POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA I WARUNKÓW PRACY III etap

Transkrypt

1 Załączniki do uchwały Nr Rady Ministrów z dnia. Załącznik nr 1 Program wieloletni POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA I WARUNKÓW PRACY III etap Okres realizacji: lata Wnioskodawca: Minister Pracy i Polityki Społecznej Współpraca w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Główny Wykonawca i Koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy Paostwowy Instytut Badawczy Warszawa, 23 maja 2013 r.

2

3 Spis treści I. CELE REALIZACJI PROGRAMU... 3 II. PODSTAWY PRAWNE... 7 III. PODSTAWY PROGRAMOWE... 9 IV. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY STANU WARUNKÓW PRACY W POLSCE V. STRUKTURA PROGRAMU VI. CHARAKTERYSTYKA ZAKRESU TEMATYCZNEGO PROGRAMU VII. ZAŁOŻENIA SYSTEMU REALIZACJI I MONITOROWANIA PROGRAMU VIII. PRZEWIDYWANE WSKAŹNIKI REALIZACJI CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH I DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH DLA ICH OSIĄGNIĘCIA IX. ZESTAWIENIE PLANOWANYCH NAKŁADÓW NA REALIZACJĘ III ETAPU PROGRAMU X. JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE PRZEWIDYWANE DO WSPÓŁPRACY Z GŁÓWNYM WYKONAWCĄ W REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘĆ PROGRAMU XI. MINISTERSTWA I INSTYTUCJE ORAZ PARTNERZY SPOŁECZNI PRZEWIDYWANI DO WSPÓŁPRACY W UPOWSZECHNIANIU I WDRAŻANIU WYNIKÓW PROGRAMU XII. PROJEKTY MIĘDZYNARODOWE ZWIĄZANE Z PROGRAMEM I REALIZOWANE Z UDZIAŁEM CIOP-PIB XIII. WYKAZ DOKUMENTÓW MIĘDZYNARODOWYCH I WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ, KTÓRYCH WDROŻENIE DO PRAWA I PRAKTYKI KRAJOWEJ REALIZOWANE BĘDZIE Z WYKORZYSTANIEM WYNIKÓW III ETAPU PROGRAMU

4 2

5 I. CELE REALIZACJI PROGRAMU 1. Cel główny Celem głównym Programu jest opracowanie innowacyjnych rozwiązań organizacyjnych i technicznych, ukierunkowanych na rozwój zasobów ludzkich oraz nowych wyrobów, technologii, metod i systemów zarządzania, których wykorzystanie przyczyni się do znaczącego ograniczenia liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe oraz ograniczenia związanych z nimi wypadków przy pracy, chorób zawodowych i wynikających z tego strat ekonomicznych i społecznych. W III etapie Programu nowym wyzwaniem w osiągnięciu celu głównego stało się wydłużenie okresu aktywności zawodowej zgodnie z nowelizacją ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 maja 2012 r. 2. Cele szczegółowe stworzenie możliwości spełnienia wymagań wynikających z nowych dokumentów strategicznych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz postanowień dyrektyw Unii Europejskiej, opracowywanie i doskonalenie rozwiązań umożliwiających rozwój i zachowanie zdolności do pracy w celu zapobiegania wykluczeniu z rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem osób starszych wiekiem, rozwój metod i narzędzi do zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego w środowisku pracy, z uwzględnieniem nowych oraz narastających czynników ryzyka, poszerzenie stanu wiedzy o przyczynach oraz skutkach wypadków przy pracy i chorób związanych z pracą oraz o opłacalności ekonomicznej działań prewencyjnych na poziomie państwa i przedsiębiorstwa, 3

6 kształtowanie i promocja kultury bezpieczeństwa przez doskonalenie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz rozwój nowoczesnego systemu edukacji i informacji społeczeństwa w powiązaniu z cyklem życia od dzieciństwa do emerytury. 3. Oddziaływanie Programu Osiągnięcie celów Programu wpłynie na zwiększenie zdolności do pracy dzięki: zmniejszeniu narażenia zawodowego w stopniu umożliwiającym wydłużoną aktywność zawodową, poprawie jakości pracy i życia, zwiększeniu kultury bezpieczeństwa w środowisku pracy i życia, wpływającemu na obniżenie liczby wypadków przy pracy i chorób związanych z pracą. W szczególności realizacja Programu pozwoli na: 1) zwiększenie skuteczności działań w zakresie prewencji zagrożeń zawodowych w przedsiębiorstwach z uwzględnieniem potrzeby zachowania zdolności do pracy w wydłużonym okresie aktywności zawodowej, 2) podniesienie jakości zarządzania bezpieczeństwem i ochroną zdrowia w przedsiębiorstwach z uwzględnieniem zarządzania wiekiem, 3) zapewnienie nowoczesnego ujęcia problematyki bezpieczeństwa pracy i ergonomii w programach nauczania na wszystkich jego poziomach oraz doskonalenia kompetencji służb specjalistycznych, 4) poszerzenie oferty polskiego przemysłu producentów środków ochrony indywidualnej, a w konsekwencji poprawę bezpieczeństwa stosujących je pracowników poprzez udostępnienie nowych, znacząco lepszych wyrobów, 5) kontynuację prac legislacyjnych i normalizacyjnych w celu zapewniania zgodności prawa polskiego z prawem UE w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, a także w celu wdrażania do zbioru polskich norm odpowiednich norm europejskich z tej dziedziny, 6) rozwój krajowego systemu oceny zgodności wyrobów i usług odpowiednio do wymagań dyrektyw UE, 4

7 7) zapewnienie aktywnego uczestnictwa Polski w międzynarodowej i europejskiej współpracy w zakresie badań naukowych, a także wymianie dobrych praktyk w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, 8) zwiększanie skuteczności działań informacyjno-promocyjnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwój działalności polskiego Krajowego Punktu Centralnego Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. Kluczowe znaczenie dla osiągnięcia zakładanych celów Programu będzie miał zakres oraz sposób realizacji prac związanych z wykorzystaniem i upowszechnianiem jego wyników. Z tego względu oraz z uwagi na strukturę gospodarki, w której ponad 98% przedsiębiorstw stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP), dla zapewnienia możliwie pełnego wprowadzenia wyników Programu do praktyki niezbędne jest bezpośrednie zaangażowanie organów administracji rządowej i państwowej w ich upowszechnienie. Prowadzone działania powinny mieć charakter komplementarny i być realizowane równolegle na trzech poziomach: centralnym koordynowanym przez poszczególne ministerstwa odpowiednio do ich zakresów działalności; realizowane na tym poziomie prace będą ukierunkowane przede wszystkim na wsparcie działań zmierzających do poprawy warunków pracy w priorytetowych dla rozwoju kraju obszarach gospodarki oraz w dziedzinach szczególnie wysokiego ryzyka wypadkowego; na tym poziomie będą prowadzone również prace upowszechniające skierowane, zgodnie z obowiązkami państwa, do rozproszonych odbiorców, w tym MŚP; społecznym realizowanym wspólnie z partnerami społecznymi i instytucjami kluczowymi dla polskiego systemu ochrony pracy; prowadzone będą prace ukierunkowane przede wszystkim na kształtowanie probezpiecznych postaw i edukację wybranych grup pracodawców i pracobiorców, szczególnie z sektorów wysokiego ryzyka oraz szkolenie kadr specjalistycznych; lokalnym realizowanym w przedsiębiorstwach i dla określonych grup odbiorców; prowadzone prace będą dotyczyły implementacji wyników Programu w postaci rozwiązań z zakresu ograniczania ryzyka zawodowego w określonych procesach pracy lub dostosowywania warunków pracy do specyficznych wymagań pracowników, np. wynikających z ich wieku lub niepełnosprawności. Wykorzystanie i upowszechnianie wyników Programu podejmowane będzie systematycznie, obejmując okres do 5 lat po jego zakończeniu. Zakłada się, że wykorzystanie i upowszechnianie w tym okresie rezultatów Programu powinno przyczynić się do ograniczenia o 30% ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki 5

8 niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe w miejscu pracy. Wpłynie to także na możliwości wydłużenia aktywności zawodowej z zachowaniem zdrowia. Poprawa stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, która nastąpi w wyniku realizacji Programu wieloletniego powinna jednocześnie spowodować zmniejszenie kosztów ponoszonych przez państwo i społeczeństwo z tytułu zagrożeń zawodowych. Wskaźniki osiągnięcia celów programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i Wskaźniki osiągnięcia celów programu warunków pracy - III etap, okres realizacji: lata Wartość w roku bazowym Wartość w roku docelowym (prognoza stanu na 5 lat po zakończeniu III etapu programu wieloletniego) rok Liczba osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia na 1000 zatrudnionych Liczba śmiertelnych wypadków przy pracy Liczba ciężkich wypadków przy pracy Liczba stwierdzonych chorób zawodowych Zmiana % w stosunku do roku bazowego 95,5* * * * dane wstępne 1 prognoza w oparciu o dane GUS z lat (poddane funkcji wygładzającej T4253H), na podstawie modelu liniowego (R-kwadrat=0,99) 2 prognoza w oparciu o dane GUS z lat (poddane funkcji wygładzającej T4253H), na podstawie modelu liniowego (R-kwadrat=0,87) 3 prognoza w oparciu o dane GUS z lat (poddane funkcji wygładzającej T4253H), na podstawie modelu wykładniczego (R-kwadrat=0,89) 4 prognoza w oparciu o dane IMP z lat (poddane funkcji wygładzającej T4253H), na podstawie modelu logarytmicznego (R-kwadrat=0,97) Prognozy mają charakter ekstrapolacji tzn. przeniesienia zaobserwowanej tendencji rozwojowej na przyszłe okresy. Zostały one sporządzone w oparciu o założenie, że w okresie prognostycznym zjawisko badane będzie rozwijać się w podobnym tempie oraz że dotychczasowe czynniki będą oddziaływały w podobnym stopniu (dynamiczne status quo ). Oznacza, to że osiągniecie powyższych wskaźników będzie możliwe tylko przy utrzymaniu dotychczasowego zaangażowania poszczególnych partnerów tworzących system ochrony pracy w Polsce, a więc prowadzenia działań wynikających z ich funkcji w systemie, a także upowszechniających i wdrażających wyniki kolejnych etapów programu wieloletniego. Dodatkowo należy pamiętać, że zaprezentowane wskaźniki liczby osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia, czyli takich, w których przekroczone są dopuszczalne normy stężenia lub natężenia szkodliwych czynników występujących w środowisku pracy dotyczą jedynie części populacji. Rzeczywista skala zjawiska jest znacznie większa, a rejestrowane w statystykach GUS informacje o zatrudnionych w warunkach 6

9 zagrożenia (Z-10) 1 obejmują jedynie około jedną trzecią osób pracujących w gospodarce narodowej (na podstawie danych GUS, Pracujący w gospodarce narodowej w 2011 r. ). II. PODSTAWY PRAWNE Proponowany do ustanowienia program wieloletni Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, etap III spełnia wymagania: 1. Art. 136 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz z późn. zm.), według którego programy wieloletnie są ustanawiane w celu realizacji strategii przyjętych przez Radę Ministrów. Rada Ministrów ustanawiając program, wskazuje jego wykonawcę. Realizacja programu wieloletniego może być podzielona na etapy. 2. Art. 15 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712 z późn. zm.) według którego polityka rozwoju może być prowadzona przy pomocy programów wieloletnich, o których mowa w przepisach o finansach publicznych. 3. Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 96 poz. 615 z późn. zm.) ust. 2 pkt 1 oraz 3 pkt 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie nadania Centralnemu Instytutowi Ochrony Pracy statusu państwowego instytutu badawczego (Dz. U. Nr 192, poz. 1606), zgodnie z którymi do zadań Instytutu należy m.in. prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz realizacja innych zadań ustalonych dla Instytutu przez Radę Ministrów w programach wieloletnich, ustanawianych na podstawie przepisów o finansach publicznych. Natomiast źródłem finansowania Instytutu są środki finansowe ustalane w ustawach budżetowych na realizację zadań programów wieloletnich, których głównym wykonawcą lub koordynatorem jest Instytut, ustanawianych na podstawie przepisów o finansach publicznych; dysponentem środków budżetowych ustalanych na realizację zadań programów wieloletnich: a) w części dotyczącej badań naukowych i prac rozwojowych jest minister właściwy do spraw nauki, b) w części dotyczącej zadań innych niż określone w lit. a jest minister właściwy do spraw pracy. 1 Obowiązek sprawozdawczości odnośnie warunków pracy dotyczy tych podmiotów, w których liczba pracujących wynosi co najmniej 10 osób. Dodatkowo, nie obejmuje wszystkich rodzajów działalności gospodarczej, m.in.: rolnictwo indywidualne, łowiectwo oraz niektórych sekcji działalności: działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, działalność finansowa i ubezpieczeniowa, działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, działalność związana z kulturą rozrywką i rekreacją, gospodarstwa domowe oraz organizacje i zespoły eksterytorialne, a także wybranych działów i grup działalności np.: szkolnictwo podstawowe, gimnazjalne i policealne 7

10 5. Art. 22 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. Nr 96, poz. 618 z późn. zm.), według którego do zadań państwowego instytutu badawczego należy wykonywanie m.in. zadań szczególnie ważnych dla planowania i realizacji polityki państwa, których wykonanie jest niezbędne dla zapewnienia obronności i bezpieczeństwa publicznego, działania wymiaru sprawiedliwości, ochrony dziedzictwa narodowego, rozwoju edukacji i kultury, kultury fizycznej i sportu oraz poprawy jakości życia obywateli, dotyczących: opracowywania i opiniowania standardów w zakresie rynku pracy, ochrony pracy i zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, ochrony środowiska, gospodarki żywnościowej, gospodarki przestrzennej, gospodarki bogactwami i zasobami naturalnymi, rozwoju społeczeństwa informacyjnego, bezpieczeństwa technicznego, energetycznego i bezpieczeństwa transportu oraz standardów produktów, procesów i usług, a także warunków przestrzegania tych standardów. Etap III programu wieloletniego stanowić będzie kontynuację programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, którego etap I został ustanowiony uchwałą nr 117/2007 Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2007 r. do realizacji w latach , a etap II uchwałą nr 154/2010 Rady Ministrów z dnia 21 września 2010 r. do realizacji w latach

11 III. PODSTAWY PROGRAMOWE Zakres tematyczny III etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy jest zgodny z kierunkami badań naukowych i prac rozwojowych określonych w dokumentach międzynarodowych i krajowych dotyczących zadań oraz kierunków działań państwa w tej dziedzinie. W szczególności III etap Programu uwzględnia priorytety działań, postulaty oraz wyzwania naukowe zawarte w następujących dokumentach: A) międzynarodowych 1. Strategia EUROPA 2020 na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu 2, 2. Opinia Komitetu Doradczego Komisji Europejskiej ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Miejscu Pracy (ACSH) nt. Strategii Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata , 3. Raport sieci PEROSH (Partnership for European research in Occupational Safety and Health) pt. Sustainable workplaces of the future European research challenges for occupational safety and health określający potrzeby i wyzwania naukowe w Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 2012 r., 4. Ustalenia z Seminarium Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy nt. priorytetów badań naukowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, maja 2012 r. 4, 5. Raport nt. Kluczowych Technologii Wspomagających (Key Enabling Technologies) opracowany przez Grupę Ekspertów Wyższego Szczebla, 2011 r. 5, 6. Priorytety badawcze programu ramowego Unii Europejskiej Horyzont 2020 w zakresie badań naukowych i innowacji na lata , 7. Założenia programowe do inicjatywy SafeFuture Europejskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo w Przemyśle (European Technology Platform on Industrial Safety - ETPIS) 7. 2 Komunikat Komisji Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. 3 Opinion Doc 2033/11 Adopted 01/12/2011, Community Strategy Implementation and Advisory Committee Action Programme, Advisory Committee for Safety and Health at Work (ACSH). 4 Seminar on OSH research priorities, Paryż, maja 2012 r., EU-OSHA & INRS. 5 Key Enabling Technologies, Final Report, High-Level Expert Group, June Wniosek ws. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Horyzont 2020 program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji ( ), Bruksela, dnia , COM(2011) 809 końc., 2011/0401 (COD). 7 SAFE FUTURE - Safety-Security-Sustainability. Safe innovation for a competitive and sustainable future safety as a trademark of the technology made in EU, ETPIS - European Technology Platform on Industrial Safety, July

12 B) krajowych 1. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska Trzecia Fala Nowoczesności. Załącznik do uchwały nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r., 2. Strategia Rozwoju Kraju 2020, Załącznik do uchwały nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r., 3. Krajowy Program Badań. Założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Załącznik do uchwały nr 164/2011 Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 2011 r., 4. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, projekt, Warszawa, kwiecień 2013 r., 5. Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020,, Załącznik do uchwały nr 7 Rady Ministrów z dnia 15 stycznia 2013 r., 6. Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, przyjęty przez Rząd RP w dniu 17 października 2008 r. 7. Raport Narodowego Programu Foresight Polska 2020, czerwiec 2009 r. Poniżej przedstawione zostały istotne cele przewidziane w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia do realizacji w dokumentach międzynarodowych i krajowych: A) dokumenty międzynarodowe Ad 1. EUROPA 2020: Strategia Unii Europejskiej na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Komisja Europejska w Strategii EUROPA 2020, przyjętej na lata postuluje, że działania Unii Europejskiej w tym okresie powinny być skupione wokół następujących trzech priorytetów: 1. Rozwój inteligentny rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, 2. Rozwój zrównoważony wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej, 3. Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. W zakresie 1. priorytetu Strategia EUROPA 2020 wymaga podniesienia jakości edukacji, poprawy wyników działalności badawczej, wspierania transferu innowacji i wiedzy w Unii, pełnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych, a także zadbania o to, by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które przyczyniałyby się do 10

13 zwiększenia wzrostu, tworzenia nowych miejsc pracy i rozwiązywania problemów społecznych w Europie. W szczególności Europa powinna w pełni wykorzystać potencjał oferowany przez gospodarkę cyfrową. Gospodarka cyfrowa daje ogromne możliwości małym i średnim przedsiębiorstwom w sektorze produkcji i usług, zarówno samodzielnym firmom, jak i dostawcom większych przedsiębiorstw. Biorąc powyższe pod uwagę, zakres tematyczny III etapu programu wieloletniego obejmuje szereg zadań i projektów badawczych ukierunkowanych na opracowanie i wdrożenie innowacyjnych materiałów, technologii, urządzeń i systemów, w tym zaawansowanych technologii informatycznych, na rzecz tworzenia i szerokiego upowszechniania nowych i skutecznych rozwiązań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, a także ukierunkowanych na podniesienie jakości edukacji w tej dziedzinie. W zakresie 2. priorytetu Strategii EUROPA 2020 zakłada się, że Unia Europejska powinna zbudować zrównoważoną i konkurencyjną gospodarkę efektywnie korzystającą z zasobów, wykorzystując nowe procesy i technologie przyjazne środowisku, przyspieszając wprowadzanie inteligentnych sieci opartych na technologiach ICT, wzmacniając przewagę konkurencyjną europejskiego biznesu, szczególnie sektora produkcji i MŚP, oraz pomagając klientom docenić wartość efektywnego korzystania z zasobów. Zakres tematyczny III etapu Programu wieloletniego dotyczy pośrednio realizacji powyższego priorytetu, obejmując wiele zadań i projektów badawczych, których wyniki pośrednio wpłyną na ograniczanie emisji szkodliwych substancji do atmosfery. W zakresie 3. z wymienionych wyżej priorytetów Strategii EUROPA 2020 zakłada się, że jego realizacja będzie wymagać modernizacji i wzmocnienia roli polityki w obszarze zatrudnienia, edukacji i szkolenia oraz systemów ochrony socjalnej poprzez zwiększenie współczynnika aktywności zawodowej i ograniczenie strukturalnego bezrobocia, jak również zwiększenie poczucia odpowiedzialności społecznej w sektorze biznesu. Najważniejszym elementem będzie stosowanie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego (flexicurity) oraz umożliwienie ludziom zdobywania nowych umiejętności w celu przystosowania się do nowych warunków, w tym na wypadek ewentualnych zmian w karierze zawodowej. Dużego wysiłku wymagać będzie walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym oraz zmniejszenie nierówności w obszarze ochrony zdrowia, tak aby rozwój przyniósł korzyści wszystkim. Ważna będzie także promocja zdrowia i wspieranie aktywności osób starszych, aby umożliwić osiągnięcie spójności społecznej oraz wyższej wydajności. Zakres tematyczny III etapu programu wieloletniego obejmuje zadania i projekty badawcze ukierunkowane na promocję zdrowia w miejscu pracy, poprawę warunków pracy w aspekcie nowych form zatrudnienia, a także na przedłużenie okresu aktywności zawodowej przez adaptację stanowisk i procesów pracy do zmieniających 11

14 się z wiekiem potrzeb pracowników, a tym samym Program ten wpisuje się w realizację priorytetów nowej Strategii Europa Ad 2. Opinia Komitetu Doradczego Komisji Europejskiej ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Miejscu Pracy (ACSH) nt. Strategii Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata Komitet Doradczy Komisji Europejskiej ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (ACSH) na posiedzeniu plenarnym w dniu 1 grudnia 2011 r. przyjął opinię dotyczącą nowej Strategii Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, która będzie obowiązywała w latach W wymienionej opinii przyjęto, że realizacja tej Strategii powinna uwzględniać kierunki działania podporządkowane osiągnięciu celów nadrzędnej Strategii EUROPA 2020 (patrz Ad 1.) na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Ogólnym celem Strategii UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na lata jest przede wszystkim zmniejszenie liczby wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych. Proponuje się przy tym, aby cele ilościowe w zakresie redukcji wypadków przy pracy i chorób zawodowych - tam gdzie to jest uzasadnione - były ustalane na poziomie krajowym. Natomiast szczegółowe cele tej Strategii powinny uwzględniać: osiągnięcie takiego samego poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników we wszystkich krajach UE, jaki jest wymagany w Dyrektywie Ramowej 89/391/EWG, zapewnienie ciągłej poprawy stanu zdrowia pracowników w UE, specyficzne uwarunkowania ze względu na płeć oraz zapewnienie, aby kobiety i mężczyźni byli jednakowo chronieni na wszystkich stanowiskach pracy, poprawę jakości pracy. Wymieniona opinia Komitetu ACSH jako zalecane kierunki działań wymienia następujące: zapobieganie zagrożeniom czynnikami rakotwórczymi pracy, i mutagennymi w środowisku redukcja zagrożeń mięśniowo-szkieletowych i związanych z nimi chorób zawodowych, zapobieganie zagrożeniom psychospołecznym i ograniczanie skutków szkodliwego stresu w pracy, identyfikacja i zapobieganie nowym i narastającym czynnikom ryzyka zawodowego. Ponadto opinia ACSH ws. nowej Strategii UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy podkreśla konieczność ciągłego prowadzenia badań naukowych w tej dziedzinie, 12

