adem standardu sprzyjaj¹cego polityce zrównowa onego rozwoju jest system zarz¹dzania energi¹, który sta³ siê przedmiotem badañ zawartych w niniejszym artykule. Celem artyku³u jest zdefiniowanie i zbadanie uwarunkowañ stanowi¹cych przes³anki do opracowywania i wdra ania systemów zarz¹dzania energi¹, jak równie korzyœci i barier z nimi zwi¹zanych w kontekœcie realizacji zasad zrównowa onego rozwoju. Autor przedstawia uwarunkowania ustanowienia standardu dla systemów zarz¹dzania energi¹, proces budowania takiego systemu oraz analizuje potrzeby, bariery oraz korzyœci bêd¹ce wynikiem ich wdra ania. S³owa kluczowe inwestycje, efektywnoœæ energetyczna, oszczêdzanie energii, ISO Energy management system in terms of sustainable development (Summary) The policy of sustainable development, taking into account economic, social and environmental issues, encourages rational management of resources, which also applies to energy sources. The energy management system, which has become a subject of study in this article, is an example of a standard policy conducive to the sustainable development. The purpose of this article is to define and analyze the conditions for the design and development of energy management systems, as well as the benefits and barriers associated with them in the context of the implementation the sustainable development principles. Author presents the conditions of the establishment of a standard for energy management systems, the process of building such system and analyzes the needs, obstacles and the benefits resulting from their implementation. Keywords investments, energy efficiency, energy conservation, ISO