15 w szczególności w celu wykrywania i analizy nowych zagrożeń związanych z nowymi technologiami (takimi jak recykling, nowe technologie produkcji energii, inteligentne systemy produkcji, nanotechnologie, biotechnologie), a także w celu wykrywania i zapobiegania wieloczynnikowym zagrożeniom w środowisku pracy. Badania powinny się również koncentrować na opracowaniu metod zapobiegania zagrożeniom związanym ze zmianami w świecie pracy (zmiany demograficzne, nowe formy wykonywania pracy, zdrowie psychiczne w pracy, zależności i interakcje między warunkami pracy, zdolnością do pracy oraz zatrudnieniem). Opinia ACSH podkreśla również rangę innych działań prewencyjnych związanych z wdrożeniem wyników badań naukowych. Główne kierunki tych działań to przede wszystkim promowanie kultury prewencji wypadków i chorób zawodowych w przedsiębiorstwach, które obejmuje między innymi: integrowanie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy z ogólnym systemem zarządzaniem przedsiębiorstwem, aktywne przywództwo na wszystkich poziomach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, informowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy i promowanie ich współudziału w zarządzaniu w tej dziedzinie, podnoszenie świadomości i umiejętności pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ad 3. Raport PEROSH określający potrzeby i wyzwania naukowe w Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Partnership for European Research in Occupational Safety and Health (PEROSH) to sieć wiodących instytutów naukowych zajmujących się bezpieczeństwem i higieną pracy w krajach UE. W działaniach sieci uczestniczy obecnie 11 instytutów z 10 krajów europejskich (w tym również CIOP-PIB). Celem działania PEROSH jest współpraca i integracja badań poszczególnych instytutów dla osiągnięcia zdrowszego, dłuższego i bardziej produktywnego życia zawodowego pracowników. PEROSH współpracuje także z organami Unii Europejskiej oraz rządami krajów członkowskich w celu wspierania opracowywania i realizacji polityki UE oraz polityk krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. W wyniku współpracy i wzajemnych konsultacji między pracownikami naukowymi instytutów uczestniczących w pracach PEROSH w 2011 r. dokonano dogłębnej analizy potrzeb badań naukowych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, a na tej podstawie określono główne wyzwania naukowe, które będą szczególnie istotne w perspektywie do 2020 r. Wyniki te opublikowano w 2012 r. w raporcie pt. Sustainable workplaces of the future European 13

16 research challenges for occupational safety and health, przeznaczonym do szerokiej dystrybucji w środowisku naukowym, a także wśród wszystkich potencjalnych interesariuszy, włączając w to rządy krajowe, partnerów społecznych, Komisję Europejską oraz Parlament Europejski. Wymieniony raport PEROSH wskazuje następujące siedem priorytetów badań naukowych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy: 1. Zrównoważone zatrudnienie i wydłużenie okresu aktywności zawodowej, 2. Zapobieganie niepełnosprawności oraz reintegracja pracowników niepełnosprawnych, 3. Dobrostan psychospołeczny w zrównoważonej organizacji pracy, 4. Wieloczynnikowa geneza urazów mięśniowo-szkieletowych związanych z wykonywaniem pracy, 5. Nowe technologie jako obszar działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, 6. Zagrożenia zawodowe związane ze stosowanymi i wytwarzanymi nanomateriałami, 7. Kształtowanie kultury bezpieczeństwa w celu prewencji wypadków przy pracy. Ad 4. Ustalenia z Seminarium Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy nt. priorytetów badań naukowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (Paryż, maja 2012 r.) Seminarium nt. priorytetów badań naukowych w Unii Europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy zorganizowane zostało przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) oraz Francuski Instytut Naukowy Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia w Pracy (INRS). Celem tego Seminarium było przedyskutowanie w gronie przedstawicieli środowiska pracy oraz partnerów społecznych kluczowych problemów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, które występują obecnie i będą narastać w krajach Unii Europejskiej w najbliższym dziesięcioleciu. Podczas prezentacji przez zaproszonych do udziału czołowych naukowców europejskich, w tym z CIOP-PIB wskazano na następującą problematykę badań naukowych, które powinny być uwzględnione w programach badawczych podejmowanych lub kontynuowanych przez jednostki naukowe w krajach UE: Nowe zagrożenia i nowe metody prewencji w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do nowych technologii produkcyjnych, takich jak: technologie związane z ochroną środowiska naturalnego (green technologies), biotechnologie, nowe technologie informatyczne i komunikacyjne, 14

17 Narażenie na nowe lub o zwiększającym się zakresie stosowania niebezpieczne substancje i materiały: nanomateriały wytworzone lub stosowane w procesach technologicznych, narażenie na bioaerozole i inne zagrożenia biologiczne, narażenie na kombinowane i jednoczesne oddziaływanie wielu czynników ryzyka, Zagrożenia związane z globalizacją i zmieniającymi się formami pracy: zagrożenia psychospołeczne i organizacja pracy, dobrostan w pracy w małych i mikro-przedsiębiorstwach, ekonomiczne aspekty zachowania bezpieczeństwa i higieny pracy, Zmiany demograficzne a zapewnienie zrównoważonego zatrudnienia: uwarunkowania ze względu na płeć i zmieniającą się populację pracujących, zapewnienie zrównoważonego i włączającego społecznie zatrudnienia, wydłużanie okresu aktywności zawodowej przy zachowaniu dobrego stanu zdrowia i wysokiej wydajności pracy, zapewnianie dobrostanu poprzez pracę. Wymienione wyżej priorytety badań naukowych są w dużej mierze zgodne z priorytetami wskazanymi w raporcie PEROSH (patrz Ad 3.). Ad 5. Raport nt. Kluczowych Technologii Wspomagających (Key Enabling Technologies) opracowany przez Grupę Ekspertów Wyższego Szczebla, 2011 r. Według prognoz Komisji Europejskiej w ciągu najbliższych dziesięciu lat obecne gałęzie przemysłu na świecie ulegną poważnym zmianom, a w wyniku tych zmian powstaną nowe zaawansowane towary i usługi. Zakłada się przy tym, że głównym motorem rozwoju nowoczesnej gospodarki będzie stosowanie kluczowych technologii wspomagających (ang. Key Enabling Technologies KET), a niezbędnym warunkiem zapewnienia dobrobytu społecznego i gospodarczego oraz bezpieczeństwa obywateli będzie opanowanie tych technologii. Biorąc pod uwagę szybki rozwój nauki i jednocześnie tendencje rynkowe, przy uwzględnieniu potencjału gospodarczego i kapitału intelektualnego UE, Komisja Europejska ustaliła i opublikowała 8 wstępną listę najważniejszych strategicznie technologii, które uznano 8 Przygotowanie się na przyszłość: opracowanie wspólnej strategii w dziedzinie kluczowych technologii wspomagających w UE, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu regionów, Bruksela, dnia , KOM(2009) 512 wersja ostateczna. 15

18 za kluczowe dla zapewnienia krajom UE wysokiej pozycji konkurencyjnej na rynku globalnym oraz dla dalszego postępu cywilizacyjnego Europy. Są to następujące technologie: Nanotechnologia - rozwój inteligentnych nano- i mikrourządzeń oraz systemów, które spowodują przełom w takich dziedzinach jak opieka zdrowotna, energia, ochrona środowiska i produkcja, Mikro- i nanoelektronika, w tym półprzewodniki - niezbędne dla produkcji wszystkich towarów, a także usług, które wymagają systemów inteligentnego sterowania, w tak różnorodnych sektorach jak przemysł samochodowy, transport, lotnictwo i astronautyka. Systemy inteligentnego sterowania umożliwiają skuteczniejsze zarządzanie wytwarzaniem energii, magazynowaniem, transportem i konsumpcją poprzez inteligentne sieci i instalacje elektryczne, Fotonika zajmująca się wytwarzaniem, wykrywaniem i kontrolowaniem światła, stwarza między innymi podstawę technologiczną dla wydajnej konwersji światła słonecznego w elektryczność, która ma duże znaczenie dla produkcji energii odnawialnej oraz w odniesieniu do różnych części i urządzeń elektronicznych takich jak fotodiody, diody świecące oraz laser, Materiały zaawansowane umożliwiające postęp w wielu dziedzinach, np. w astronautyce, transporcie, budownictwie i opiece zdrowotnej. Materiały te ułatwiają recykling, obniżając emisję dwutlenku węgla oraz zapotrzebowanie na energię i na surowce, Biotechnologia przemysłowa umożliwiająca stosowanie alternatywnych, zrównoważonych i mniej szkodliwych dla środowiska technologii przemysłowych i rolnospożywczych. Biotechnologia pozwoli m.in. na stopniowe zastępowanie materiałów nieodnawialnych używanych obecnie przez różne gałęzie przemysłu materiałami odnawialnymi, Zaawansowane systemy produkcji i przetwarzania jako istotne przy produkcji wysokiej jakości towarów i usług opartych na wiedzy (np. nowoczesna robotyka). Jest to szczególnie istotne w przypadku wysokonakładowych gałęzi przemysłu, gdzie stosuje się skomplikowane metody montażu, wymagające szerokiego zakresu technologii produkcji od symulacji i programowania zrobotyzowanych linii montażowych po redukcję zużycia energii i materiałów. Biorąc pod uwagę wymienione wyżej propozycje, powołana przez Komisję Europejską Grupa Ekspertów Wyższego Szczebla (High-Level Expert Group) przedstawiła w dniu 28 czerwca 2011 r. wytyczne dotyczące wykorzystania KET w celu zwiększenia konkurencyjności europejskiego przemysłu. Grupa ta potwierdziła strategiczny charakter KET wskazanych przez Komisję, a także zaleciła, aby realizacja KET znalazła odzwierciedlenie w strukturze i finansowaniu programów ramowych w dziedzinie badań i innowacji oraz w priorytetach 16

19 przyszłej unijnej polityki regionalnej. Badania w dziedzinie rozwoju zrównoważonego tych technologii oraz projekty naukowe dotyczące nowych produktów należy traktować priorytetowo. Ad 6. Priorytety badawcze programu ramowego Unii Europejskiej Horyzont 2020 w zakresie badań naukowych i innowacji na lata Horyzont kolejny program ramowy Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji, do realizacji w okresie od 2014 do 2020 r. według zamierzeń Komisji Europejskiej będzie wspierał realizację Strategii EUROPA 2020 (patrz Ad 1.) oraz innych kierunków polityki Unii, a tym samym będzie wnosił istotny wkład w budowanie gospodarki opartej na wiedzy i innowacyjności w całej Unii poprzez pozyskanie wystarczających dodatkowych nakładów na badania i rozwój oraz innowacyjność. Ogólny cel programu ma być osiągnięty w ramach trzech wspierających się wzajemnie priorytetów strategicznych dotyczących: (a) doskonałej bazy naukowej, (b) wiodącej pozycji w przemyśle oraz (c) podejmowania wyzwań społecznych. Z punktu widzenia celów III-go etapu programu wieloletniego pn. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy szczególne znaczenie ma zbieżność tematyki proponowanego Programu z zakresem tematycznym działań w ramach programu Horyzont 2020 ujętych w priorytetach (b) wiodąca pozycja w przemyśle oraz (c) wyzwania społeczne. W zakresie priorytetu wiodąca pozycja w przemyśle działania programu będą skoncentrowane na wspieraniu badań naukowych i innowacji podporządkowanych wykreowaniu wiodącej roli Unii Europejskiej w zakresie kluczowych technologii wspomagających KET (patrz Ad. 5). Natomiast część programu ujęta w priorytecie wyzwania społeczne będzie podporządkowana bezpośrednio realizacji priorytetów polityki i wyzwań społecznych określonych w Strategii EUROPA Zakres tematyczny badań naukowych i prac rozwojowych planowanych w tej części programu ujęto w ramach 6 głównych priorytetów. Praktycznie we wszystkich tych priorytetach występują obszary badawcze związane z dziedziną bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym w szczególności z tematyką badań naukowych i prac rozwojowych ujętych w III etapie programu wieloletniego. Poniżej przedstawiono główne priorytety tematyczne programu Horyzont 2020 ze wskazaniem obszarów wymagających prowadzenia badań z uwzględnieniem problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy: 1. Zdrowie, zmiany demograficzne i dobrostan: promocja zdrowia i zapobieganie chorobom, w tym chorobom zawodowym oraz niepełnosprawności i ograniczonej funkcjonalności, obciążenie chorobami i niepełnosprawnością w kontekście starzejącej się populacji, 17

20 czynniki warunkujące stan zdrowia, w tym czynniki związane ze środowiskiem pracy, 2. Bezpieczeństwo żywnościowe, zrównoważone rolnictwo, badania morskie oraz gospodarka ekologiczna: zrównoważony rozwój bioprzemysłu, w tym bezpieczne i nieszkodliwe bioprodukty, bioprocesy, rozwój bezpiecznych biorafinerii, zagospodarowanie bioodpadów, 3. Bezpieczna, ekologiczna i efektywna energia: zrównoważony rozwój energooszczędnego przemysłu oraz masowe wprowadzanie energooszczędnych rozwiązań technicznych przez przedsiębiorstwa, osoby fizyczne, społeczności i miasta, innowacyjne i bezpieczne źródła energii odnawialnej oraz technologii wychwytywania i składowania dwutlenku węgla, alternatywne i mobilne źródła energii, w tym bezpieczne ogniwa wodorowe i paliwowe, 4. Inteligentny, ekologiczny i zintegrowany transport: rozwój i wdrożenie do produkcji nowej generacji elektrycznych i niskoemisyjnych pojazdów, zapewnienie bezpieczeństwa przy rozwoju inteligentnych systemów transportowych i inteligentnego wyposażenia, 5. Działania w dziedzinie klimatu, efektywna gospodarka zasobami i surowcami: rozwój ekoinnowacyjnych technologii, procesów usług i produktów, ze szczególnym uwzględnieniem sektora małych i średnich przedsiębiorstw, rozwój innowacyjnych i bezpiecznych rozwiązań w zakresie poszukiwania, pozyskiwania, przetwarzania, recyklingu i odzysku surowców naturalnych, 6. Integracyjne, innowacyjne i bezpieczne społeczeństwa: promowanie inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu. Ad 7. Założenia programowe do inicjatywy SafeFuture Europejskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo w Przemyśle (European Technology Platform on Industrial Safety ETPIS) Europejska Platforma Technologiczna Bezpieczeństwo w Przemyśle (ETPIS) została utworzona w 2005 r. przez grupę ekspertów reprezentujących przemysł, związki zawodowe, organizacje rządowe oraz pozarządowe i świat nauki. Platforma liczy obecnie ponad

21 członków z ponad 400 organizacji reprezentujących 32 kraje. ETPIS współpracuje z innymi platformami oraz istniejącymi lub nowymi strukturami sieciowymi, tworzącymi sieć platform krajowych. Do sieci krajowych platform należy Polska Platforma Technologiczna Bezpieczeństwo Pracy w Przemyśle, której działalność zainicjował CIOP-PIB. W 2011 r. ETPIS przygotowała propozycję inicjatywy SafeFuture: Safety Security - Sustainability, której celem jest opracowanie i wdrożenie innowacji z zakresu bezpieczeństwa na rzecz zrównoważonego rozwoju przemysłu europejskiego. Inicjatywa ta będzie realizowana częściowo w formie projektów badawczych finansowanych przez Komisję Europejską w ramach konkursów programu Horyzont 2020, a częściowo w ramach partnerstwa prywatno-publicznego. Zakres badań naukowych i działań wdrożeniowych tej inicjatywy ujęto w trzech blokach tematycznych, w których wyodrębniono następującą problematykę z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy: I. Bezpieczna infrastruktura (Safe Infrastructure): bezpieczeństwo przy budowie i użytkowaniu infrastruktury zakładów przemysłowych, systemów transportowych, platform wiertniczych itp., projektowanie i monitorowanie bezpiecznej infrastruktury do przechwytywania i składowania dwutlenku węgla, II. Bezpieczna energia (Safe Energy): bezpieczeństwo użytkowania nowych środków transportu wyposażonych w ogniwa wodorowe, paliwowe lub napędzanych biopaliwami, bezpieczeństwo przy konstruowaniu, użytkowaniu i konserwacji zielonych technologii energetycznych (panele słoneczne, panele fotowoltaiczne, elektrownie wiatrowe itp.), III. Bezpieczne wyroby i produkcja (Safe Products and Production): rozwój inteligentnych fabryk przyszłości, zaawansowane i inteligentne rozwiązania środków ochrony indywidualnej, zintegrowane systemy zarządzania ryzykiem obejmujące detekcję zagrożeń w maszynach i procesach, monitoring stanu zdrowia pracowników oraz monitoring funkcji ochronnych w środkach ochrony indywidualnej i zbiorowej, bezpieczeństwo przy produkcji i stosowaniu nanomateriałów. 19

22 B) dokumenty krajowe Ad 1. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska Trzecia Fala Nowoczesności. Załącznik do uchwały nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r. Celem głównym strategii długookresowej jest poprawa jakości życia Polaków, gdzie jakość życia jest rozumiana jako dobrostan w różnych obszarach życia, a w szczególności w: - długości życia w zdrowiu, co wiąże się bezpośrednio z poprawą warunków pracy, - większej satysfakcji z wykonywania pracy, - poczuciu satysfakcji z życia. Realizacja Strategii kluczowymi są: może być uzyskana przy odpowiednich warunkach, z których - bezpieczny i stabilny, wysoki wzrost gospodarczy, - wzrost zatrudnienia i aktywności zawodowej. Obydwa te warunki wymagają postępu w poprawie warunków pracy zatrudnionych. Jednym z obszarów strategicznych, w który wpisuje się Program jest obszar konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, cel 6 Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie wokfare state, w tym kierunki interwencji: Opracowanie i wdrożenie międzysektorowych rozwiązań systemowych i działań wzmacniających kształtowanie postaw prozdrowotnych zwiększających dostępność do programów zdrowotnych (profilaktycznych, rehabilitacyjnych) w celu zmniejszenia zachorowalności i umieralności w szczególności z powodu chorób cywilizacyjnych Stworzenie warunków dla wzrostu liczby osób niepełnosprawnych zatrudnionych na otwartym rynku pracy Stworzenie modelu aktywności intelektualnej, społecznej i zawodowej osób starszych opartego na wykorzystywaniu ich potencjału i zapobieganiu wykluczeniu społecznemu. Ad 2. Strategia Rozwoju Kraju 2020, Warszawa, wrzesień 2012 r. Załącznik do uchwały nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r., Strategia Rozwoju Kraju 2020 jest najważniejszym dokumentem określającym cele strategiczne rozwoju kraju do 2020 roku w perspektywie średniookresowej. Ma ona kluczowe znaczenie dla określenia działań rozwojowych. Jej celem głównym jest wzmocnienie i wykorzystanie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę jakości życia ludności. Do głównych obszarów interwencji średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju 2020 należy: 20

23 - konkurencyjna gospodarka, - spójność społeczna i terytorialna. Zasadnicze cele do osiągnięcia w tym obszarze to: II.3. Zwiększenie innowacyjności gospodarki, II.4. Rozwój kapitału ludzkiego, II.6. Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko. Jako priorytetowe kierunki działań dla osiągnięcia ww. celów strategia wskazuje m.in.: - rozwój badań naukowych, - zwiększenie wykorzystania rozwiązań innowacyjnych (które powinny w sposób oczywisty zapewniać bezpieczeństwo i higienę pracy) oraz - zwiększenie aktywności zawodowej, - poprawę jakości kapitału ludzkiego, - poprawę stanu środowiska pracy i życia. Szczególną uwagę zwraca się na prowadzenie działań mających na celu opracowanie rozwiązań wspierających zatrudnienie osób starszych wiekiem oraz umożliwiających wzrost liczby osób z niepełnosprawnością zatrudnionych na otwartym rynku pracy. Biorąc pod uwagę fakt, że stan zdrowia stanowi element istotnie warunkujący aktywność na rynku pracy i jednocześnie ma decydujący wpływ na jakość kapitału ludzkiego, promowane i wspierane będą działania o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym dotyczące chorób stanowiących współcześnie główne przyczyny przedwczesnego opuszczania rynku pracy i konieczności korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego (tj. chorób zawodowych i chorób cywilizacyjnych). W zakresie działań na rzecz poprawy stanu środowiska pracy i życia strategia wskazuje na niezbędność: - rozwoju wiedzy w zakresie ochrony środowiska, - promocji stosowania innowacyjnych bezpiecznych technologii w przemyśle, - prowadzenia długoterminowych działań na rzecz monitorowania i ograniczania emisji pyłów i innych zanieczyszczeń środowiska, - prowadzenia polityki chroniącej przed hałasem, w tym ograniczenie oddziaływania źródeł hałasu. W obszarze spójności społecznej i terytorialnej strategia kładzie nacisk na podjęcie działań polegających na tworzeniu warunków dla rozwoju oraz promocję aktywności zawodowej i społecznej osób starszych oraz niepełnosprawnych. Priorytetowe kierunki działań dla tej 21

24 problematyki ujęte zostały w celu III.1 Integracja społeczna ze szczególnym podkreśleniem konieczności opracowania i wdrożenia efektywnego systemu kształcenia kierowanego na wydobywanie i wzmacnianie potencjałów (kwalifikacji) poszczególnych grup zawodowych i osób, a także pobudzanie aktywności osób niepełnosprawnych. Akcent powinien być położony na lepsze przygotowanie pracodawców do zapewnienie uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społeczno-gospodarczym. Ad 3. Krajowy Program Badań. Założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Załącznik do uchwały nr 164/2011 Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 2011 r. W Krajowym Programie Badań zostały sformułowane strategiczne kierunki badań naukowych i prac rozwojowych określające cele i założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, w tym: 1. nowe technologie w zakresie energetyki, 2. choroby cywilizacyjne, nowe leki oraz medycyna regeneracyjna, 3. zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne, 5. nowoczesne technologie materiałowe, 6. środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo, 7. społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków. ad 1. nowe technologie w zakresie energetyki Opracowanie nowych efektywnych i bezpiecznych dla środowiska technologii energetycznych oraz wdrożenie ich do eksploatacji musi odbywać się w warunkach multidyscyplinarnego współdziałania badaczy i inżynierów reprezentujących różne dziedziny i dyscypliny naukowe, przy stałym wsparciu systemu kształcenia kadr naukowych i technicznych. Postęp naukowo-badawczy i rozwój technologii, uwzględniający minimalizację ich negatywnego wpływu na środowisko i jakość życia, przyczynią się przede wszystkim do zmniejszenia energochłonności polskiej gospodarki i zwiększenia efektywności wytwarzania i przetwarzania oraz przesyłania i magazynowania energii elektrycznej i ciepła. Realizacja założeń polityki energetycznej kraju, wypełnienie norm ochrony środowiska (w tym zobowiązań międzynarodowych) wymaga efektywnego wykorzystania wszystkich źródeł energii, także alternatywnych, oraz rozwój bezpieczniejszych dla użytkowników i środowiska technologii. Badania w zakresie energetyki odnawialnej i rozwijane technologie w tym obszarze powinny dotyczyć wszystkich rodzajów energii: geotermii, biomasy, energii wiatrowej, hydroenergii, energii słonecznej i innych. 22

25 Ważne będą badania, nad podstawowymi dla Polski źródłami energii, tradycyjną energetyką opartą o węgiel kamienny i gaz, w tym łupkowy, oraz nad odnawialnymi źródłami energii. Osiągnięcie założonych celów wymagać będzie również prowadzenia prac nad rozwojem bezpiecznej energetyki jądrowej. Badania wspierające taki program wymagają interdyscyplinarnych studiów monitorowania zagrożeń związanych z wdrożonymi technologiami energetycznymi. ad 2. choroby cywilizacyjne, nowe leki oraz medycyna regeneracyjna Obok starzenia się populacji główną przyczyną większości chorób cywilizacyjnych jest narażenie środowiskowe i niekorzystne zmiany stylu życia, skutkujące również zmianami w układzie krążenia i układzie mięśniowo-szkieletowym, a także narastające przeciążenie umysłowe związane z procesami decyzyjnymi oraz stres psychospołeczny. Niezwykle istotny jest rozwój epidemiologii analitycznej, która jest najskuteczniejszym narzędziem m.in. w rozpoznawaniu nowych zagrożeń środowiskowych, w identyfikowaniu markerów ekspozycji środowiskowej i markerów dawki pochłoniętej, a także wczesnych markerów uszkodzeń narządowych. ad 3. zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne Obecny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest stymulowany przez naukowo-gospodarcze zastosowania, dyktujące zapotrzebowanie na ponadstandardową funkcjonalność nowych systemów, oraz ich powszechną dostępność, jaką zapewniają nowe wirtualne środowiska obliczeniowe i powszechnie dostępne sieci komputerowe. W związku z koniecznością rozwoju, głównie stymulowanego poprzez potrzeby specyficznych, innowacyjnych rozwiązań, trwa wyścig o coraz to lepsze, elastyczniejsze, tańsze, łatwiejsze w obsłudze funkcjonalnie innowacyjne produkty informatyczne. Zintegrowanego i specjalistycznego podejścia z uwzględnieniem aspektów bezpieczeństwa człowieka (użytkownika) wymagają oprócz ww. technologii także rozwiązania dotyczące m.in. ich inteligentnej infrastruktury. Jest to aspekt niezwykle istotny dla osób starszych. ad 4. nowoczesne technologie materiałowe Szansą innowacyjnych oraz doskonalonych technologii poprawiających bezpieczeństwo dla społeczeństwa, gospodarki i kraju są materiały i technologie związane z magazynowaniem i przesyłem energii oraz technologie fotoniczne wykorzystywane w długodystansowych, niezawodnych i wydajnych systemach transmisji informacji. Wymaga to rozwoju nanoelektroniki, optoelektroniki i spintroniki z wykorzystaniem nowych materiałów półprzewodnikowych (np. grafenu), monokryształów, szkieł aktywnych i ceramiki laserowej. Nieodzownym składnikiem takiego rozwoju muszą stać się technologie przetwarzania energii 23

26 oparte na energoelektronice wykorzystującej klasyczne i nowe związki półprzewodnikowe, (krzem, węgiel z nowymi odmianami, półprzewodniki z szeroką przerwą energetyczną, półprzewodniki organiczne), materiały kompozytowe o silnych właściwościach magnetycznych, piezo- i termoelektrycznych, luminescencyjnych, materiały elektrodowe do nowego typu baterii, materiały wodorochłonne. Efektem takich badań mogą być opracowania nowych nanosensorów medycznych, struktur fotonicznych oraz spintronicznych nowych urządzeń wykorzystujących wspomniane właściwości, także w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. ad 5. środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo Wykorzystanie wiedzy i informacji o środowisku jako efektywnego narzędzia w gospodarowaniu przestrzennym, eksploatacji zasobów naturalnych, działalności rolniczej, gospodarowaniu wodą, minimalizacji skutków zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby oraz ograniczaniu skutków wystąpienia zjawisk ekstremalnych ma kluczowe znaczenie dla strategicznego planowania rozwoju kraju zarówno w skali makro jak i przedsiębiorstwa. ad 6. społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków Priorytetowe kierunki badań dotyczą różnych aspektów procesu umiędzynarodowienia polskiej gospodarki, w tym wpływu wymiany handlowej z zagranicą na rozwój gospodarczy, poprawę efektywności systemu transportowego, uwarunkowań rozwoju innowacyjnej przedsiębiorczości, konkurencyjności wybranych sektorów i branż polskiej gospodarki, skuteczności i efektywności instrumentów polityki gospodarczej w pobudzaniu konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, strategii wchodzenia na rynki zagraniczne, rozwoju przedsiębiorstw na bazie nowoczesnych technologii informacyjnych oraz nowych mediów, wpływu ewolucji sektora usług na społeczno-gospodarczy rozwój kraju, roli konsumpcji i konsumentów w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki, wpływu polityki podatkowej na długoterminowe cele społeczne i gospodarcze państwa. Ad 4. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020 (SRKL), projekt, Warszawa, kwiecień 2013 r., W strategii tej, podobnie jak w innych strategiach zintegrowanych, ujęte zostały konkretne kierunki i formy działań służące osiągnięciu celu nadrzędnego, któremu podporządkowane są wszystkie programy o charakterze strategicznym, tj. zapewnieniu rozwoju Polski oraz podniesieniu jakości życia Polaków w perspektywie roku SRKL jako jeden z głównych problemów wpływających na jakość życia wskazuje zjawisko ciągle dużej liczby wypadków, co jest szczególnie niepokojące w kontekście konieczności wydłużenia aktywności zawodowej. Strategia podkreśla konieczność prowadzenia 24

27 intensywnych działań w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzących do zmniejszenia narażenia na ryzyko wypadków w pracy. Równocześnie jako niezbędne wskazuje przygotowanie nowocześniejszych metod edukacji i szkolenia oraz organizacji pracy a także szerokie upowszechnienie systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach. Strategia podkreśla, że zapewnienie dobrego stanu zdrowia w pracy jest jednym z kluczowych zadań szczególnie w okresie aktywności zawodowej Polaków. Za szczególnie ważne zagrożenie, w tym aspekcie uważa się zaburzenia psychiczne i szeroko rozumiane problemy z zakresu zdrowia psychicznego wynikające między innymi ze zwiększonego narażenia na stres, w tym związany z dynamiką przemian we współczesnym świecie. Podkreślić tu należy, że wg badań CIOP-PIB główne przyczyny stresu w pracy zidentyfikowano jako zmieniające się dynamicznie psychospołeczne warunki pracy, w tym szczególnie: intensyfikacja pracy i wzrost wymagań w odniesieniu do nowych technologii, niepewność zatrudnienia oraz niestabilne więzi społeczne w pracy, w tym brak autentycznego przywództwa (etyka, transparentność działań, otwartość na informację zwrotną). Polscy pracownicy zajmują jedno z czołowych miejsc w Europie pod względem nasilenia stresu. Obserwuje się systematyczny wzrost zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ok. 25% związanych ze stresem w pracy, wzrastają też związane z nimi koszty ekonomiczne, które wynikają z długiego okresu absencji chorobowej (2. miejsce po absencji z tytułu chorób nowotworowych). SRKL jednoznacznie wskazuje na ciągłą konieczność podejmowania zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. W tym celu niezbędne jest przygotowanie rozwiązań i narzędzi oraz prowadzenie konsekwentnych działań dotyczących: Poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy w aspekcie ich powiązania z oceną ryzyka zawodowego, właściwym stosowaniem środków ochrony oraz efektywnością procesów pracy w wyniku ograniczania ryzyka chorób zawodowych i wypadków przy pracy oraz związanych z tym kosztów ekonomicznych i społecznych. Dotyczy to również dostosowywania warunków pracy do wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństwa Wzrostu świadomości w zakresie kształtowania warunków pracy przez powszechny rozwój kultury bezpieczeństwa w społeczeństwie. Niezbędne jest w tym celu podejmowanie działań edukacyjnych podnoszących świadomość społeczną w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy, w tym m.in. przez prowadzenie odpowiednich kampanii społecznych. Prowadzenia efektywnej kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, co pozwoli zmniejszyć liczbę wypadków przy pracy i chorób zawodowych. 25

28 Działania te znalazły odzwierciedlenie w nw. celach szczegółowych Strategii poprzez przyjęcie odpowiednich kierunków interwencji. Są to w kolejności: Cel szczegółowy 1: Wzrost zatrudnienia Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. następujące kierunki interwencji: Zapewnienie powszechnego dostępu do wysokiej jakości kształcenia i szkolenia odpowiadającego na zmieniające się potrzeby rynku pracy, a także stworzenie efektywnego systemu przejścia z edukacji (kształcenia i szkolenia) do zatrudnienia. Zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz negatywnych skutków stresu, co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy. Cel szczegółowy 2: Wydłużenie okresu aktywności zawodowej i zapewnienie lepszej jakości funkcjonowania osób starszych Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. następujące kierunki interwencji: Rozwój i upowszechnianie wiedzy i rozwiązań wspomagających tworzenie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy dla osób starszych. Cel szczegółowy 3: Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. następujące kierunki interwencji: Rozbudowa narzędzi zapewniających osobom wykluczonym dostęp do usług publicznych pozwalających na powrót na rynek pracy. Wsparcie dla osób niepełnosprawnych i ich otoczenia. Zapobieganie nowym typom wykluczeń społecznych, w tym wykluczeniu cyfrowemu i energetycznemu (fuel poverty). Cel szczegółowy 4: Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej. Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. następujące kierunki interwencji: Zmniejszenie liczby wypadków w pracy i chorób zawodowych poprzez wzrost poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwój kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym. Cel szczegółowy 5: Podniesienie poziomu kompetencji oraz kwalifikacji obywateli Cel ten będzie realizowany poprzez m.in. następujące kierunki interwencji: 26

29 Podniesienie poziomu i dostosowanie do oczekiwań pracodawców modelu szkolnictwa zawodowego. Upowszechnienie uczenia się dorosłych, w tym oparciu o kształcenie praktyczne (zwłaszcza uczenie się w pracy) oraz lepsze dopasowanie szkoleń dorosłych do potrzeb społeczno-gospodarczych, a także lepsza dostępność kształcenia ustawicznego. Rozwijanie poradnictwa edukacyjno-zawodowego ułatwiającego poruszanie się wśród zindywidualizowanych ofert kształcenia i szkolenia. Ad 5. Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020, styczeń 2013 r., Załącznik do uchwały nr 7 Rady Ministrów z dnia 15 stycznia 2013 r. Mimo postępów w polskiej gospodarce utrzymują się pewne luki i bariery utrudniające wejście Polski na ścieżkę trwałego i dynamicznego wzrostu gospodarczego opartego na innowacjach. Dotyczą one praktycznie wszystkich filarów innowacyjności, tj. badań i rozwoju, wiedzy, edukacji oraz finansowania. Brak innowacyjności i efektywności polskiej gospodarki jest główną przeszkodą w jej rozwoju i osiągnięciu przewagi konkurencyjnej. Stworzenie i rozwój wysoce konkurencyjnej gospodarki (innowacyjnej i efektywnej), opartej na wiedzy i współpracy jest celem głównym Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki. Jednym z czterech celów szczegółowych wytyczonych w strategii jest Cel 2: Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy. Realizacja tego celu wiąże się zarówno z badaniami na rzecz opracowywania innowacyjnych produktów, jak i programów oraz narzędzi służących doskonaleniu kwalifikacji i kompetencji wytwórców i użytkowników. Na każdym etapie procesu B + R + I oraz działań mających na celu podniesienie jakości kapitału ludzkiego obligatoryjnym warunkiem jest dostarczenie nowej wiedzy niezbędnej dla zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia osób uczestniczących w tworzeniu innowacji, jak i użytkowników wytworzonych innowacyjnych produktów. Równoległym warunkiem jest opracowanie innowacyjnych rozwiązań na rzecz stałego podnoszenia jakości środowiska naturalnego oraz środowiska pracy i życia człowieka. Ad 6. Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, przyjęty przez Rząd RP w dniu 17 października 2008 r. Program stanowi pakiet działań rządowych i samorządowych obejmujące szerokie spektrum inicjatyw, które kładą szczególny nacisk na poprawę aktywności zawodowej osób w wieku 50+. Wśród działań niezbędnych do realizacji program przewiduje w ramach: 27

30 celu 1. Poprawa warunków pracy, promocja zatrudnienia pracowników po 50-tym roku życia i zarządzanie wiekiem m.in. działania zmierzające do: dostosowania warunków pracy pracowników po 50-tym roku życia do ich potrzeb w tym: - promowanie stosowania rozwiązań pozwalających na zmianę stanowisk pracy w ramach przedsiębiorstw, dostosowanych do wieku i umiejętności siły roboczej, - umożliwienie ograniczenia pracy pracowników w wieku 50 i więcej lat w warunkach mogących wpłynąć na stan zdrowia (wibracje, hałas, wysokie lub niskie temperatury itp.), - umożliwienie ograniczenia specyficznych warunków pracy fizycznej (wymuszona pozycja ciała, dźwiganie ciężkich obiektów, praca powtarzalna, wykonywanie tych samych ruchów, praca związana z obciążeniem w godzinach szczytu dla pracowników powyżej 50 roku życia; prowadzenia profilaktyki zdrowotnej, zmierzającej do utrzymania zdolności do pracy, poprzez m.in.: - prowadzenie działań prewencyjnych mających na celu przeciwdziałanie obniżeniu zdolności produkcyjnych w wyniku złego stanu zdrowia, - zbudowanie systemu identyfikacji zagrożeń problemów zdrowotnych, aby odpowiednio wcześniej zastosować profilaktykę, - monitorowanie ryzyka powstawania niezdolności do pracy u osób powyżej 50- tego roku życia w związku z występowaniem zwolnień chorobowych, wczesne wdrażanie programów rehabilitacji. celu 5. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych m.in. działania zmierzające do: promowanie aktywizacji zawodowej i integracji z rynkiem pracy osób niepełnosprawnych, poprzez m.in.: - budowanie systemu doradztwa zawodowego i usługi wsparcia, które zapewniają wszechstronne i indywidualne podejście do osób niepełnosprawnych, obejmując wszystkie obszary życia społecznego i zawodowego, - rozwijanie programów rehabilitacji zawodowej. Działania te realizowane będą m.in. poprzez: zmiany w przepisach prawnych ułatwiające realizację zakładowych strategii zarządzania wiekiem; 28

31 inicjowanie i finansowanie kampanii promocyjnych dotyczących zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach i kreujące pozytywny wizerunek dojrzałych pracowników; przygotowanie i realizację projektów w zakresie wypracowania standardów zarządzania wiekiem, warunków pracy oraz profilaktyki zdrowotnej dla pracowników powyżej 50 roku życia; uwzględnianie w priorytetach Rządu i wspieranie środkami publicznymi realizacji projektów szkoleniowych mających na celu doskonalenie pracodawców w zakresie wprowadzania strategii zarządzania wiekiem; uwzględnianie w priorytetach Rządu i wspieranie środkami publicznymi realizacji projektów pilotażowych mających na celu wypracowanie i upowszechnianie dobrych praktyk w zakresie zarządzania wiekiem; realizację projektów szkoleniowych, skierowanych do małych i średnich przedsiębiorstw, realizowanych przez struktury samorządu gospodarczego, uwzględniających wyniki badań naukowych; realizację projektów wdrażających opracowane standardy warunków pracy oraz profilaktyki Ad 7. Raport Narodowego Programu Foresight Polska 2020 W latach na zlecenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego realizowano Narodowy Program Foresight Polska 2020, który obejmował trzy pola badawcze: Zrównoważony Rozwój Polski, Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne oraz Bezpieczeństwo. W rezultacie zrealizowanego Programu opracowano 5 alternatywnych scenariuszy rozwoju Polski do 2020 r. wraz z rekomendacjami dla polityki naukowej i innowacyjnej. Raporty z prac w wymienionych polach badawczych 9 przewidują, że w najbliższych latach nastąpi w Polsce rozwój wielu zaawansowanych technologii produkcyjnych, a także technologii informacyjnych stanowiących płaszczyznę do powstawania i dystrybucji innowacji. Technologie te będą nieść z sobą wiele nowych i nierozpoznanych jeszcze zagrożeń dla środowiska pracy i życia człowieka. Tym samym koniecznym jest podjęcie badań naukowych w celu identyfikacji tych potencjalnych zagrożeń, oceny ich konsekwencji oraz opracowania odpowiednich rozwiązań technicznych i organizacyjnych zapobiegających ich niekorzystnym skutkom dla zdrowia i życia ludzi. Ponadto rekomendacje Narodowego Programu Foresight Polska 2020 wskazują na 9 Polska 2020 Spojrzenie z przyszłości, Alternatywne wizje rozwoju Polski na podstawie scenariuszy Narodowego Programu Foresight Polska 2020,

32 konieczność uwzględnienia w polityce rozwojowej Polski podjęcia szeregu badań, które powinny zagwarantować zrównoważony rozwój technologiczny i ekonomiczny Polski, którego elementem jest zagwarantowanie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy i życia. 30

33 IV. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY STANU WARUNKÓW PRACY W POLSCE Stan bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce, pomimo chwilowej poprawy, zbliżył się ponownie do niezadowalającego poziomu z 2008 r. Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w latach liczba wypadków przy pracy wzrosła o niemal 12%. Dane wstępne GUS za rok 2012 wskazują na tendencję zmniejszania się liczy wypadków przy pracy. Jako podstawowe przyczyny wypadków przy pracy wymienia się nieprawidłowe zachowania pracownika (54%), niewłaściwą organizację pracy (11%) oraz niewłaściwy stan czynnika materialnego (9%). Jak wskazują dane GUS o stanie warunków pracy w Polsce, w 2011 r. w warunkach przekroczenia dopuszczalnych wartości ekspozycji zawodowej zatrudnionych było ponad 0,5 miliona osób (dotyczy zakładów pracy zatrudniających 10 i więcej osób) 10. Najliczniejszą grupę osób pracujących w warunkach zagrożenia czynnikami środowiska pracy stanowiły osoby pracujące w warunkach zagrożenia hałasem oraz takimi szkodliwymi czynnikami, jak pyły przemysłowe i zwłókniające czy substancje chemiczne (rys.1). Rys. 1. Odsetek zatrudnionych w warunkach zagrożenia poszczególnymi czynnikami środowiska pracy w stosunku do wszystkich osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami środowiska pracy (źródło: GUS stan na r.) *kategoria pozostałe zawiera liczbę zatrudnionych w warunkach zagrożenia promieniowaniem oraz innymi, niewymienionymi szkodliwymi czynnikami środowiska pracy Rzeczywista skala nieprawidłowych warunków pracy w Polsce jest jednak znacznie większa. Świadczą o tym różnice między danymi przekazywanymi przez przedsiębiorstwa 10 Warunki pracy w 2011 r., GUS

34 do GUS (rys. 2, C) w porównaniu z oceną obiektywną, dotyczącą przekroczenia obowiązujących prawnie standardów higienicznych (rys. 2, B) oraz z subiektywnym odbiorem przez pracowników nie tylko szkodliwości, lecz także uciążliwości oddziaływania tych czynników (rys. 2, A). Badania przeprowadzono w ramach populacji ok. 10 tys. zatrudnionych w przedsiębiorstwach budowlanych, przetwórstwa drewna i gumy, odlewniach oraz transporcie miejskim (autobusy, tramwaje). Rys. 2. Odsetek zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami środowiskowymi w grupie przedsiębiorstw z sekcji o wysokim ryzyku zawodowym. Porównanie: wyników badań ankietowych (A ) pomiarów środowiskowych (przekroczenia norm higienicznych) wg badań CIOP PIB (B ) oraz danych statystycznych zgłaszanych do GUS (C ) (źródło: Koradecka et al. (2010), JOSE 16(1)) Niekorzystny obraz warunków pracy w Polsce potwierdza raport z Europejskiego Badania Warunków Pracy, przeprowadzonego w 2010 r. w 27 państwach UE oraz państwach kandydujących przez Europejską Fundację na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy z siedzibą w Dublinie (Eurofound) 11. W raporcie stwierdza się, że negatywny wpływ pracy na własne zdrowie odczuwa ponad 36% Polaków, przy średniej dla krajów unijnych równej 25% (rys. 3). Wyniki badań są równie niekorzystne, jeśli rozpatruje się narażenie na poszczególne czynniki, np. hałas. Narażenie (przez przynajmniej ¼ czasu pracy) na głośny hałas zgłasza ponad 35% Polaków, czyli niemal dwukrotnie więcej niż Holendrów (18,3%) 11 5 th European Working Conditions Survey, Eurofound

35 oraz znacznie więcej niż Włochów (22,4%) czy obywateli Wielkiej Brytanii (23,6%). Wyższy od średniego dla państw Unii Europejskiej jest również odsetek osób narażonych (przez przynajmniej ¼ czasu pracy) na drgania mechaniczne pochodzące od maszyn i narzędzi. Wynosi on 26,1% i jest znacznie wyższy niż w Wielkiej Brytanii (14,2%), Holandii (15,4%) czy Danii (15,6%). Ponadto, według danych Eurofound, Polska zalicza się do grupy państw, których obywatele pracują najdłużej. Ponad 36% badanych Polaków poświęca pracy zawodowej więcej niż 40 godzin tygodniowo, podczas gdy w państwach Unii Europejskiej wskaźnik ten obejmuje 24% pracujących. Rys. 3. Czy Pana(i) praca wpływa na Pana(i) zdrowie? (źródło: 5 th European Working Conditions Survey, Eurofound, 2012) Z powodu niekorzystnych warunków pracy, a także stosunkowo długiego czasu pracy Polacy są bardziej narażeni na choroby zawodowe oraz problemy zdrowotne związane z pracą. W 2011 r., mimo 12-procentowego spadku liczby zachorowań w stosunku do roku poprzedniego, stwierdzono w Polsce 2562 nowe przypadki chorób zawodowych. Wśród jednostek chorobowych dominowały pylice płuc (27,5%), choroby zakaźne lub pasożytnicze oraz ich następstwa (25,3%), ubytek słuchu (10%), przewlekłe choroby narządu głosu (8,9%) 33

36 oraz przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego (7,1%) 12. Większość chorób zawodowych to choroby powstałe w wyniku wieloletniej ekspozycji na szkodliwe dla zdrowia czynniki fizyczne i chemiczne oraz uciążliwości wynikające z niespełnienia podstawowych wymagań higieny pracy i ergonomii. Jak wynika z badań Labour Force Survey, przeprowadzonych przez Eurostat, odsetek Polaków raportujących co najmniej jeden problem zdrowotny związany z pracą jest niemal dwukrotnie wyższy (21,9%) niż średnia dla 27 państw członkowskich (12,8%) 13. Ponadto, na co wskazują dane Eurofound, 35% Polaków uważa, że między innymi ze względu na warunki pracy nie będzie w stanie wykonywać pracy po ukończeniu 60. roku życia. Dla porównania, do twierdzenia: nie będę zdolny(a) do kontynuowania pracy, którą wykonuję, kiedy będę miał(a) 60 lat, przychylił się średnio tylko co czwarty europejczyk. Na istotny wpływ warunków pracy na kontynuowanie aktywności zawodowej po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego wskazują badania Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA), zgodnie z którymi aż 67% Polaków (w porównaniu ze średnią UE: 57%) uważa, że działania na rzecz bezpieczeństwa i zdrowia w pracy są bardzo istotne w kontekście kontynuowania pracy zarobkowej po przekroczeniu wieku emerytalnego 14. Poprawa stanu bezpieczeństwa i warunków pracy w Polsce jest również niezwykle istotna w odniesieniu do psychospołecznego środowiska pracy, które zgodnie z przewidywaniami Polaków może w najbliższych latach ulegać znacznym zmianom. Jak wynika z badań EU- OSHA, ponad 70% Polaków spodziewa się, że w ciągu 5 najbliższych lat wzrośnie liczba osób odczuwających stres związany z pracą (w tym 40% ankietowanych uważa, że będzie to wzrost znaczny) 15. Dane te są szczególnie niepokojące zważywszy na fakt, że jedynie 15% polskich przedsiębiorstw podejmuje działania mające na celu redukcję stresu związanego z pracą, przy czym w Szwecji, Wielkiej Brytanii czy Irlandii odsetek ten wynosi odpowiednio 68, 57 i 56% 16. Straty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy są w Polsce znaczne. Można je ocenić przede wszystkim przez pryzmat świadczeń wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Według danych ZUS w 2011 r. przyznano 1418 nowe renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami wypadków przy pracy oraz 514 nowych rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami chorób zawodowych. W sumie wydatki z funduszu ubezpieczenia wypadkowego ZUS (renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinne, zasiłki chorobowe, jednorazowe odszkodowania i inne) związane z wypadkami i chorobami zawodowymi wyniosły w 2011 r. 5 mld 123 mln zł. W kwocie tej nie uwzględniono wszystkich kosztów bezpośrednich (np. ponoszonych przez NFZ kosztów 12 Centralny Rejestr Chorób Zawodowych, IMP Eurostat database, LFS Pan-European poll on occupational safety and health, EU-OSHA ibidem 16 European Survey of Enterprises on New and Emarging Risks, ESENER, EU-OSHA

37 leczenia i rehabilitacji), które w Polsce, w odróżnieniu od innych państw UE, nie są ponoszone przez instytucje ubezpieczeniowe, oraz kosztów pośrednich związanych z wypadkami i chorobami zawodowymi, ponoszonych zarówno przez pracodawców, poszkodowanych i ich rodziny, jak i całe społeczeństwo. Z danych Międzynarodowej Organizacji Pracy wynika, że koszty pośrednie nieodpowiednich warunków pracy są 3 4-krotnie wyższe niż koszty rent i odszkodowań. Oznacza to roczną sumę kosztów spowodowanych niewłaściwymi warunkami pracy wynoszącą 15,4 20,8 mld zł, co w 2011 r. stanowiło ok.1,0 1,4% PKB. Biorąc pod uwagę przytoczone dane, można stwierdzić, że poprawa stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy może spowodować zmniejszenie kosztów ponoszonych przez państwo i społeczeństwo, wpływając jednocześnie na zwiększenie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Osiągnięcie tego efektu wymaga jednak konsekwentnej realizacji działań zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa i warunków pracy, odpowiednio do wymagań dyrektyw UE. W wyniku poprawy stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy także przedsiębiorstwa mogą osiągać znaczne korzyści związane z obniżeniem składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe, obniżeniem kosztów wypadków przy pracy oraz kosztów absencji chorobowej, a także z redukcją przestojów i braków, co wpływa na zwiększoną wydajność pracy, poprawę jakości produkcji i wizerunku firmy oraz zwiększa motywację i satysfakcję pracowników. Potwierdzają to badania przeprowadzone w 2010 r. przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego (ISSA) w 300 przedsiębiorstwach z 15 państw Europy, Azji i Ameryki Północnej. Ich wyniki wskazują, że nakłady na poprawę stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy zwracają się średnio w ciągu roku ponad dwukrotnie, gdyż wskaźnik ROP (Return on Prevention) dla badanych przedsiębiorstw wyniósł 2,2 17. Największe korzyści wynikały z: zwiększenia produkcji w wyniku poprawy wizerunku firmy i jakości produktów (1073 na pracownika), zwiększenia motywacji i satysfakcji pracowników (632 na pracownika), zmniejszenia kosztów w wyniku ograniczenia liczby przestojów (566 na pracownika) oraz redukcji braków w produkcji (414 na pracownika). Świadomość kosztów i korzyści prewencji zagrożeń zawodowych jest w Polsce bardzo niska. Ponadto słaba kondycja finansowa małych przedsiębiorstw wpływa na ograniczanie ich nakładów finansowych na bezpieczeństwo i higienę pracy, mimo że nie są to w budżetach firm koszty dominujące. Ze wstępnych danych Głównego Urzędu Statystycznego, opartych na wynikach badania struktury kosztów pracy w gospodarce w 2008 r. 18, wynika, iż udział wydatków związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, zaliczanych w ciężar kosztów jednostki organizacyjnej, wynosił średnio tylko 1,0% ogólnych kosztów pracy i nie uległ zmianie w porównaniu z 2004 r., kiedy przeprowadzono poprzednie badanie. 17 D. Bräunig, T. Kohstall: Calculating the International Return on Prevention for Companies: Costs and Benefits of Investment in Occupational Safety and Health. Final report. International Social Security Association, Geneva Następne badania GUS przeprowadzi w 2012 r., a ich wyniki będą dostępne pod koniec 2012 r. lub w pierwszej połowie 2013 r. 35

38 Przyczyny tak znikomych wydatków na bezpieczeństwo i higienę pracy wynikają głównie z niepodejmowania przez wielu pracodawców działań zapewniających odpowiednie warunki pracy, zgodne z obowiązującymi przepisami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Nowe wyzwania w zakresie organizacji pracy i poprawy jej warunków wyłaniają się w związku z postępującymi zmianami demograficznymi. W Polsce systematycznie rośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego i Eurostatu wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata wynosił w Polsce w 2011 r. 36,9%, natomiast w UE-27 47,4% (rys. 4). Rys. 4. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku lata w Polsce i w UE w latach Przewiduje się, że po 2011 r. w następnych latach nastąpi znaczne przyspieszenie starzenia się polskiego społeczeństwa, a grupa osób w wieku poprodukcyjnym będzie liczyła w 2020 r. ponad 8 mln. Zatrzymanie pracowników starszych na rynku pracy wymaga między innymi znacznej intensyfikacji działań służących kształtowaniu odpowiednich warunków pracy. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na odpowiednie przygotowanie do pracy ludzi młodych, którzy najczęściej ulegają wypadkom przy pracy. Ponad 25% poszkodowanych w wypadkach przy pracy to osoby poniżej 30. roku życia (rys. 5a), a ponad 30% poszkodowanych to osoby o stażu pracy krótszym niż 1 rok (rys. 5b, GUS 2012). Brak przeciwdziałania temu zjawisku mogłoby prowadzić do przesunięcia ryzyka wypadku na młodsze grupy wiekowe, a tym samym spowodować wiele problemów w przyszłości, eliminując z aktywności zawodowej, a niekiedy także życiowej, pracowników młodych. 36

39 Rys. 5a. Liczba wypadków przy pracy w Polsce w 2011 r. w podziale na wiek poszkodowanych Rys. 5b. Liczba wypadków przy pracy w Polsce w 2011 r. w podziale na długość stażu poszkodowanego na danym stanowisku Jedną z przeszkód w doskonaleniu warunków pracy jest niski poziom świadomości zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy zarówno wśród pracowników, jak i pracodawców. Jak wskazują wyniki europejskiego badania przedsiębiorstw na temat nowych i pojawiających się zagrożeń (ESENER) 19, 36% przebadanych kierowników 19 European Survey of Enterprises on New and Emarging Risks, ESENER, EU-OSHA

40 i przedstawicieli pracowników w Polsce przyznało, że brak świadomości jest jedną z głównych przeszkód w kształtowaniu zdrowych i bezpiecznych warunków pracy. Kwestią niezwykle istotną jest więc upowszechnianie problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy. Dane EU-OSHA, pochodzące z badania ESENER, potwierdzają, że z informacji udostępnianych przez instytuty zajmujące się problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy korzysta 40% pracodawców. Celem wsparcia niezbędnych zmian w środowisku pracy w Polsce, w przedstawionym programie zaprezentowano spójne merytorycznie projekty w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych oraz zadania w zakresie służb państwowych służące poprawie stanu bezpieczeństwa i warunków pracy w gospodarce krajowej. Zwraca również uwagę nierówny rozkład terytorialny wskaźników zagrożeń w środowisku pracy i związanych z nimi wypadków i chorób zawodowych. W rozkładzie terytorialnym wskaźnika częstości wypadków przy pracy na 1000 pracujących zaznacza się zróżnicowanie pomiędzy północno-zachodnimi a południowowschodnimi regionami Polski. Średnia wartość tego wskaźnika w Polsce w roku 2011 wyniosła 8,34, natomiast największa liczba wypadków przy pracy w stosunku do liczby pracujących została odnotowana w województwach dolnośląskim oraz wielkopolskim, dla których wskaźnik ten przekroczył 10,5. Wysoka wartość wskaźnika charakteryzowała ponadto województwa lubuskie (10,40), warmińsko-mazurskie (10,20), pomorskie (9,22), opolskie (9,18), kujawsko-pomorskie (9,08) oraz śląskie (9,05).Najrzadziej, w roku 2011 do wypadków przy pracy dochodziło w województwie mazowieckim oraz małopolskim, dla których wartość wskaźnika wypadkowości nie przekroczyła 7 na 1000 pracujących (rys. 6). Źródło: GUS Rys. 6. Wskaźnik wypadków przy pracy (na 1000 pracujących) w poszczególnych województwach w Polsce w roku 2011 (źródło: Wypadki przy pracy w 2011 r., GUS, Warszawa 2012) 38

41 W rozkładzie terytorialnym wskaźnika zatrudnionych w warunkach zagrożenia, wyróżnia się województwo śląskie, dla którego w roku 2011 wskaźnik ten wynosił 182,6 na 1000 zatrudnionych. Wysokie wartości wskaźnika odnotowano również w województwach zachodniopomorskim (141,6) oraz lubuskim (134,1). Najniższe wartości tego wskaźnika zarejestrowano w roku 2011 w województwach centralnych i wschodnich, miedzy innymi w mazowieckim (35,7), podlaskim (64,1), łódzkim (70,1), małopolskim (78,9) oraz warmińskomazurskim (79,1) (rys. 7). Źródło: GUS Rys. 7. Wskaźnik zatrudnionych 20 w warunkach zagrożenia(na 1000 zatrudnionych) w poszczególnych województwach w Polsce w roku 2011 (Źródło: Warunki pracy w 2011 r., GUS, Warszawa 2012) Rozkład terytorialny wskaźnika zapadalności na choroby zawodowe wskazuje, że województwami, w których wskaźniki te w roku 2011 przekroczyły poziom ogólnokrajowy, to jest 24,6 na zatrudnionych, były województwa śląskie (69,3), podlaskie (55,3), świętokrzyskie (40,4), kujawsko-pomorskie (28,0), dolnośląskie (27,8), zachodniopomorskie (27,2), lubelskie (26,7) oraz warmińsko-mazurskie (26,6) (rys. 8). Najrzadziej, do rozpoznania choroby zawodowej dochodziło natomiast w województwie opolskim (5,3) i mazowieckim (9,1) mimo stosunkowo dużej liczby nowo stwierdzonych chorób zawodowych dla ostatniego z tych województw (203 przypadki). Warto przy tym zaznaczyć, że wartości wskaźników dla poszczególnych chorób zawodowych są silnie zróżnicowane między innymi ze względu na region. Na przykład wskaźnik zapadalności na pylice płuc jest corocznie najwyższy w województwach południowych (śląskim, małopolskim, dolnośląskim) podczas, gdy w województwach północnych osiąga bardzo niskie wartości. Z kolei wskaźnik zapadalności na choroby zakaźne i pasożytnicze jest najwyższy w województwach północnych (podlaskie, warmińsko-mazurskie, kujawskopomorskie) i zachodnich (zachodnio-pomorskie, lubuskie), zaś w województwach 20 Liczonych tylko jeden raz w grupie czynnika przeważającego 39

42 południowych (opolskie, śląskie, małopolskie) jest bardzo niski. Wynika to ze specyfiki procesów pracy w tych regionach i będzie brane pod uwagę przy upowszechnianiu wyników programu. Źródło: IMP Rys. 8. Wskaźnik zapadalności na choroby zawodowe (na zatrudnionych) w poszczególnych województwach w Polsce w roku 2011 ( Źródło: Choroby zawodowe w Polsce w 2011 r., Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2012) Przytoczone dane, na temat wypadków przy pracy, warunków pracy oraz chorób zawodowych są danymi uzyskiwanymi w Polsce na poziomie krajowym. Dane na temat wypadków przy pracy oraz warunków pracy są objęte obowiązkiem sprawozdawczym, którego wykonawcą jest pracodawca. Z kolei obowiązkiem przekazywania danych na temat chorób zawodowych do Centralnego Rejestru Chorób IMP objęte są placówki orzekające, głównie powiatowe stacje sanitarno-epidemiologiczne. Źródłem wiedzy na temat warunków pracy są również dane o innym charakterze, na przykład pochodzące z badań warunków pracy z wykorzystaniem ocen subiektywnych. Tego rodzaju badaniem jest między innymi prowadzone corocznie przez Główny Urząd Statystyczny Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, do którego w roku 2007 dołączony został moduł obejmujący zakresem wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą [4]. Zgodnie z wynikami dostarczonymi z tych badań, najczęściej problemy zdrowotne związane z pracą zgłaszali mieszkańcy województw warmińsko-mazurskiego, lubelskiego i podlaskiego (ponad 35% osób). Na problemy zdrowotne związane z pracą wskazywał również więcej niż jeden na trzech badanych z województwa lubuskiego i podkarpackiego (rys. 9). Najrzadziej problemy zdrowotne związane z pracą raportowali mieszkańcy województw kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, świętokrzyskiego, wielkopolskiego i śląskiego. 40

43 Rys. 9. Odsetek osób, które w ciągu ostatnich 12 miesięcy odczuwały problemy zdrowotne związane z pracą, według województw (Źródło: Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą, GUS, Warszawa 2008) Zgodnie z wynikami badań opartymi na ocenach subiektywnych widoczne są więc różnice pomiędzy obiektywną skalą zapadalności na choroby zawodowe, a skalą problemów zdrowotnych związanych z pracą raportowanych przez pracowników. Różnice te są szczególnie widoczne w przypadku województw śląskiego i świętokrzyskiego w których pomimo najwyższych w Polsce wskaźników zapadalności na choroby zawodowe badani najrzadziej raportowali występowanie problemów zdrowotnych związanych z pracą. Przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywać można na przykład w sferze kulturowej mieszkańców rejonów południowych, np. w śląskim etosie pracy, zgodnie z którym oszczędność i religijność stanowią o wartości człowieka, tak samo jak ciężka praca fizyczna, nie podlegająca kwestionowaniu bo przypisana do losu człowieka. Inną możliwą przyczyną jest efekt zdrowego robotnika 21, który wyraża się w procesie selekcji, podczas której z ciężkiej pracy fizycznej rezygnują osoby chore lub o słabym stanie zdrowia, w związku z czym osoby pracujące są (czują się) zdrowsze od tych, które odeszły z pracy. W badaniu pytano również respondentów o ich poczucie narażenia na szkodliwe czynniki środowiska pracy, w tym czynniki psychospołeczne (nadmierne obciążenie ilością pracy, 21 Sobala W. (2008), Efekt zdrowego robotnika definicja, charakterystyka i metody kontroli, Medycyna Pracy, 59(1):

44 presja czasu, przemoc, nękanie lub zastraszanie) oraz fizyczne (substancje chemiczne, kurz, opary, dym, gaz, hałas, drgania, obciążenie mięśniowo-szkieletowe, ryzyko wypadku). Jak wskazują wyniki badania, największy odsetek pracujących, odczuwających narażenie na czynniki obciążenia psychospołecznego, pracuje w województwie podlaskim oraz lubuskim (więcej niż jeden na trzech badanych). Najmniejsza grupa badanych (mniej niż 20%) potwierdziła tego rodzaju narażenie w województwach małopolskim, pomorskim, kujawskopomorskim oraz podkarpackim (rys. 10). Rys. 10. Odsetek osób odczuwających narażenie na czynniki psychospołeczne w miejscu pracy, według województw (Źródło: Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą, GUS, Warszawa 2008) Odnośnie czynników fizycznych występujących w środowisku pracy, to wskazywana skala zagrożeń jest wyższa niż w przypadku czynników psychospołecznych i osiąga najwyższe wartości w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim, śląskim i lubuskim, gdzie zagrożenie tego typu czynnikami raportuje ponad połowa badanych. Najmniejszy odsetek badanych zgłaszających narażenie był rejestrowany w województwie mazowieckim, podkarpackim i opolskim, dla których jego wartość nie przekroczyła 40% (rys. 11). 42

45 Rys.11. Odsetek osób odczuwających narażenie na czynniki fizyczne w miejscu pracy, według województw (Źródło: Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą, GUS, Warszawa 2008) Powyższa analiza rozkładu terytorialnego występowania problemów związanych z warunkami i bezpieczeństwem pracy wskazuje, że nie można jednoznacznie wskazać regionów szczególnie narażonych na tego typu problemy. Wprawdzie w stosunku do niektórych województw, np. śląskiego, czy lubuskiego widoczne jest nakładanie się problemów związanych z warunkami pracy, wyrażających się między innymi zarówno w wysokich wskaźnikach osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia oraz wysokim odsetku osób raportujących narażenie na czynniki fizyczne i psychologiczne, jak i wysokim wskaźniku wypadków przy pracy (lubuskie) czy chorób zawodowych (śląskie). Pozostałe województwa nie są jednak wolne od problemów związanych ze złymi warunkami i stanem bezpieczeństwa pracy. I tak na przykład szczególne ryzyko wypadku przy pracy towarzyszy pracującym w województwach dolnośląskim, wielkopolskim, czy warmińsko-mazurskim, natomiast ryzyko choroby zawodowej jest wyższe dla zatrudnionych w województwie podlaskim, czy świętokrzyskim. Z kolei najwyższy wskaźnik zatrudnionych w warunkach zagrożenia dotyczy oprócz województwa śląskiego i lubuskiego, również województwa zachodniopomorskiego oraz opolskiego. Wobec takiego stanu rzeczy, należy podkreślić, że program wieloletni pn. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy etap III, wychodzi naprzeciw problemom związanym z warunkami i bezpieczeństwem pracy we wszystkich regionach, przygotowując do wykorzystania rozwiązania o charakterze ogólnopolskim. Jednocześnie warto zauważyć, że pomimo krajowego zasięgu programu, działania upowszechniające, podejmowane na 43

46 podstawie jego wyników, powinny być wdrażane w regionach w różnym zakresie, i z różną intensywnością, odpowiednio do występujących tam problemów związanych z warunkami i bezpieczeństwem pracy. 44

47 V. STRUKTURA PROGRAMU Program wieloletni Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy etap III wnioskowany jest przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Funkcję Głównego wykonawcy i Koordynatora będzie pełnił Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. Tematyka Programu będzie realizowana przez podjęcie zadań w zakresie służb państwowych (część A) oraz projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych (część B). Wybór tematyki do realizacji w ramach Programu nastąpił na podstawie potrzeb zgłoszonych przez resorty, urzędy i partnerów społecznych oraz po przeprowadzeniu oceny kart informacyjnych zadań i projektów oraz tablic zakładanych wskaźników realizacji. Zadania w zakresie służb państwowych będą realizowane w ramach 4. grup tematycznych, a projekty w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych w ramach 4. przedsięwzięć. A) Program realizacji zadań w zakresie służb państwowych Grupa 1 Ustalanie normatywów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy Grupa 2 Rozwój metod i narzędzi do zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego w środowisku pracy Grupa 3 Rozwój systemu badań maszyn i innych urządzeń technicznych, narzędzi oraz środków ochrony zbiorowej i indywidualnej Grupa 4 Rozwój systemu edukacji, informacji i promocji w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia Problematyka w zakresie służb państwowych będzie realizowana przez Głównego Wykonawcę Programu. Przewiduje się współdziałanie, odpowiednio do zakresu tematyki, z organami administracji rządowej, organami nadzoru i kontroli warunków pracy, w tym przede wszystkim: Państwową Inspekcją Pracy, Państwową Inspekcją Sanitarną, Państwową Strażą Pożarną, Urzędem Dozoru Technicznego, Wyższym Urzędem Górniczym, Transportowym Dozorem Technicznym, Polskim Komitetem Normalizacyjnym, partnerami społecznymi oraz przedsiębiorstwami skupionymi w Forum Liderów Bezpiecznej Pracy (109 przedsiębiorstw). Na poziomie międzynarodowym głównym partnerem w realizacji zadań w zakresie służb państwowych będzie Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy EU-OSHA (Bilbao), a także Partnership for European Research in Occupational Safety and Health - PEROSH (sieć instytutów naukowych zajmujących się bezpieczeństwem i higieną pracy w 45

48 krajach UE), European Technology Platform on Industrial Safety ETPIS (stworzona przez ekspertów reprezentujących przemysł, związki zawodowe, władze, organizacje pozarządowe i świat nauki), EURopean Occupational Safety and Health NETwork) EUROSHNET, (sieć specjalistów z dziedziny bezpieczeństwa i ochrony pracy, skupionych wokół tematyki normalizacji, badań i certyfikacji). B) Program realizacji projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych Przedsięwzięcie I Rozwój i zachowanie zdolności do pracy Przedsięwzięcie II Nowe i narastające czynniki ryzyka związane z nowymi technologiami i procesami pracy Przedsięwzięcie III Inżynieria materiałowa i zaawansowane technologie na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy Przedsięwzięcie IV Kształtowanie kultury bezpieczeństwa Problematyka z zakresu badań naukowych będzie realizowana przez Głównego Wykonawcę oraz inne jednostki naukowe w kraju (uczelnie, instytuty badawcze i PAN). Przewiduje się także współpracę z innymi jednostkami organizacyjnymi (odpowiednimi przedsiębiorstwami i instytucjami). VI. CHARAKTERYSTYKA ZAKRESU TEMATYCZNEGO PROGRAMU A) Program realizacji zadań w zakresie służb państwowych Grupa tematyczna 1 USTALANIE NORMATYWÓW W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Cel i zakres grupy tematycznej Celem zadań podejmowanych w grupie tematycznej 1. jest rozwój polskiego ustawodawstwa w zakresie normatywów higienicznych dotyczących czynników szkodliwych i uciążliwych występujących w środowisku pracy w powiązaniu z polityką Unii Europejskiej w tej dziedzinie. Podjęte zostaną zadania o następującej tematyce: 46

49 dostosowanie przepisów krajowych dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, związanych z narażeniem na: szkodliwe czynniki chemiczne dostosowanie do wymagań zawartych w dyrektywie 2006/15/WE ustanawiającej drugi wykaz indykatywnych wartości narażenia zawodowego na czynniki chemiczne w celu wykonania postanowień dyrektywy 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy oraz zmieniającej dyrektywy 91/322/EWG i 2000/39/WE, szkodliwe i uciążliwe czynniki fizyczne: hałas dostosowanie do wymagań zawartych w dyrektywie 2003/10/WE dotyczącej minimalnych wymagań zdrowia i bezpieczeństwa związanych z narażeniem pracowników na hałas, opracowanie dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego na szkodliwe substancje chemiczne, opracowanie nowych lub nowelizacja, odpowiednio do nowych wartości dopuszczalnych, znormalizowanych metod pomiaru stężeń substancji chemicznych oraz natężeń czynników fizycznych na stanowiskach pracy w celu umożliwienia dokonywania oceny ryzyka związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne oraz szkodliwe i/lub uciążliwe czynniki fizyczne w środowisku pracy, wsparcie merytoryczne, techniczne i organizacyjne działalności normalizacyjnej w zakresie bezpiecznych warunków pracy oraz kompleksowej ochrony człowieka w środowisku pracy. Charakterystyka grupy tematycznej Ustalanie wartości normatywów higienicznych czynników szkodliwych dla zdrowia jest jednym z elementów polityki państwa w obszarze ochrony pracy. Stanowi ono punkt wyjścia do tworzenia systemu zapobiegania negatywnym dla zdrowia pracownika skutkom oddziaływania na jego organizm szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników fizycznych. Głównym elementem systemu ustalania takich wartości jest powołana przez Prezesa Rady Ministrów Międzyresortowa Komisja ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy (prowadzenie i sekretariat w CIOP-PIB). Poszerzenie i weryfikacja wykazu najwyższych dopuszczalnych wartości stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy stanowią spełnienie wymagań zawartych w konwencji nr 148 MOP, dotyczącej ochrony pracowników przed zagrożeniami zawodowymi w miejscu pracy spowodowanymi zanieczyszczeniem powietrza, hałasem i wibracją, oraz dyrektywy ramowej 89/391/EWG. Zadania te umożliwią objęcie nadzorem warunków narażenia pracowników na nowe czynniki środowiskowe i ograniczenie ich szkodliwego działania. Przyczyni się do tego również 47

50 uściślenie kryteriów oceny środków ochrony indywidualnej dla grup zawodowych szczególnie narażonych na czynniki szkodliwe. Tematyka tej grupy to: działalność Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy opracowanie nowych metod oznaczania dla 14 szkodliwych substancji chemicznych występujących w powietrzu środowiska pracy ujętych w polskim wykazie NDS opracowanie znowelizowanych metod oznaczania 12 szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy do oceny narażenia zawodowego działalność normalizacyjna w zakresie metod badań i kryteriów oceny stosowanych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii określenie kryteriów uciążliwości hałasu ultradźwiękowego w zakresie częstotliwości khz badania łącznego oddziaływania hałasu infradźwiękowego oraz drgań mechanicznych na zdolności psychofizyczne kierowców pojazdów Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie Spełnienie wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy zawartych w dyrektywach WE wymaga prowadzenia systemowych działań w zakresie poszerzania istniejącego wykazu aktualnych wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy o nowe czynniki szkodliwe, jak i nowelizacji dotychczasowych wartości zgodnie z obecnym stanem wiedzy. Wiele czynników fizycznych tego samego typu, np. hałas (słyszalny, infrai ultradźwiękowy) czy drgania mechaniczne (ogólne i miejscowe) różniące się np. częstotliwością drgań lub sposobem wnikania energii do organizmu człowieka, rozpatrywano dotychczas oddzielnie. Uzyskanie danych dotyczących jednoczesnego oddziaływania kilku czynników szkodliwych lub uciążliwych umożliwi opracowanie kryteriów ich jednoczesnego oddziaływania, co jest zgodne z wymaganiami dyrektyw 2003/10/WE oraz 2002/44/WE. Postęp wiedzy w zakresie badań oddziaływania ultradźwięków na człowieka umożliwia obecnie bardziej precyzyjne określenie kryteriów oceny tego rodzaju hałasu. Przeprowadzone prace dotyczące hałasu ultradźwiękowego w zakresie jego oddziaływania psychofizycznego dadzą podstawę do określenia kryteriów uciążliwości tego rodzaju hałasu. Istnieje również konieczność, wynikająca z dyrektyw 89/686/EWG i 2003/10/WE oraz praktyki, uściślenia kryteriów oceny środków ochrony indywidualnej dla grup zawodowych narażonych na podstawowe czynniki szkodliwe. W zakresie hałasu i drgań mechanicznych konieczna jest dalsza okresowa aktualizacja dokumentacji krajowych najwyższych dopuszczalnych natężeń w celu uzyskania zgodności stopnia ochrony 48

51 pracowników w Polsce z wynikami badań naukowych i poziomem ochrony wprowadzanym poprzez rozwiązania europejskie lub międzynarodowe. W wyniku realizacji zadań służb państwowych w ramach tej grupy laboratoria higieny środowiska pracy, stacje sanitarno-epidemiologiczne oraz przyzakładowe i niezależne laboratoria akredytowane uzyskają możliwość dokonywania pomiarów stężeń substancji chemicznych i natężeń czynników fizycznych według metod, których dotychczas nie było lub były nieodpowiednie do pomiarów czynnika ryzyka określonego nowymi europejskimi przepisami w zakresie dopuszczalnych stężeń lub natężeń. Jest to więc działanie niezbędne do prowadzenia oceny ryzyka zawodowego zgodnej z Kodeksem pracy. Metody opracowane w ramach tej grupy będą stanowiły podstawę projektów Polskich Norm z zakresu ochrony powietrza na stanowiskach pracy. Spełnią one wymagania zawarte w normie PN-EN 482:2012, dotyczącej wymagań w odniesieniu do metod badań substancji chemicznych w środowisku pracy oraz fizycznych czynników szkodliwych i uciążliwych (hałas ultradźwiękowy oraz drgania ogólne i miejscowe), m.in. przez opracowanie dodatku aktualizacyjnego do normy PN Z-01338:2010 z zakresu łącznego oddziaływania hałasu infradźwiękowego i drgań mechanicznych (nowelizacja normy PN-N-01307) oraz nowych kryteriów hałasu ultradźwiękowego. Zakres stężeń i natężeń czynników oznaczanych tymi metodami będzie dostosowany do obowiązujących wartości NDS i NDN. Działalność normalizacyjna w zakresie metod badań i kryteriów oceny stosowanych w dziedzinie ochrony człowieka w środowisku pracy będzie realizowana w ramach 5 komitetów technicznych (KT nr 21, 157, 158, 159, 276) powołanych przez Polski Komitet Normalizacyjny. Ich działalność została zlokalizowana w CIOP-PIB. Podstawowym zadaniem ww. krajowych komitetów technicznych jest współpraca z odpowiednimi komitetami technicznymi Europejskiej Organizacji Normalizacyjnej (CEN). Eksperci Instytutu uczestniczą w pracach kilkunastu komitetów technicznych i kilkudziesięciu grup roboczych CEN i ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna). W ramach działalności wymienionych komitetów technicznych zostanie opracowanych rocznie kilkadziesiąt projektów Polskich Norm, które przejdą następnie odpowiednią procedurę uzgadniania, ankietyzacji i ustanawiana. Normy te stanowią istotne narzędzie wspierające działania państwa w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia człowieka w środowisku pracy, umożliwiając jednocześnie technologiczne i gospodarcze dostosowanie Polski do poziomu międzynarodowego. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Zadania grupy tematycznej 1. są zgodne z Długookresową Strategią Rozwoju Kraju Polska Trzecia fala nowoczesności, w obszarze strategicznym Konkurencyjność i innowacyjność gospodarki w celu strategicznym Kapitał ludzki w którym to bardzo istotną 49

52 przesłanką poprawy jakości życia jest dobry stan zdrowia populacji, a w celu 6: Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie workfare state, wpisują się w kierunek interwencji Opracowanie i wdrożenie międzysektorowych rozwiązań systemowych i działań wzmacniających kształtowanie postaw prozdrowotnych zwiększających dostępność do programów zdrowotnych (profilaktycznych, rehabilitacyjnych) w celu zmniejszenia zachorowalności i umieralności, w szczególności z powodu chorób cywilizacyjnych który między innymi dotyczy monitorowania nowych zagrożeń i poprawy adresowalności programów prozdrowotnych oraz identyfikacji grup ryzyka i określenia optymalnej wiązki działań profilaktycznych. Realizacja podjętych zadań będzie miała istotny wpływ na poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, określonego w Strategii Rozwoju Kraju 2020, obszar II Konkurencyjna gospodarka", cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego", cel szczegółowy II.4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego", gdzie podkreślono, że choroby zawodowe i cywilizacyjne są główną przyczyną przedwczesnego opuszczania rynku pracy i konieczności korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego. Ustalanie wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia wpisuje się również w strategię promowania działań o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym oraz w realizację celu II.6 Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko przedsięwzięcie II.6.4. Poprawa stanu środowiska, w której ważnym zadaniem jest ograniczenie problemów zdrowotnych wynikających z zanieczyszczenia środowiska, przede wszystkim przez zmniejszenie uwolnień substancji niebezpiecznych i skuteczną kontrolę nad substancjami wprowadzanymi do środowiska (E-PRTR, REACH), a także w realizację strategii Cel II.3. Zwiększenie innowacyjności gospodarki. Realizacja zadań umożliwi poprawę warunków funkcjonowania przedsiębiorstw dzięki poprawie stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, wpływającej na zmniejszenie częstości wypadków i zachorowań, a w konsekwencji - na wydłużenie okresu aktywności zawodowej. Wyniki grupy tematycznej 1. będą wspierały Strategią Rozwoju Kapitału Ludzkiego (SRKL) w celu szczegółowym 4 strategii Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej, który odnosi się do szeroko zrozumiałego zdrowia społeczeństwa, i realizowany będzie przez kierunek interwencji polegający na zmniejszeniu liczby wypadków w pracy i chorób zawodowych poprzez wzrost poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwój kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym. Ponadto wyniki badań grupy tematycznej 1 przyczynią się również do realizacji celu szczegółowego 1 Wzrost zatrudnienia ujętego w SRKL, w którym zwrócono uwagę m.in. na konieczność zmniejszenia liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych, w celu poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy. Tematyka grupy 1 wpisuje się także w cele SRKL, ujęte w etapie życia i 50

53 kariery pn. Aktywność zawodowa, uczenie się dorosłych i rodzicielstwo, który zwraca uwagę na konieczność podejmowania zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy ukierunkowanych na poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy w aspekcie ich powiązania z oceną ryzyka zawodowego, właściwym stosowaniu środków ochrony oraz efektywnością procesów pracy w wyniku ograniczania ryzyka, chorób zawodowych i wypadków przy pracy. Opracowywanie metod pomiarów czynników szkodliwych w celu oceny ryzyka, a następnie warunków pracy, jak również działalność normalizacyjna w tej dziedzinie stanowią ponadto konieczne wsparcie państwa w poprawie stanu bezpieczeństwa i warunków pracy przez spełnienie wymagań dyrektyw: 98/24/WE, 2006/25/WE, 2004/40/WE, 2004/37/WE, 2000/14/WE, 2003/10/WE, 2002/44/WE oraz 89/686/EWG. Grupa tematyczna 2 ROZWÓJ METOD I NARZĘDZI DO ZAPOBIEGANIA I OGRANICZANIA RYZYKA ZAWODOWEGO W ŚRODOWISKU PRACY Cel i zakres grupy tematycznej Celem zadań podejmowanych w grupie tematycznej 2. jest dostarczenie pracodawcom i pracownikom zarządzającym bezpieczeństwem pracy innowacyjnych i skutecznych narzędzi do identyfikacji zagrożeń zawodowych oraz prawidłowej oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego, jak również rozwiązań organizacyjnych i technicznych do ograniczania oddziaływania czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych. Ocena i ograniczanie ryzyka zawodowego jest podstawowym ustawowym obowiązkiem każdego pracodawcy zgodnie z postanowieniami dyrektywy ramowej 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, a także z wymaganiami Kodeksu pracy oraz rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Podjęte zostaną w grupie 2. zadania w następujących zakresach: opracowanie metod do oceny narażenia zawodowego na czynniki fizyczne, chemiczne i pyłowe, opracowanie zasad doboru środków prewencji w celu ograniczenia wypadków oraz oddziaływania czynników szkodliwych i uciążliwych na pracowników i związanych z tym chorób zawodowych, zastosowanie narzędzi rzeczywistości wirtualnej i modeli matematycznych do określenia rozwiązań minimalizujących liczbę i ciężkość wypadków przy pracy 51

54 doskonalenie narzędzi oraz systemów informatycznych wspomagających ocenę i ograniczanie ryzyka zawodowego, opracowanie narzędzi umożliwiających spełnienie obowiązku uwzględniania niebezpiecznych substancji chemicznych w procedurach przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym, wspieranie pracodawców w implementacji wymagań nowych dyrektyw w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy. Charakterystyka grupy tematycznej Pomimo ciągłego doskonalenia środków prewencji, występowanie czynników wibroakustycznych, pól i promieniowania elektromagnetycznego, czynników chemicznych, biologicznych i pyłów stanowi zagrożenie dla ok. 10% pracowników polskich przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 9 osób. Szkodliwe działanie tych czynników prowadzi do utraty zdrowia narażonych osób, wypadków przy pracy oraz może utrudniać wykonywanie czynności zawodowych. Z tego względu konieczne jest systematyczne kontynuowanie działań mających na celu ograniczanie ryzyka związanego z narażeniem na wymienione czynniki, zgodnie z wymaganiami przepisów prawnych i norm. Zapobieganie skutkom narażenia pracowników na oddziaływanie pól elektromagnetycznych staje się coraz istotniejsze w związku z systematycznym rozwojem zaawansowanych technologii telekomunikacyjnych i informatycznych. Zadania planowane w grupie tematycznej 2., dotyczące analizy zagrożeń elektromagnetycznych dla pracowników wspomaganych pasywnymi lub aktywnymi implantami i urządzeniami monitorującymi możliwość wystąpienia u nich stanu zagrożenia życia lub zdrowia, a także zadanie związane z rozwojem działalności Centrum Badań i Promocji Bezpieczeństwa Elektromagnetycznego Pracujących i Ludności (EM-Centrum) będą wspomagały wdrażanie nowej dyrektywy dotyczącej pól elektromagnetycznych, jak również wynikające z niej działania profilaktyczne. Ze względu na powszechność występowania w środowisku pracy i szkodliwe oddziaływanie na zdrowie pracowników bardzo ważnym problemem pozostają czynniki chemiczne, biologiczne i pyły. Wdrażanie do praktyki wymagań dyrektywy 98/24/WE dotyczącej zapobiegania działaniu czynników chemicznych i pyłów oraz dyrektywy 2000/54/WE dotyczącej ochrony pracowników przed czynnikami biologicznymi będzie wspomagane wynikami z pakietu zadań, których celem jest ocena narażenia na substancje szkodliwe i niebezpieczne, w tym również zawierające nanocząstki, które coraz powszechniej występują w różnych działach krajowej gospodarki. 52

55 Najpowszechniej występującym czynnikiem szkodliwym w środowisku pracy, według danych GUS, jest hałas. Dlatego istotne znaczenie dla ochrony zdrowia pracowników będą miały zadania ukierunkowane na monitorowanie i ograniczanie szkodliwego działania tego czynnika. W warunkach zagrożenia hałasem w 2011 r. pracowało 199,5 tys. osób. Trwały obustronny ubytek słuchu spowodowany hałasem w pracy nadal jest jedną z najczęściej występujących chorób zawodowych (290 nowych przypadków w 2011 r.). Ograniczeniu narażenia na hałas będą służyły m.in. planowane do opracowania systemy zdalnego monitoringu parametrów wibroakustycznych środowiska pracy oraz metoda samodzielnego sprawdzania skuteczności wkładek przeciwhałasowych. Znaczącym problemem w państwach UE, w tym również w Polsce, są dolegliwości mięśniowo-szkieletowe związane z pracą. Przeprowadzone w 2010 r. przez Europejską Fundację na rzecz Poprawy Warunków Pracy i Życia badania warunków pracy wykazały, że ok. 25% pracowników skarży się na bóle pleców i bóle mięśniowe. Z tego względu podejmowanie zadań ukierunkowanych na doskonalenie i opracowywanie nowych środków prewencji w celu ograniczenia obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego jest bardzo istotne, a ich praktyczne zastosowanie będzie skutkowało zmniejszeniem absencji oraz liczby pracowników przechodzących, w stosunkowo młodym wieku, na renty w związku z chorobami układu mięśniowo-szkieletowego. Wyniki planowanych zadań przyczynią się bowiem do bardziej skutecznego wdrażania postanowień dyrektywy 90/269/EWG dotyczącej ochrony zdrowia podczas ręcznego przemieszczania ciężarów. Dobór urządzeń zmniejszających obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego kończyn dolnych podczas przenoszenia ładunków oraz przykłady dobrych praktyk w tym zakresie, a także procedura oceny zmęczenia mięśniowego z zastosowaniem analizy falkowej sygnału EMG zarejestrowanego w warunkach dynamicznych przyczynią się do poprawy warunków pracy pracowników wykonujących ręczne prace transportowe oraz zatrudnionych na stanowiskach pracy monotypowej. Ogólna liczba wypadków w Polsce (w porównaniu z innymi państwami UE) jest nadal duża. Dane te uzasadniają potrzebę realizacji zadań dotyczących zapobiegania wypadkom, zwłaszcza w sektorach o najwyższych wskaźnikach wypadkowości, w tym zagrożeń pożarami i wybuchami materiałów chemicznych w procesie ich produkcji i magazynowania. Oceny wymagają także zagrożenia związane z nowymi procesami technologicznymi, takimi jak produkcja energii elektrycznej wytwarzanej w alternatywnych źródłach energii wiatrowej czy energii słonecznej. Opracowanie i wdrożenie zasad bezpieczeństwa, w tym doboru środków prewencji podczas wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych przy instalowaniu, użytkowaniu i obsłudze tych urządzeń, przyczyni się do zmniejszenia liczby wypadków. 53

56 W istotny sposób na bezpieczeństwo i wydajność pracy wpływa oświetlenie miejsc i stanowisk pracy, a we wszystkich budynkach użyteczności publicznej - również odpowiednie oświetlenie dróg ewakuacyjnych. Duże znaczenie w zapobieganiu wypadkom ma także zapobieganie olśnieniu, zwłaszcza na zewnętrznych stanowiskach pracy, gdzie w warunkach olśnienia pracuje ok. 4% ogółu zatrudnionych. Brak odpowiedniej wiedzy i metod badawczych dotyczących oceny olśnienia przykrego na stanowiskach pracy skutkuje lekceważeniem możliwych zagrożeń zdrowia i życia. W związku z tym wdrożenie metody badania olśnienia przykrego powinno przyczynić się do zmniejszenia zagrożenia wypadkowego związanego z tym czynnikiem. Natomiast opracowanie metody badania oraz modelu zautomatyzowanego urządzenia pomiarowego do pomiaru oświetlenia ewakuacyjnego umożliwi wykonywanie pomiarów bardzo małych poziomów natężenia oświetlenia ewakuacyjnego ze zminimalizowanym błędem pomiaru wynikającym z korekcji przestrzennej ogniwa. Zastosowanie tego urządzenia umożliwi poprawną ocenę oświetlenia dróg ewakuacji na zgodność z wymaganiami normatywnymi i zapewni wyższy poziom bezpieczeństwa. Opracowanie procedur badań i stanowiska badawczego do oceny bezpieczeństwa fotobiologicznego lamp i systemów lampowych umożliwi wykonywanie badań źródeł promieniowania w celu określenia ich bezpieczeństwa fotobiologicznego, zgodnie z kryteriami określonymi w normie PN-EN 62471:2010. Zastosowanie opracowanych procedur w praktyce wpłynie na świadomy wybór przez pracodawców odpowiednich promienników, niezagrażających zdrowiu zatrudnionych. Stosownie do określonej grupy ryzyka fotobiologicznego podejmowane będą właściwe działania prewencyjne. Tworzenie uzasadnionych merytorycznie i czytelnych wymagań przepisów prawnych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy stanowi podstawę zapewnienia prawidłowych warunków pracy w przedsiębiorstwach. Ze względu na poważne trudności, z jakimi spotykają się pracodawcy szczególnie z mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw, konieczne jest podejmowanie zadań, których produkty są dedykowane tej licznej i rozproszonej grupie zakładów. Tematyka tej grupy to: identyfikacja substancji mogących powstać w trakcie poważnej awarii przemysłowej z udziałem wybranych środków ochrony roślin oraz określenie warunków pożarowych i wybuchowych ich tworzenia opracowanie materiałów wspomagających stosowanie procedur systemu przeciwdziałania poważnym awariom zgodnych z Dyrektywą Seveso III badanie właściwości wybuchowych pyłów nanometali opracowanie metodyki oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na nanoobiekty opracowanie metodyki generowania nanoobiektów o stabilnych stężeniach 54

57 opracowanie metodyki badania pylistości nanomateriałów przy użycia bębna obrotowego (Rotating Drum, RD) badanie wpływu nanocząstek metali na aktywność membran biomimetycznych opracowanie metody badania oraz wykonanie modelu zautomatyzowanego urządzenia do pomiaru natężenia oświetlenia ewakuacyjnego opracowanie metody badań i oceny zagrożeń olśnieniem przykrym na zewnętrznych stanowiskach pracy opracowanie stanowiska i procedur badania elektrycznych źródeł promieniowania optycznego dla potrzeb oceny zagrożenia fotobiologicznego promieniowaniem optycznym opracowanie zasad doboru środków prewencji w celu ograniczania zagrożeń przy użytkowaniu urządzeń do pozyskiwania energii słonecznej i wiatrowej ograniczanie uciążliwości hałasu powodowanego przez dźwiękowe sygnalizatory uprzywilejowania w kontekście bezpieczeństwa ruchu drogowego określenie zagrożenia hałasem pracowników zatrudnionych przy wydobyciu gazu łupkowego mobilny tester do samodzielnego sprawdzania skuteczności ochronnej wkładek przeciwhałasowych system zdalnego monitoringu parametrów wibroakustycznych środowiska pracy z wykorzystaniem źródeł energii odnawialnej do zasilania energooszczędnych układów pomiarowych badania i modelowanie procesów ewakuacji ludzi z budynków przy pomocy opisu matematycznego i narzędzi rzeczywistości wirtualnej weryfikacja i rozbudowa internetowej bazy ChemPył o nowe materiały i narzędzia wspomagające ocenę i profilaktykę narażenia na substancje chemiczne w środowisku pracy w mikro, małych i średnich przedsiębiorstwach aktualizacja istniejących oraz opracowanie nowych wieloplatformowych, webowych systemów oprogramowania wspomagających zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach opracowanie, na podstawie numerycznych rekonstrukcji wypadków, wytycznych dotyczących bezpieczeństwa operatorów wózków jezdniowych ocena narażenia pracowników obsługi naziemnej i powietrznej ruchu lotniczego na szkodliwe czynniki biologiczne pochodzące z instalacji wentylacyjnych wieloczynnikowa analiza warunków pracy na stanowiskach pracy sterowania ruchem kolejowym w aspekcie możliwości realizacji podstawowych funkcji pracy opracowanie internetowej bazy wiedzy BioInfo (SCBInfo) wspomagającej prowadzenie oceny narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki biologiczne 55

58 opracowanie metody oceny obciążenia cieplnego organizmu w warunkach niejednorodnego środowiska gorącego badanie zdolności do pracy młodych pracowników w aspekcie wymagań pracy i stylu życia na przykładzie budownictwa zastosowanie transformaty falkowej do oceny zmęczenia mięśniowego w trakcie pracy monotypowej ergonomia na stanowiskach pracy wykorzystujących nowoczesne urządzenia informatyczne i komunikacyjne z wyświetlaczem ograniczenie obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego kończyn dolnych podczas przemieszczania ładunków uwarunkowania reintegracji zawodowej po nabyciu niepełnosprawności ruchowej uwarunkowania efektywnego radzenia sobie w pracy pełnosprawnych i niepełnosprawnych młodych matek badania i ocena środowiskowych oddziaływań elektromagnetycznych nowych technologii w transporcie i energetyce działalność Centrum Badań i Promocji Bezpieczeństwa Elektromagnetycznego Pracujących i Ludności (EM-Centrum) w kontekście rozwoju technologii związanych z emisją pól elektromagnetycznych, metod jej badania oraz implementacji wymagań nowej dyrektywy dotyczącej tych zagrożeń w środowisku pracy opracowanie metody i aparatury do oceny zagrożeń elektrostatycznych powodowanych przez wyładowania z naelektryzowanego ciała pracownika profilaktyka kontaktowych chorób skóry i urazów rąk w zakładach przemysłu meblowego opracowanie narzędzia wspomagającego pracodawców w ustaleniu zgodności działania z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w mikro i małych przedsiębiorstwach produkcji mebli i wyrobów z drewna Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie W wyniku realizacji zadań w grupie tematycznej 2. zostaną opracowane m.in.: zalecenia i dobre praktyki dla pracodawców i służb bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie identyfikacji i oceny narażenia oraz ryzyka zawodowego, narzędzia do ograniczania lub eliminowania zagrożeń i ryzyka zawodowego powodowanego przez czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne w środowisku pracy, wytyczne umożliwiające w odniesieniu do wybranych środków ochrony roślin spełnienie obowiązku uwzględniania w procedurach przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym, substancji mogących powstać w trakcie tych zdarzeń, narzędzie do identyfikacji wymagań przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oceny ich praktycznej realizacji w mikroprzedsiębiorstwach i małych przedsiębiorstwach, 56

59 metody do badania czynników szkodliwych i uciążliwych w miejscu pracy, m.in. metoda badania olśnienia przykrego i oświetlenia ewakuacyjnego, materiały informacyjne dotyczące oceny zagrożeń i działań prewencyjnych, m.in. związanych z użytkowaniem urządzeń do pozyskiwania energii wiatrowej i słonecznej oraz w budownictwie, model matematyczny do badania procesów ewakuacji ludzi z budynków w sytuacjach awaryjnych, materiały wspomagające stosowanie procedur i elementów systemu przeciwdziałania poważnym awariom zgodnych z Dyrektywą Seveso III, program do obliczeń obciążenia cieplnego organizmu w warunkach zmiennego środowiska gorącego, prototyp urządzenia do pomiaru natężenia pola elektrostatycznego na stanowiskach pracy zaktualizowane i rozszerzone o nowe funkcjonalności oprogramowanie komputerowe STER wspomagające zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, zestaw nowoczesnych aplikacji webowych wspomagających w pełnym zakresie funkcjonalnym zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, internetowe bazy wiedzy wspomagające ocenę i ograniczanie ryzyka zawodowego związanego z występowaniem w środowisku pracy niebezpiecznych substancji chemicznych i szkodliwych czynników biologicznych. Uzyskane produkty (m.in. w formie metod oceny zagrożeń zawodowych, procedur, list kontrolnych, wytycznych, zaleceń) będą pomocne przy kompleksowej ocenie i ograniczaniu ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami niebezpiecznymi, szkodliwymi i uciążliwymi czynnikami występującymi na stanowiskach pracy. Nowo opracowane metody identyfikacji i badania czynników szkodliwych i niebezpiecznych na stanowiskach pracy będą stanowiły podstawę do opracowania procedur badawczych w celu pomiaru parametrów środowiska pracy. Wdrożenie tych procedur przez laboratoria akredytowane umożliwi prawidłową ocenę zagrożeń występujących na stanowiskach pracy, stanowiącą dla pracodawców punkt wyjścia do podjęcia właściwych działań ograniczających lub eliminujących ryzyko zawodowe. Poradniki i materiały szkoleniowe z wytycznymi do oceny narażenia na czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne wraz z zaleceniami profilaktyki technicznej i organizacyjnej ułatwią pracodawcom wypełnienie obowiązków wynikających z wymagań przepisów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Istotne znaczenie będą tu miały materiały informacyjne i poradniki przeznaczone dla mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw. Opracowane internetowe bazy wiedzy na temat czynników chemicznych i biologicznych oraz metoda oceny ryzyka związanego z zawodowym narażeniem na 57

60 nanoobiekty będą wspierały pracodawców i specjalistów zarządzających bezpieczeństwem i higieną pracy w realizacji zadań dotyczących oceny i ograniczania ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na wymienione czynniki. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Wyniki zadań grupy tematycznej 2. dotyczących identyfikacji zagrożeń związanych z nowymi technologiami, opracowania narzędzi do oceny i ograniczania ryzyka zawodowego dla pracujących w narażeniu na czynniki szkodliwe dla zdrowia przyczynią się do realizacji celów Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska 2030, Strategii Rozwoju Kraju 2020, Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020, Programu Ramowego Horyzont 2010". Są one zgodne z celami Strategicznego Programu Badawczego Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo Pracy w Przemyśle (PPT BPP) oraz priorytetami europejskich dokumentów w obszarze bezpieczeństwa i zdrowia w pracy. Przede wszystkim będą wspomagały: Długookresową Strategię Rozwoju Kraju Polska Trzecia fala nowoczesności, cel 6: Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie workfare state, kierunek interwencji Opracowanie i wdrożenie międzysektorowych rozwiązań systemowych i działań wzmacniających kształtowanie postaw prozdrowotnych zwiększających dostępność do programów zdrowotnych (profilaktycznych, rehabilitacyjnych) w celu zmniejszenia zachorowalności i umieralności, przede wszystkim zadania szczegółowe tego kierunku dotyczące monitorowania nowych zagrożeń i poprawy adresowalności programów prozdrowotnych, identyfikacji grup ryzyka i określenie optymalnej wiązki działań profilaktycznych, a także realizacji działań profilaktycznych. Strategię Rozwoju Kraju 2020: obszar II Konkurencyjna gospodarka", cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego", kierunek interwencji publicznej II.4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego", gdzie celem jest promowanie i wspieranie działań o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym w odniesieniu do chorób zawodowych i cywilizacyjnych stanowiących główne przyczyny przedwczesnego opuszczania rynku pracy i korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego. Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego (SRKL), cel szczegółowy 1 Wzrost zatrudnienia, który będzie realizowany m.in. poprzez zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz cel szczegółowy 4 Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej poprzez zmniejszenie liczby wypadków i chorób zawodowych w wyniku wzrostu poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwoju 58

61 kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym. Strategię Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020, cel 2 Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy, w którym wg Narodowego Programu Foresight Polska 2020 oraz Foresightu Technologicznego Przemysłu InSight 2030 w ramach pól badawczych podano nanotechnologie. Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, cel 5. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych Wyniki zadań zaplanowanych do realizacji w ramach grupy tematycznej 2. będą również wspierały pracodawców krajowych przedsiębiorstw przy wdrażaniu do praktyki wymagań dyrektyw: 98/24/WE, 2004/37/WE, 2000/54/WE, 2003/10/WE, 90/269/EWG, 2004/40/WE, 2009/104/WE oraz Seveso III. Grupa tematyczna 3 ROZWÓJ SYSTEMU BADAŃ MASZYN I INNYCH URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH, NARZĘDZI ORAZ ŚRODKÓW OCHRONY ZBIOROWEJ I INDYWIDUALNEJ Cel i zakres grupy tematycznej Celem zadań grupy tematycznej 3. jest spełnienie wymagań niezbędnych do utrzymania i doskonalenia kompetencji Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Państwowego Instytutu Badawczego jako jednostki notyfikowanej, a także wymagań dotyczących badań i oceny maszyn i innych urządzeń technicznych, narzędzi oraz środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, wynikających z postanowień dyrektyw UE oraz nowych norm zharmonizowanych. Podjęte zostaną zadania w następujących zakresach: utrzymanie statusu jednostki notyfikowanej do prowadzenia oceny zgodności środków ochrony indywidualnej, maszyn oraz urządzeń emitujących hałas do środowiska, utrzymanie i rozwój kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących Instytutu oraz jednostki certyfikującej wyroby, rozwój bazy laboratoryjnej oraz doskonalenie metod i procedur do prowadzenia badań i oceny maszyn, narzędzi oraz środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, dostarczenie wiedzy i narzędzi wspierających pracodawców w zapewnieniu warunków bezpiecznego stosowania środków ochrony indywidualnej w środowisku pracy. 59

62 Charakterystyka grupy tematycznej Prace ujęte w ramach zadań dotyczących utrzymania statusu jednostki notyfikowanej będą ukierunkowane zarówno na doskonalenie kompetencji w zakresie oceny zgodności wyrobów, jak i na spełnienie obowiązków określonych w Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady nr 768/2008/WE. Między innymi zostanie zaktualizowana dokumentacja systemu jakości jednostki certyfikującej, w tym procedury oceny zgodności WE wyrobów. Prowadzone będą prace związane z nowelizacją dyrektywy dotyczącej środków ochrony indywidualnej. Będzie również realizowane aktywne uczestnictwo w pracach europejskich sieci jednostek notyfikowanych. W celu utrzymania i rozwoju kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących, laboratoria będą nie tylko uczestniczyły w porównaniach międzylaboratoryjnych, lecz także je organizowały. Dlatego planowane jest rozszerzenie kompetencji technicznych laboratoriów Instytutu o akredytację jednostki organizującej badania biegłości. Ze względu na wdrożenie nowej dyrektywy maszynowej 2006/42/WE i ujętych w niej nowych wymagań bezpieczeństwa oraz z uwagi na rozwój technologiczny, utrzymanie kompetencji w zakresie badań i oceny zgodności maszyn wymaga opracowania nowych narzędzi badawczych wykorzystujących zaawansowane techniki informatyczne i telekomunikacyjne. W związku z tym zostaną opracowane: metoda komputerowego wspierania prowadzenia walidacji poziomu zapewnienia bezpieczeństwa przez systemy sterowania maszynami oraz metodyka badań i oceny typu wyposażenia ochronnego wykorzystującego technikę RFiD do realizacji funkcji bezpieczeństwa. Rozwój technologii stwarza podstawę do nowych rozwiązań wyrobów, w tym środków ochrony indywidualnej i zbiorowej z wykorzystaniem zaawansowanych materiałów. Przeprowadzenie badań i oceny tych środków ochrony wymaga stworzenia odpowiedniej bazy laboratoryjnej. W związku z tym zostaną opracowane stanowiska i procedury do badań: systemów kotwiczących sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości przeznaczonych do stosowania przez kilku użytkowników, tłumienia hałasu indywidualnych środków ochrony słuchu w zakresie częstotliwości powyżej 8 khz, oceny izolacyjności cieplnej oraz oporu pary wodnej odzieży z wykorzystaniem manekina termicznego, okularów korekcyjnych o właściwościach ochronnych, oceny penetracji cząstek aerozolu z ciekłą fazą rozproszenia dla filtrującego sprzętu ochrony układu oddechowego, pracy oddychania oraz przestrzeni martwej sprzętu ochrony układu oddechowego, odporności na przenikanie ciekłych substancji chemicznych przez materiały odzieży, rękawic i obuwia ochronnego, przestrzennych parametrów konstrukcyjnych hełmów ochronnych, barierowych materiałów chroniących przed cytostatykami oraz zaawansowanych technologicznie materiałów i ustrojów do ochrony przed drganiami mechanicznymi. 60

63 Mimo że coraz powszechniejsze są przypadki jednoczesnego stosowania różnych rodzajów środków ochrony indywidualnej, nie ma określonych wymagań i metod oceny skuteczności tych ochron przy jednoczesnym ich stosowaniu. W ramach zadań grupy zostaną opracowane metody badania dla doboru do jednoczesnego stosowania ochronników słuchu i środków ochrony oczu, twarzy, układu oddechowego oraz odzieży ochronnej i hełmów ochronnych. W związku z nowelizacją norm dotyczących wyposażenia elektroizolacyjnego oraz drabin zostaną opracowane nowe procedury i stanowiska umożliwiające badania: chodników, płacht, hełmów, rękawów i lin elektroizolacyjnych, a także podestów drabin stojących, wyciągania stopek, poręczy kolanowych i bocznych, maksymalnego wysunięcia i skręcania drabin. Istotnym uzupełnieniem umożliwiającym implementację uzyskanych wyników będzie opracowanie i upowszechnienie poradników, zaleceń, broszur i wytycznych oraz baz danych dotyczących między innymi: zagrożenia zawodowego cytostatykami, nowych metod badań sprzętu ochrony układu oddechowego, projektowania hełmów ochronnych, konstrukcji okularów korekcyjnych o właściwościach ochronnych, zasad projektowania systemów kotwiczących sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości, izolacyjności cieplnej zestawów odzieży oraz łącznego stosowania wybranych środków ochrony indywidualnej. Tematyka tej grupy to: zapewnienie integracji z sieciami europejskimi w zakresie bezpieczeństwa i ochrony pracy w celu spełnienia zobowiązań wynikających z uczestnictwa w systemie oceny zgodności wyrobów wykorzystanie zaawansowanych technologicznie materiałów i ustrojów do ochrony przed drganiami mechanicznymi na stanowiskach pracy baza danych o tłumieniu hałasu przez indywidualne ochrony słuchu w zakresie częstotliwości słyszalnych powyżej 8 khz badanie skuteczności ochrony słuchu przy jednoczesnym stosowaniu ochronników słuchu i innych środków ochrony indywidualnej badania drabin zgodnie z nowymi wymaganiami bezpieczeństwa wg normatywów UE opracowanie metod komputerowego wspierania prowadzenia walidacji poziomu zapewnienia bezpieczeństwa przez systemy sterowania maszynami opracowanie metodyki badań i oceny zgodności oraz dostosowanie stanowisk badawczych do badań wybranych rodzajów wyposażenia do prac przy napięciu zgodnie z aktualnymi wymaganiami opracowanie zasad wykorzystania techniki RFID w obszarze bezpieczeństwa użytkowania maszyn oraz oceny zgodności tych rozwiązań z wymaganiami zasadniczymi 61

64 dostosowanie metody badania penetracji aerozoli ciekłych w filtrującym sprzęcie ochrony układu oddechowego z uwzględnieniem nowych wymagań norm międzynarodowych metody wyznaczania pracy oddychania i przestrzeni martwej sprzętu ochrony układu oddechowego z wykorzystaniem sztucznych płuc i modeli głowy odzwierciedlających wymiary twarzy ludzi różnych ras metoda badania penetracji filtrującego sprzętu ochrony układu oddechowego wobec aerozoli stałych z uwzględnieniem nowych wymagań norm międzynarodowych opracowanie wytycznych dla użytkowników oraz wymagań i metod badań hełmów ochronnych równocześnie stosowanych z innymi rodzajami środków ochrony indywidualnej opracowanie wytycznych konstrukcyjnych, wymagań i metod badań systemów kotwiczących sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości przeznaczonych do stosowania przez kilku użytkowników opracowanie stanowisk i metod badań przestrzennych parametrów konstrukcyjnych hełmów dla potrzeb oceny ich właściwości ochronnych oraz projektowania z uwzględnieniem indywidualnych cech użytkowników opracowanie metodyki badań i oceny ergonomicznej nowych konstrukcji odzieży ochronnej, uwzględniającej jej funkcje i przewidywane warunki użytkowania ocena izolacyjności cieplnej odzieży stosowanej w środowisku gorącym za pomocą manekina termicznego z funkcją pocenia ocena właściwości barierowych materiałów przeznaczonych na odzież i rękawice chroniące przed cytostatykami aplikowanymi w formie roztworów opracowanie kryteriów oceny okularów korekcyjnych o właściwościach ochronnych do wykorzystania przez ich producentów dostosowanie metody badania odporności na przenikanie ciekłych substancji chemicznych przez materiały odzieży, rękawic i obuwia ochronnego z uwzględnieniem wymagań znowelizowanej normy europejskiej opracowanie wytycznych doboru obuwia ochronnego stosowanego przez pracowników starszych w celu ograniczania ryzyka upadku w wyniku poślizgnięcia rozwój kompetencji jednostki notyfikowanej w zakresie oceny zgodności wyrobów z zasadniczymi wymaganiami bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz wsparcie w procesie nowelizacji dyrektywy 89/686/EWG rozwój i utrzymanie kompetencji CIOP-PIB jako akredytowanej jednostki certyfikującej wyroby organizowanie badań biegłości w zakresie oceny parametrów środowiska pracy oraz badań środków ochrony indywidualnej 62

65 doskonalenie kompetencji technicznych i organizacyjnych akredytowanych laboratoriów badawczych i wzorcujących uczestnictwo laboratoriów badawczych w programach porównań międzylaboratoryjnych w zakresie badań parametrów środowiska pracy, środków ochrony indywidualnej oraz maszyn nadzór metrologiczny nad wyposażeniem pomiarowym stosowanym do badań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ochroną środowiska Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie Wynikiem realizacji zadań będą m.in.: utrzymanie akredytacji dla Instytutu jako: jednostki certyfikującej, laboratorium badawczego, laboratorium wzorcującego oraz organizatora badań biegłości, zaktualizowane procedury oceny zgodności WE środków ochrony indywidualnej, stanowiska do badań środków ochrony indywidualnej oraz maszyn i innych urządzeń technicznych, spełniające wymagania zawarte w znowelizowanych normach europejskich zharmonizowanych z dyrektywami 89/686/EWG i 2006/42/WE, procedury umożliwiające prowadzenie badań maszyn i innych urządzeń technicznych, narzędzi oraz środków ochrony indywidualnej i zbiorowej na zgodność z zasadniczymi wymaganiami dyrektyw 89/686/EWG i 2006/42/WE, nowe metody badań, nieujęte w normach zharmonizowanych z dyrektywami nowego podejścia, ukierunkowane na ocenę środków ochrony indywidualnej i zbiorowej w przewidywanych warunkach ich użytkowania, informatory, wytyczne i zalecenia dla projektantów, producentów i użytkowników środków ochrony indywidualnej. Uzyskane certyfikaty akredytacji oraz zaktualizowane procedury oceny zgodności będą stanowiły podstawę spełnienia wymagań niezbędnych do utrzymania przez Instytut statusu jednostki notyfikowanej przez KE w obszarach trzech dyrektyw, dotyczących: środków ochrony indywidualnej, maszyn oraz emisji hałasu do środowiska przez urządzenia. Notyfikacja ta umożliwi wydawanie rocznie kilkuset certyfikatów oceny typu WE dla wyrobów z wymienionych obszarów. Opracowane metody i procedury badawcze zostaną wdrożone łącznie ze stanowiskami badawczymi do zakresu akredytacji laboratoriów badawczych Instytutu. Tym samym zostanie rozszerzony krajowy system oceny zgodności. Rozszerzenie to umożliwi wykonywanie w Instytucie badań i oceny nie tylko nowych parametrów wyrobów stosowanych w procesach pracy, lecz także nowych rozwiązań tych wyrobów. Działania te przyczynią się do: wzrostu konkurencyjności polskich producentów, w szczególności na rynku środków ochrony indywidualnej, w związku z możliwością przeprowadzania badań w kraju, 63

66 umożliwienia krajowym producentom szybszego wprowadzania swoich wyrobów na rynek europejski, poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy osób stosujących środki ochrony indywidualnej. Nowe możliwości laboratoriów badawczych Instytutu zostaną także wykorzystane przez organy nadzoru rynku, a tym samym nastąpi skuteczniejsze eliminowanie z rynku wyrobów, które nie spełniają wymagań zasadniczych dotyczących bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia. Poprawa stanu bezpieczeństwa i warunków pracy nastąpi w wyniku poszerzenia asortymentu środków ochrony indywidualnej. Będzie ono konsekwencją wykorzystania przez projektantów i producentów wskazówek i wytycznych dotyczących konstrukcji, parametrów oraz metod badań środków ochrony indywidualnej. Służyć temu będą opracowane i upowszechnione broszury informacyjne oraz serwisy na stronie internetowej Instytutu. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Zadania realizowane w ramach grupy tematycznej 3. są zgodne z: celem strategicznym nr 4 Wzrost wydajności i konkurencyjności gospodarki Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030, celami obszarów strategicznych Strategii Rozwoju Kraju 2020 w zakresie: wzmocnienia warunków sprzyjających realizacji indywidualnych potrzeb i aktywności obywatela cel I.3.3. Zwiększenie bezpieczeństwa obywatela, wzmocnienia stabilności makroekonomicznej cel II.1.4. Rozwój eksportu towarów i usług, wzrostu wydajności gospodarki cel II.2.2. Wzrost udziału przemysłów i usług średnio i wysoko zaawansowanych technologicznie, zwiększenia innowacyjności gospodarki cel II.3.4. Zwiększenie wykorzystania rozwiązań innowacyjnych, promowania i wspierania działań o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym w odniesieniu do chorób zawodowych cel II.4.2. Program jakości kapitału ludzkiego, działaniami Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 w zakresach wspierania rozwoju obszarów i technologii o największym potencjale wzrostu, wspierania różnych form innowacji oraz wspierania transferu wiedzy i wdrażania nowych/nowoczesnych technologii w gospodarce, celami szczegółowymi Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, w tym z celem 1 Wzrost zatrudnienia": Zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia 64

67 na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz negatywnych skutków stresu, mobbingu itp., co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy, oraz celem 4 Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej": Zmniejszenie liczby wypadków w pracy i chorób zawodowych poprzez wzrost poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwój kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym, celem Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa w zakresie poprawy warunków pracy, bezpieczeństwa i jakości zarządzania cel szczegółowy 4 Wzrost produktywności i konkurencyjności sektora rolno-spożywczego (priorytet 4.1 Modernizacja i wzrost innowacyjności sektora rolno-spożywczego ). Grupa tematyczna 4 ROZWÓJ SYSTEMU EDUKACJI, INFORMACJI I PROMOCJI W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I OCHRONY ZDROWIA Cel i zakres grupy tematycznej Celem zadań podejmowanych w grupie tematycznej 4.jest doskonalenie metod i narzędzi umożliwiających nowoczesną edukację, zarządzanie i skuteczne upowszechnianie zagadnień związanych z ochroną człowieka w środowisku pracy. Podjęte zostaną zadania w następujących zakresach: rozwój metod i narzędzi wspomagających identyfikację zagrożeń zawodowych, zapobieganie uciążliwościom i zagrożeniom oraz ocenę ryzyka zawodowego, rozwój klasycznych metod i narzędzi edukacyjnych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, rozwój multimedialnych narzędzi wspomagających edukację w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w szczególności technik rzeczywistości wirtualnej, doskonalenie serwisów internetowych i rozwój nowoczesnych mobilnych technologii multimedialnych, doskonalenie i utrzymanie systemów certyfikacji osób, rozwój systemu informacji i upowszechnianie wiedzy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, rozwój działalności wydawniczej dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy. 65

68 Charakterystyka grupy tematycznej Rozwój gospodarczy Polski pociąga za sobą, w ostatnich latach, wiele zmian na rynku pracy. Nowe zastosowania technologii i zmiany w systemach pracy powodują często pojawianie się nowych wyzwań w obszarze ochrony człowieka w procesie pracy. Niezależnie od postępu techniki, istnieje ciągle zbyt duże narażenie pracowników na ryzyko wypadków i chorób zawodowych. Ponieważ niezmiennie od wielu lat do najczęstszych przyczyn (ponad połowy) wypadków przy pracy należą nieprawidłowe zachowania pracowników, na co zwraca uwagę Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, osiągnięcie celu strategicznego programu wieloletniego wymaga podniesienia poziomu kultury bezpieczeństwa. Z tego względu zadania realizowane w grupie 4. przede wszystkim mają na celu rozwój nowoczesnej edukacji i promocji w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i życia, a także upowszechnianie informacji z tego zakresu, umożliwiających podnoszenie świadomości występowania zagrożeń w środowisku pracy i życia, a także gromadzenie i upowszechnianie wiedzy na temat sposobów ochrony przed ich skutkami. Cel ten będzie realizowany m.in. poprzez: rozwój metod i narzędzi identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego, rozwój metod i narzędzi wspomagających edukację w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w szczególności technik rzeczywistości wirtualnej i innych narzędzi multimedialnych, rozwój wydawnictw, serwisów internetowych oraz interaktywnych narzędzi informatycznych (w tym rozwój mobilnych nowoczesnych technologii multimedialnych) upowszechniających problematykę z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, rozwój krajowych zasobów informacyjnych o tematyce bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zwiększanie efektywności ich wykorzystywania przez pracodawców i pracowników, kształtowanie probezpiecznych postaw i zachowań w społeczeństwie poprzez doskonalenie metod promocji i upowszechniania wiedzy oraz umiejętności z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia. Zgodnie ze Strategią Rozwoju Kraju 2020, działania prowadzące do poprawy stanu bezpieczeństwa i warunków pracy są elementem realizacji jednego z najważniejszych zadań państwa, jakim jest zwiększenie zatrudnienia i podniesienie jakości miejsc pracy. Ze względu na nowe formy pracy (np. telepraca) i rozwój technologii mobilnych, kształtowanie świadomości społecznej warunkującej bezpieczne zachowania powinno dotyczyć zarówno środowiska pracy, jak i życia pozazawodowego. Będą temu sprzyjały proponowane w ramach 66

69 zadań grupy 4. działania ukierunkowane na rozwój i doskonalenie różnorodnych form i środków przekazu, zwiększające szansę objęcia działaniami upowszechniającymi szerszego niż dotychczas kręgu odbiorców. Podjęte działania w zakresie doskonalenia systemu edukacji, informacji i promocji w dziedzinie bezpieczeństwa pracy będą wspierać realizację celów Strategii Rozwoju Kraju 2020 oraz komplementarnej do niej Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, która stanowi, że zapewnienie dobrego stanu zdrowia jest jednym z kluczowych aspektów okresu aktywności zawodowej, a poprawa zdrowia społeczeństwa jest ważną determinantą wzrostu gospodarczego (z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że przyczyny zdrowotne mogą przyczyniać się do zmniejszenia PKB od 7% do 14%). Wśród działań, które zostaną podjęte w ramach zadań grupy 4., niezmiernie istotna jest skuteczna edukacja społeczeństwa. Współczesny szybki rozwój technik, w tym informatycznych, daje wiele nowoczesnych narzędzi, które właściwie wykorzystane umożliwią skuteczną edukację wszystkich grup interesariuszy w różnych kategoriach wiekowych. W ramach realizacji zadań grupy 4. przewiduje się stworzenie odpowiednich programów edukacyjnych i narzędzi oraz opracowanie materiałów na potrzeby szkoleń ustawicznych kadry kierowniczej i pracowników. Warunkiem utrzymania wysokiej jakości edukacji jest zapewnienie odpowiednich systemów certyfikacji kompetencji jednostek i osób w nią zaangażowanych, dlatego realizacja zadań grupy 4.w tym zakresie będzie stanowiła kluczowy element zapewnienia w kraju odpowiedniego poziomu edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. We współczesnym społeczeństwie coraz większą uwagę zwraca się na skuteczność przekazywania wiedzy i stosowanie niekonwencjonalnych metod nauczania. Dlatego w ramach zadań grupy 4. zostaną opracowane narzędzia multimedialne oraz narzędzia wykorzystujące techniki rzeczywistości wirtualnej. Przekaz wiedzy z ich zastosowaniem jest bowiem dla uczących się najbardziej przyjazny i skuteczny. Zaletą stosowania takich technik jest też bezpieczne nauczanie w sytuacjach, gdy szkolenie w warunkach rzeczywistych wiąże się z poważnym zagrożeniem zdrowia i życia człowieka. W wyniku realizacji zadań grupy 4. zastosowanie tych technik ograniczy koszty, przyspieszy proces edukacji, a dzięki ich atrakcyjności, szczególnie dla ludzi młodych, będzie stanowiło dodatkowy czynnik ułatwiający przyswajanie wiedzy. Według badania GUS (Wskaźniki społeczeństwa informacyjnego w Polsce), w 2012 r. komputery wykorzystywało 95% przedsiębiorstw, w tym prawie wszystkie podmioty duże. Dostęp do Internetu posiadało 93% przedsiębiorstw, a 41% przedsiębiorstw zadeklarowało, że wyposaża swoich pracowników w urządzenia umożliwiające mobilny dostęp do Internetu. Systematycznie wzrasta odsetek pracowników używających komputer (43% w 2012 r.). Dlatego, w dobie szybkiego rozwoju technik informacyjnych opartych na wykorzystaniu sieci Internet, w ramach zadań grupy 4. Będą doskonalone serwisy internetowe oraz będzie 67

70 realizowane dalsze rozszerzanie funkcjonalności internetowego portalu informacyjnego CIOP- PIB a także nastąpi znaczące zwiększenie jego zasobów informacyjnych, co umożliwi rozszerzenie działalności informacyjno-promocyjnej i upowszechniającej prowadzonej przez Instytut. Realizowany w latach projekt pn. Platforma informatyczna wspomagająca prowadzenie badań oraz prac rozwojowych i upowszechniających w zakresie bezpieczeństwa pracy i ergonomii" pozwolił na utworzenie w Instytucie nowoczesnej technicznej struktury informatycznej, której maksymalnie skuteczne wykorzystanie umożliwi realizacja zadań zaplanowanych na lata Dzięki dotychczasowej systematycznej rozbudowie portalu, Instytut został sklasyfikowany - w niezależnym światowym rankingu instytucji badawczych Webometrics (Ranking Web of World ResearchCenters)- na 7. miejscu wśród polskich instytutów badawczych i na 716. miejscu wśród światowych instytutów badawczych (styczeń 2013). Wśród portali tematycznych związanych z bezpieczeństwem pracy w Europie, Instytut w ciągu ostatnich 4 lat zajmował miejsca od 3 do 7. Ze względu na duże możliwości rozwoju portalu, w wyniku realizacji zadań zaplanowanych w III etapie programu wieloletniego oczekiwane jest podniesienie pozycji Instytutu jako przedstawiciela nauki polskiej na świecie. Szybki rozwój technik internetowych oraz innych nowoczesnych środków przekazu uzasadnia też potrzebę opracowania w ramach zadań grupy 4. mobilnych nowoczesnych technologii multimedialnych opartych na systemie Android. W związku z potrzebą informatyzacji kraju, również w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, niezbędne jest bowiem stosowanie wszelkich dostępnych metod, które mogą zwiększać skuteczność docierania do adresatów i wpływać na wzrost kultury bezpieczeństwa w Polsce. Dane z 2012 r. wskazują, że korzystanie ze smartfonów deklaruje już ok. 1/3 internautów. Najpopularniejszym (43%) systemem operacyjnym dla urządzeń mobilnym jest Android wykorzystywany do zawierania transakcji mobilnych. Można więc przypuszczać, że wraz z upowszechnianiem się mobilnych narzędzi ta forma przekazywania treści związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy będzie coraz częściej wykorzystywana. Dlatego w ramach realizacji zadań grupy 4. Będą opracowywane informacyjne rozwiązania mobilne, które umożliwią zwiększenie skuteczności docierania do odbiorców informacji z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, szczególnie odbiorców rozproszonych. Dane Państwowej Inspekcji Pracy wskazują, że w 1/3 przedsiębiorstw kontrolowanych przez PIP występują nieprawidłowości w przeprowadzaniu oceny ryzyka zawodowego (np. przedsiębiorstwa nie uaktualniają oceny ryzyka o zagrożenia, które doprowadziły do wypadku). Jednocześnie ponad 83% ogółu technicznych przyczyn wypadków przy pracy stanowią niewłaściwe rozwiązania techniczne i ergonomiczne. Analizując wypadki zaistniałe w latach w skontrolowanych przez PIP zakładach można stwierdzić, że wielu z 68

71 nich - o charakterze powtarzalnym - można było uniknąć dzięki prawidłowemu postępowaniu powypadkowemu oraz skutecznej ocenie ryzyka zawodowego. Stąd istotna będzie realizacja zadań grupy 4. związanych z opracowywaniem danych do ergonomicznego projektowania stanowisk pracy oraz opracowywanie narzędzi wspomagających pracodawców i pracowników w identyfikacji i zapobieganiu zagrożeniom oraz prawidłowej ocenie ryzyka zawodowego. Kluczową rolę w zwiększaniu skuteczności budowania kultury bezpieczeństwa odgrywa działalność upowszechniająca. Zakres tej działalności realizowanej w ramach grupy 4. Będzie obejmował całe społeczeństwo, bez ograniczeń wiekowych. Ze względu na to, że budowanie kultury bezpieczeństwa jest procesem długofalowym, ważne będą działania na rzecz najmłodszych obywateli. Zaszczepienie w nich nawyku zachowań probezpiecznych jest bowiem najskuteczniejszą metodą budowania kultury bezpieczeństwa, która w przyszłości będzie skutkować właściwymi zachowaniami pracowników i pracodawców, a w konsekwencji przyczyni się do zmniejszenia liczby wypadków przy pracy. Ponadto w działalności upowszechniającej będą wykorzystywane grupy przedsiębiorstw należące do struktur sieciowych CIOP-PIB, dzięki czemu uzyska się zbliżenie nauki do praktyki oraz zwielokrotnienie efektów prowadzonych działań popularyzacyjnych. Aby zapewnić dostęp do informacji o nowych rozwiązaniach osobom uczestniczącym w rynku pracy, niezbędne będzie utrzymanie - w ramach zadań grupy 4. - sprawnego systemu informacji o nowych metodach zapobiegania zagrożeniom, normach i przepisach prawnych dotyczących bezpieczeństwa i właściwych warunków pracy oraz bieżąca aktualizacja jego zasobów. Szybki postęp technologiczny w dziedzinie nauk informacyjnych oraz zmieniające się oczekiwania społeczne wymagają ciągłej modyfikacji systemu i bieżącego uzupełniania go o informacje podawane w nowoczesnej i łatwej do przyswojenia formie. Misja statutowa CIOP-PIB oraz unikalność jego zasobów informacyjnych dotyczących bezpieczeństwa, higieny pracy i ochrony zdrowia nakłada na Instytut obowiązek systematycznego uzupełniania zbiorów dokumentacji oraz popularyzowania zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy. Nie mniej ważna od uzupełniania zbiorów w celach dystrybucji informacji naukowotechnicznej będzie działalność wydawnicza. W ramach tej działalności powstaną zarówno wydawnictwa specjalistyczne zwarte (monografie, poradniki), jak i ciągłe (czasopisma naukowe i popularnonaukowe). Wydawnictwa będą stanowiły niezbędne wsparcie działalności informacyjnej i upowszechniającej, a także zapewnią nowoczesne materiały do celów edukacji zarówno specjalistycznej, jak i ogólnospołecznej w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. 69

72 Tematyka tej grupy to: przygotowanie i ewaluacja programu szkoleń z zakresu psychospołecznych, fizjologicznych i organizacyjnych uwarunkowań bezpieczeństwa w transporcie drogowym opracowanie narzędzi wspomagających wykorzystywanie behawioralnych metod poprawy bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwach (w tym w MŚP), na przykładzie wybranych przedsiębiorstw o podwyższonym wskaźniku wypadkowości pakiet multimedialnych materiałów szkoleniowych dotyczących doboru i użytkowania środków ochrony indywidualnej dla pracowników określenie psychospołecznych determinant sprzyjających efektywnej pracy zespołów międzypokoleniowych normatywna strategia oceny i zarządzania ryzykiem zawodowym podczas pracy w środowisku zimnym i gorącym platforma dla symulatorów pojazdów lądowych charakteryzująca się wysokim poziomem realizmu symulacji pomoce dydaktyczne z zakresu zagrożeń mechanicznych w szkołach podstawowych i gimnazjach zastosowanie komunikacji wizualnej do kształtowania postaw probezpiecznych i prozdrowotnych, ze szczególnym uwzględnieniem środowisk szkolnych materiały multimedialne do kształtowania kultury bezpieczeństwa z uwzględnieniem stosowania środków ochrony indywidualnej wśród dzieci i młodzieży opracowanie internetowego serwisu informacyjnego o wypadkach przy pracy i warunkach pracy interpretacja definicji pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w oparciu o orzecznictwo WSA, NSA i SN doskonalenie funkcjonalności systemu informacji naukowo-technicznej z dziedziny bezpieczeństwa pracy i ergonomii (baza ALEPH-CIOP-PIB) digitalizacja, archiwizacja i rozwój metod udostępniania wybranych pozycji piśmiennictwa z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy (z zasobów biblioteki CIOP- PIB) przegląd i analiza bibliometryczna publikacji naukowych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy opublikowanych przez polskich autorów w wybranych czasopismach obcojęzycznych rejestrowanych w bazach bibliograficznych doskonalenie klasyfikacji, wyszukiwania i udostępniania informacji z zastosowaniem specjalistycznego tezaurusa dziedzinowego Bezpieczeństwo pracy i ergonomia upowszechnianie zagranicznych źródeł informacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy według obszarów tematycznych w środowisku użytkowników krajowych 70

73 prowadzenie działalności Krajowego Punktu Centralnego Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (KPC EU-OSHA) wspieranie działań związanych z problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy poprzez upowszechnianie informacji przez Polskie Krajowe Centrum Informacji o Bezpieczeństwie i Higienie Pracy (CIS) upowszechnianie wiedzy z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wybranych przedsięwzięć branżowych krajowych i zagranicznych, w tym targów, wystaw, konferencji, seminariów tematyczne informacyjne kampanie społeczne promujące bezpieczeństwo i zdrowie w środowisku pracy i życia człowieka rozwój kultury bezpieczeństwa oraz wsparcie przedsiębiorstw w zakresie poprawy warunków pracy poprzez budowanie modelu systemowej współpracy nauki z przemysłem w tym zakresie opracowywanie i wydawanie krajowego czasopisma naukowego Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy opracowywanie i wydawanie krajowego czasopisma popoularnonaukowego Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka opracowywanie i wydawanie międzynarodowego czasopisma naukowego International Journal of Occupational Safety and Ergonomics (JOSE) opracowywanie i wydawanie specjalistycznych wydawnictw i materiałów upowszechniających wiedzę z dziedziny bezpieczeństwa, higieny pracy i ergonomii weryfikacja i rozszerzenie treści materiałów edukacyjnych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla wszystkich poziomów edukacji szkolnej, akademickiej oraz ustawicznej badanie wypadków przy pracy. Program szkolenia i pakiet edukacyjny do szkolenia specjalistycznego rozwój interaktywnych aplikacji internetowych oraz lokalnych wspomagających działania z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym prewencji wypadkowej w przedsiębiorstwach rozwój internetowego portalu informacyjnego upowszechniającego najnowszą wiedzę z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, ergonomii oraz prewencji wypadkowej rozwój nauczania ustawicznego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii z wykorzystaniem współczesnych technologii informatycznych (w tym mobilnych) utrzymanie i rozwój systemu uznawania kompetencji jednostek edukacyjnych wpływających na kształtowanie warunków pracy w Polsce oraz wsparcie służby 71

74 bezpieczeństwa i higieny pracy poprzez utrzymanie i rozwój Sieci Regionalnych Ośrodków BHP rozwój i utrzymanie kompetencji jednostki certyfikującej systemy zarządzania utrzymanie i rozwój systemu dobrowolnej certyfikacji kompetencji osób w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie W ramach rozwoju działań wspomagających edukację w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy zostaną zrealizowane warsztaty i szkolenia (wraz z programami szkoleń, pakietami edukacyjnymi do szkoleń i tradycyjnymi oraz interaktywnymi materiałami szkoleniowymi), a także powstaną: stanowiska szkoleniowe (symulatory, oprogramowanie, aplikacje), podręczniki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, interaktywne gry multimedialne, multimedialne pakiety edukacyjne i materiały dydaktyczne, filmy o tematyce związanej z bezpieczeństwem i higieną pracy, narzędzia do szkoleń prowadzonych metodą edukacji na odległość, mobilny system szkoleniowy. W wyniku realizacji zadań grupy 4.powstaną także m.in.: publikacje specjalistyczne (monografie, poradniki, wytyczne, zalecenia), wydawnictwa ciągłe (kwartalniki, miesięcznik, inne publikacje) i inne wydawnictwa (materiały informacyjne, broszury), serwisy internetowe (w tym interaktywne serwisy edukacyjne, profile w portalach społecznościowych), programy i aplikacje komputerowe (w tym aplikacje interaktywne) oraz bazy danych. Ze względu na potrzebę rozwoju krajowych zasobów informacyjnych o tematyce bezpieczeństwa i higieny pracy, w ramach realizacji zadań grupy 4. przewiduje się rozszerzanie digitalizacji księgozbioru biblioteki specjalistycznej, tezaurusa oraz systemu specjalistycznego piśmiennictwa z tej dziedziny (ALEPH). Kształtowanie probezpiecznych postaw i zachowań w społeczeństwie obejmować będzie m.in. udział w targach i wystawach (krajowych i zagranicznych), a także organizację konferencji i seminariów oraz konkursów fotograficznych, konkursów na plakat, konkursów plastycznych dla uczniów szkół podstawowych oraz społecznych kampanii informacyjnych. 72

75 Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Cele różnych strategii opracowywanych w kraju są generalnie ukierunkowane na poprawę funkcjonowania gospodarki i państwa, wzrost zatrudnienia oraz poprawę jakości zdrowia i życia obywateli. Zmiany demograficzne i przewidywane wydłużenie aktywności zawodowej wymaga dostosowania miejsc pracy do możliwości i oczekiwań pracowników, przy jednoczesnym ograniczaniu narażenia zawodowego w miejscu pracy i podnoszeniu kultury bezpieczeństwa w całym społeczeństwie. Duża część zadań grupy tematycznej dotyczy skutecznej edukacji społeczeństwa. Działania takie wpisują się zarówno w Strategię Rozwoju Kraju 2020 (obszar strategiczny II Konkurencyjna gospodarka, cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego"), który dotyczy zapewnienia powszechnego dostępu do wysokiej jakości edukacji, jak i w Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020 (cel szczegółowy 5. Podniesienie poziomu kompetencji oraz kwalifikacji obywateli ), który przewiduje szersze otwarcie szkół na współpracę z otoczeniem społecznym i zapewnianie w szkołach zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego otoczenia. Skuteczna edukacja wymaga m.in. stosowania technik multimedialnych. Zadania, dzięki którym możliwe będzie opracowanie narzędzi multimedialnych (w tym wizualizacji) oraz narzędzi przygotowanych z wykorzystaniem techniki rzeczywistości wirtualnej na potrzeby szkoleniowe, pozwolą również zrealizować cele SRK 2020 (cel II.4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego") w obszarze rozszerzania stosowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w kształceniu i szkoleniu. Rozwój technik internetowych wpisuje się też w realizację celów Krajowego Programu Badań w zakresie rozszerzania stosowania zaawansowanych technologii informacyjnych, telekomunikacyjnych i mechatronicznych oraz celów SRK 2020 (cel II.5. Zwiększenie wykorzystania technologii cyfrowych") oraz Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030 (cel 5. Stworzenie Polski Cyfrowej ). Realizowane zadania umożliwią zapewnienie dostępu do informacji o bezpieczeństwie pracy i ergonomii oraz bieżącą aktualizację zasobów, m.in. zgodnie z wymaganiami Konwencji nr 155 MOP (art. 10 Należy podjąć środki w celu udzielania porad pracodawcom i pracownikom, aby umożliwić im zastosowanie się do obowiązujących przepisów ), zapisami dyrektywy 89/391/EWG (art. 10 dotyczy obowiązku informowania pracowników), a także Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, dotyczącymi podnoszenia kompetencji obywateli. Wydłużenie okresu aktywności zawodowej w Polsce wymaga zapewnienia bezpiecznych warunków pracy, zgodnych z możliwościami psychofizycznymi człowieka, oraz przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego. Zadania zaproponowane w tej grupie tematycznej umożliwią realizację związanych z tym celów, wyszczególnionych m.in. w Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030 (cel 6. Rozwój kapitału ludzkiego 73

76 poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie workfarestate "), Strategii Rozwoju Kraju 2020 (cel II.4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego"), a także Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020 (cel 2. Wydłużenie okresu aktywności zawodowej i zapewnienie lepszej jakości funkcjonowania osób starszych ), dotyczących wzrostu świadomości pracodawców w zakresie kształtowania warunków pracy, w aspekcie ich powiązania z oceną ryzyka zawodowego oraz rozwoju i upowszechniania wiedzy i rozwiązań wspomagających tworzenie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy dla osób starszych. Kluczową rolę w budowaniu kultury bezpieczeństwa odgrywa działalność upowszechniająca. Zakres tej działalności wpisuje się w cele Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020 cel szczegółowy 4. Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej, który stanowi, że jednym z priorytetów powinna być masowa popularyzacja kultury bezpieczeństwa i zdrowego stylu życia, w tym zachowań prozdrowotnych. Z kolei realizacja strategii SRKL 2020 w ujęciu cykl życia cykl kariery przewiduje, że w ramach wzrostu świadomości w zakresie kształtowania warunków pracy przez powszechny rozwój kultury bezpieczeństwa w społeczeństwie niezbędne jest podejmowanie działań edukacyjnych podnoszących świadomość społeczną w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy, w tym m.in. przez prowadzenie odpowiednich kampanii społecznych B) Program realizacji projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych Przedsięwzięcie I ROZWÓJ I ZACHOWANIE ZDOLNOŚCI DO PRACY Cel i zakres przedsięwzięcia Celem przedsięwzięcia I jest opracowanie rozwiązań zapobiegających nadmiernemu obciążeniu pracownika, ukierunkowanych na zachowanie jego zdolności do pracy i poprawę jakości życia oraz ograniczających wykluczenie z życia zawodowego osób starszych i niepełnosprawnych. Realizowane projekty badawcze będą dotyczyły następującej problematyki: oceny sprawności fizycznej i sensorycznej w aspekcie wymagań stawianych w pracy osobom starszym, zawodowych i pozazawodowych czynników warunkujących zdolność do pracy i jakość życia w każdym wieku, 74

77 narastających psychospołecznych zagrożeń zawodowych pojawiających się wraz z rozwojem technologii produkcyjnych i informacyjnych, ograniczania szczególnie obciążających warunków związanych ze środowiskiem, organizacją i czasem pracy, które prowadzą do stresu lub przeciążenia. Charakterystyka przedsięwzięcia Jednym z istotniejszych problemów dotyczących bezpieczeństwa i zdrowia pracowników jest zapewnienie możliwości kontynuowania pracy w bezpiecznych warunkach, dostosowanych do możliwości pracownika, na każdym etapie jego życia. Jest to poważne wyzwanie spowodowane powszechnie występującym w krajach uprzemysłowionych zjawiskiem starzenia się społeczeństw i koniecznością wydłużenia okresu aktywności zawodowej. Cechami wyróżniającymi starzejące się społeczeństwo jest zmniejszający się wskaźnik dzietności i zwiększająca się oczekiwana długość życia ludzi. Obserwowany jest systematyczny wzrost liczby osób starszych w populacji: w 1950 r. było na świecie 200 mln ludzi powyżej 60. r.ż. i stanowili oni 8% populacji, zaś w 2000 r. było ich już 600 mln i stanowili 10% populacji. Przewiduje się, że odpowiednie liczby w 2020 r. będą wynosiły: 1 mld i 13%, a w 2050 r. 2 mld i 20%.W Polsce, mimo że polskie społeczeństwo należy do młodszych w Europie, również obserwuje się cechy jego starzenia. O ile w 2000 r. mediana wieku wynosiła 35,4 lat, to w 2010 r. już 38,0 lat(gus, Rocznik demograficzny, 2011). Zgodnie z prognozami Eurostatu w 2050 r. ponad połowa ludności Polski będzie miała 50 lat i więcej (Instytut Badań Strukturalnych, 2010).Wydłużenie oczekiwanej długości życia jest jednym z największych osiągnięć naszych czasów. Jest wyrazem postępu w wielu obszarach życia, w tym szczególnie w zakresie ochrony zdrowia. Niestety, wraz ze wzrostem długości życia nie obserwuje się wydłużenia okresu aktywności zawodowej, czego skutkiem jest niski wskaźnik zatrudnienia osób w wieku powyżej 55 lat. Przyczyną takiego stanu jest stosunkowo wczesne opuszczanie rynku pracy (obecnie w Polsce następuje to w wieku ok. 59 lat, w państwach UE w wieku ok. 61 lat). Wpływa to bardzo niekorzystnie na wskaźnik obciążenia demograficznego w Polsce. Według Eurostatu w 2010 r. wynosił on niecałe 20% (tj. ok. 20 osób w wieku 60+ na 100 osób w wieku produkcyjnym). Prognozuje się, że w 2050 r. wskaźnik ten wzrośnie o ok. 300% i będzie wynosił ok. 60% (Instytut Badań Strukturalnych, 2010). Starzenie się społeczeństwa nie powinno być jednak postrzegane jedynie jako proces demograficzny, generujący określone problemy organizacyjne i koszty ekonomiczne dla państwa czy jednostki, w tym związane z zapewnieniem skutecznego systemu opieki nad osobami starszymi. Niezbędne jest przeciwdziałanie ich wykluczeniu przez podniesienie jakości życia osób starszych dzięki m.in. umożliwieniu im aktywnego uczestnictwa w życiu zawodowym. 75

78 Do zapewnienia bezpiecznych i sprzyjających zachowaniu zdrowia warunków pracy w trakcie wydłużania okresu aktywności zawodowej niezbędne jest pogłębienie wiedzy na temat zdolności do pracy jako pojęcia złożonego, obejmującego wszystkie elementy wydolności i sprawności psychofizycznej człowieka, niezbędnej zarówno do wykonania konkretnej pracy, jak i zachowania aktywności społecznej na zadowalającym poziomie. Tematyką badań podejmowanych w ramach przedsięwzięcia I będą zatem występujące wraz z wiekiem zmiany sprawności fizycznej i sensorycznej (zaburzenia wzroku, słuchu, równowagi) w odniesieniu do wymagań stawianych przez pracę, szczególnie w zawodach wymagających dużej sprawności psychofizycznej. W tym zakresie badane będą m.in.: rozwój zmęczenia mięśniowego w funkcji wieku, poziom czujności pracownika w zależności od parametrów światła, percepcja wzrokowa w warunkach presji czasu, zdolność do słyszenia kierunkowego i zrozumiałość mowy u osób starszych. Zostaną również podjęte kompleksowe badania sprawności psychomotorycznych, w sposób szczególny warunkujących bezpieczeństwo pracy kierowców w starszych wieku, w tym m.in. koordynacji wzrokowo-ruchowej, refleksu, koncentracji, podzielności i przerzutności uwagi oraz szybkości i dokładności działania. W celu określania czynników wpływających na zdolność do pracy będą badane takie czynniki zawodowe, jak rodzaj wykonywanej pracy i stawiane przez nią psychospołeczne i fizyczne wymagania, a także takie czynniki osobnicze, jak: wiek, płeć, wykształcenie, doświadczenie, motywacje, osobowość, styl życia w tym podejmowanie prozdrowotnej aktywności fizycznej oraz prezentowane wartości. Obserwowane wraz z wiekiem zmiany fizjologiczne obniżające zdolność do pracy mają charakter indywidualny i mogą być w znacznym stopniu związane z chorobami, na jakie człowiek w ciągu życia zapada. Istotnym zagadnieniem jest zatem wpływ chorób, szczególnie przewlekłych (np. narządu ruchu) czy tzw. chorób cywilizacyjnych (np. cukrzycy, chorób układu krążenia), na aktywność zawodową. W ramach prac badawczych przedsięwzięcia I zostanie określony wpływ psychofizycznych czynników środowiska pracy na zdolność do pracy i jakość życia osób cierpiących na te choroby oraz sprecyzowane zawodowe uwarunkowania sprzyjające utrzymaniu tych osób w zatrudnieniu. Zostaną również opracowane rozwiązania wykorzystujące technikę rzeczywistości wirtualnej do wspomagania osób niepełnosprawnych, w tym z niesprawnością w wyniku wypadków, w skutecznej rehabilitacji ruchowej i powrocie do pracy. Ważnym podejmowanym zagadnieniem jest także profilaktyka niekorzystnego wpływu wybranych fizycznych czynników środowiska pracy (m.in. niskoczęstotliwościowych drgań mechanicznych, mikroklimatu gorącego, bardzo ciężkiej pracy fizycznej, pracy w pozycji stojącej) na zdrowie pracownika i procesy starzenia się organizmu (stres oksydacyjny). 76

79 Określony zostanie również wpływ rodzaju umowy o pracę na dobrostan pracownika oceniany na podstawie stanu zdrowia psychicznego, fizycznego i satysfakcji z pracy. Podjęte zostaną także prace badawcze ukierunkowane na określenie, w jakim stopniu ważne pozazawodowe potrzeby pracowników, takie jak możliwość godzenia życia prywatnego z zawodowym, w tym szczególnie możliwość opieki nad osobami zależnymi (dziećmi i osobami starszymi), mogą być realizowane dzięki organizacyjnym rozwiązaniom w pracy i jakie mogą być ich implikacje na poziomie zdolności do pracy i ogólnej jakości życia. Istotnym elementem zachowania zdolności do pracy w każdym wieku jest podnoszenie, a nawet zmiana kwalifikacji pracowników w efekcie działań edukacyjnych. Działania w tym kierunku powinny być podejmowane na każdym etapie życia zawodowego w celu zwiększenia i zróżnicowania kompetencji pracownika na tyle, aby w każdym wieku mogły być wykorzystane. Jest to szczególnie korzystne dla osób 55+, gdyż przyczynia się do zmniejszenia prawdopodobieństwa ich wcześniejszej dezaktywacji. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych ten kierunek działań przyczynia się do zwiększenia wskaźnika ich zatrudnienia. W tym zakresie podjęte będą prace badawcze nad wykorzystaniem nowoczesnych technik, w tym technik rzeczywistości wirtualnej, w szkoleniu zawodowym osób starszych oraz nad opracowaniem programu szkoleniowego dotyczącego kształtowania kompetencji komunikacyjnych osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, ze szczególnym uwzględnieniem osób z niepełnosprawnością intelektualną. Podejmowane prace badawcze i opracowane w wyniku ich realizacji rozwiązania będą ukierunkowane na podniesienie zdolności do pracy i polepszenie jakości życia pracowników we wszystkich sektorach gospodarki. Tematyka badań naukowych i prac rozwojowych w tym przedsięwzięciu to: ocena wpływu zawodowych i pozazawodowych czynników na zdolność do pracy osób z chorobami przewlekłymi ocena zrozumiałości mowy i zdolności słyszenia kierunkowego u pracowników w wieku powyżej 50 lat występowanie wskaźników stresu oksydacyjnego i wybranych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego a sprawność funkcjonalna osób starszych w kontekście obciążenia pracą metoda zapobiegania obniżonemu poziomowi czujności pracowników w wieku 55+ przy ekspozycji na różną barwę i intensywność światła wykonywanie pracy pod presją czasu a zmęczenie wzroku pracownika w różnym wieku poziom chronicznego stanu zapalnego (inflammaging) u osób starszych (65+) czynnych zawodowo i emerytów 77

80 ocena toksyczności w badaniach in vitro wybranych związków chemicznych na starzejących się komórkach możliwości fizyczne i psychomotoryczne starszych pracowników w aspekcie przedłużenia aktywności zawodowej badanie zmian poziomu i sposobu aktywacji różnych grup mięśniowych w funkcji wieku pracownika obciążenie statyczne kończyn dolnych związane z pracą stojącą a występowanie przewlekłej niewydolności żylnej w zależności od wieku badania wpływu momentów obrotowych maszyn ręcznych na powstawanie obciążeń układu mięśniowo-szkieletowego operatorów mechatroniczny system wspomagania rehabilitacji ruchowej segmentów układu mięśniowo-szkieletowego kończyny górnej w obrębie palców oraz nadgarstka styl życia oraz psychofizyczne warunki pracy jako determinanty zdolności do pracy - profil zdrowego pracownika starszego identyfikacja wybranych indywidualnych i organizacyjnych determinantów motywacji osób starszych do kontynuowania pracy określenie działań podejmowanych w zakresie godzenia obowiązków w pracy i poza pracą w cyklu życia pracownika zarządzanie wiekiem w aspekcie kształtowania warunków pracy i jej efektywności wpływ stereotypów na funkcjonowanie zawodowe starszych pracowników rodzaj umowy o pracę a dobrostan pracowników i postawa wobec wymagań pracy zdrowie psychofizyczne kobiet w okresie około i pomenopauzalnym w aspekcie zachowania ich zdolności do pracy dostępność środowiska pracy dla osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi ze szczególnym uwzględnieniem osób z niepełnosprawnością intelektualną profil wymagań psychologicznych, warunkujących sprawność i bezpieczeństwo pracy w grupie kierowców zawodowych powyżej 55 roku życia opracowanie procedur badań lekarskich do wykrywania wczesnych etapów zachorowania na pylicę płuc u górników zatrudnionych w kopalniach węgla kamiennego wykorzystanie technik rzeczywistości wirtualnej do wspomagania aktywizacji zawodowej osób starszych ekspozycja na niskoczęstotliwościowe drgania mechaniczne o działaniu ogólnym a zachowanie zdolności do pracy osób w wieku 50+ badanie właściwości ergonomicznych rękawic ochronnych z zastosowaniem elektromiografii powierzchniowej 78

81 wpływ przewlekłego przyjmowania leków antydepresyjnych na procesy degeneracji i regeneracji w ośrodkowym układzie nerwowym w warunkach długotrwałego oddziaływania pola magnetycznego Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie W wyniku realizacji projektów przedsięwzięcia I powstaną m.in.: metody i narzędzia do oceny funkcji sensorycznych i predyspozycji psychologicznych w kontekście wymagań stawianych przez pracę, wytyczne dla służb bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy dotyczące zasad kształtowania środowiska i organizacji pracy warunkujących rozwój i zachowanie zdolności do pracy na każdym etapie życia zawodowego, zalecenia dotyczące zachowań zdrowotnych w zakresie stylu życia, w tym zasady godzenia obowiązków związanych z pracą zawodową i życiem rodzinnym w celu utrzymania zdolności do pracy i dobrej jakości życia, wytyczne kształtowania środowiska i organizacji pracy w sposób odpowiedni do potrzeb osób z przewlekłymi chorobami cywilizacyjnymi, strategie ukierunkowane na zwiększenie motywacji pracowników starszych do kontynuowania pracy, uwzględniające zalecenia dotyczące czynników indywidualnych i organizacyjnych, nowoczesne systemy wspomagania rehabilitacji ruchowej oraz szkolenia zawodowego osób starszych i niepełnosprawnych wykorzystujące techniki rzeczywistości wirtualnej. Wdrożenie wyników do praktyki przemysłowej istotnie przyczyni się do wzrostu: innowacyjności przedsiębiorstw polskich dzięki wprowadzeniu zasad zarządzania wiekiem i zapobieganiu przedwczesnemu wykluczeniu z życia zawodowego osób starszych i niepełnosprawnych, poziomu bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach dzięki opracowaniu nowoczesnych rozwiązań w celu zachowania, a nawet podniesienia zdolności do pracy na każdym etapie życia. Powiązanie celów przedsięwzięcia z celami dokumentów strategicznych Cele przedsięwzięcia i planowane projekty badawcze są zgodne z celami i kierunkami rozwoju wskazywanymi w dokumentach strategicznych, którymi są w szczególności: Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030, Trzecia fala nowoczesności: obszar IV Kapitał ludzki", Cel 6 Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenia workfarestate, który wyznacza m. in. następujące kierunki interwencji: Zapewnienie dalszego rozwoju elastycznych form zatrudnienia i umożliwienie przez to łączenia życia rodzinnego z karierą zawodową, oraz 79

82 Stworzenie warunków dla wzrostu liczby osób niepełnosprawnych zatrudnionych na otwartym rynku pracy. Strategia Rozwoju Kraju 2020: obszar strategiczny II Konkurencyjna gospodarka", 1/ cel szczegółowy II 4.1. Zwiększenie aktywności zawodowej, w którym stwierdza się, że Konieczne jest podjęcie działań polegających na wspieraniu i pobudzaniu aktywności zawodowej przez tworzenie rozwiązań umożliwiających i ułatwiających godzenie życia zawodowego i rodzinnego oraz Wspierane będą także działania zmierzające do umożliwienia osobom w wieku 50+ zdobywanie nowej i uzupełnianie posiadanej już wiedzy w instytucjach edukacyjnych, w tym w instytucjach szkolnictwa wyższego, pozwalające na zatrzymanie osób starszych na rynku pracy, 2/ cel szczegółowy II 4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego", w którym stwierdza się, że Poprawa jakości kapitału ludzkiego oznacza sytuację w której obywatele od najmłodszych do najstarszych lat życia i różnymi drogami w szkole i innych instytucjach edukacji formalnej, na kursach, ale również w pracy i środowisku zaangażowania społecznego, ucząc się samodzielnie i od siebie nawzajem uzyskują kompetencje i kwalifikacje zgodne z potrzebami społeczno-gospodarczymi oraz indywidualną potrzebą rozwoju osobistego oraz Biorąc pod uwagę fakt, że stan zdrowia stanowi element istotnie warunkujący aktywność na rynku pracy i ma jednocześnie decydujący wpływ na jakość kapitału ludzkiego., promowane i wspierane będą działania o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym dotyczące chorób stanowiących współcześnie głównie przyczyny przedwczesnego opuszczania rynku pracy i korzystania ze środków zabezpieczania społecznego (tj. chorób zawodowych i chorób cywilizacyjnych). Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020: 1/ cel szczegółowy 1 Wzrost zatrudnienia odnoszący się do sfery aktywności zawodowej, w tym następujące kierunki interwencji: ułatwianie godzenia pracy z indywidualnymi potrzebami człowieka (na różnych etapach życia), w tym w zakresie łączenia aktywności zawodowej z opieką nad dziećmi oraz dorosłymi osobami zależnymi, m.in. poprzez wprowadzenie elastycznych godzin pracy oraz telepracy, zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz negatywnych skutków stresu, mobbingu itp., co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy. wyrównanie szans różnych grup społeczno-demograficznych na rynku pracy, w tym osób niepełnosprawnych. 80

83 2/ cel szczegółowy 2 Wydłużenie okresu aktywności zawodowej i zapewnienie lepszej jakości funkcjonowania osób starszych, w tym następujący kierunek interwencji: rozwój i upowszechnienie wiedzy i rozwiązań wspomagających tworzenie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy dla osób starszych. 3/ cel szczegółowy 4 Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej, w tym następujący kierunek interwencji: zmniejszenie liczby wypadków w pracy i chorób zawodowych poprzez wzrost poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwój kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobiegania chorobom zawodowym. Krajowy Program Badań, kierunek 6: Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków", w którym wskazuje się na potrzebę podjęcia badań nad zjawiskami związanymi ze starzeniem się społeczeństwa, uwarunkowaniami aktywizacji zawodowej i społecznej osób starszych, kształtowaniem się nowej struktury potrzeb i dostępem do dóbr i usług cyfrowych w pokoleniu 50+ Program Ramowy Horyzont 2020, priorytet Wyzwania społeczne, wyzwanie: Zdrowie, zmiany demograficzne, dobrostan", Strategia Europa 2020, w której jako jeden z priorytetów określono Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu, w ramach którego wspierane będą działania, które w 2020 r. umożliwią osiągnięcie jednego z celów Strategii - podwyższenie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku lat do 75%, m.in. dzięki zwiększeniu liczby pracujących kobiet i osób starszych (Komunikat Komisji Europa 2020), Narodowy Program Zdrowia na lata , cele operacyjne: 4. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności", 6. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy oraz ich skutków zdrowotnych i poprawa stanu sanitarnego kraju", 9. Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych", oraz 10. Tworzenie warunków dla aktywnego życia osób niepełnosprawnych. Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+, cel 1 Poprawa warunków pracy, promocja zatrudnienia pracowników po 50. roku życia i zarządzanie wiekiem i cel 5. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych 81

84 Przedsięwzięcie II NOWE I NARASTAJĄCE CZYNNIKI RYZYKA ZWIĄZANE Z NOWYMI TECHNOLOGIAMI I PROCESAMI PRACY Cel i zakres przedsięwzięcia Podstawowym celem przedsięwzięcia II jest poszerzenie wiedzy dotyczącej narażenia na nowe i o rosnącym znaczeniu czynniki ryzyka zawodowego, których występowanie w środowisku pracy jest związane z wprowadzaniem nowych technologii i procesów pracy w polskich przedsiębiorstwach. Zakres tematyczny zaplanowanych projektów obejmuje: ocenę zagrożeń hałasem występujących przy stosowaniu nowych technologii pozyskiwania energii, opracowanie metod i kryteriów oceny zagrożeń związanych z wrażliwością na pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych, ocenę oddziaływania na organizm pól elektromagnetycznych w środkach transportu o napędzie hybrydowym i elektrycznym oraz przy użytkowaniu nasobnych urządzeń medycznych, opracowanie metod badania rozprzestrzeniania się nanocząstek emitowanych z nanomateriałów w środowisku pracy, ocenę szkodliwego działania nanocząstek i biopaliw II generacji, charakterystykę zagrożeń pożarowych i wybuchowych termousieciowanych tworzyw sztucznych, doskonalenie metod i narzędzi do oceny oraz ograniczania narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki biologiczne, doskonalenie metod analizy chemicznych zanieczyszczeń powietrza w środowisku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem substancji o działaniu rakotwórczym oraz występujących w postaci drobnych frakcji aerozolu, ustalanie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń dla nowo wprowadzanych szkodliwych substancji chemicznych w środowisku pracy. Charakterystyka przedsięwzięcia Podstawowym celem badań podejmowanych w ramach przedsięwzięcia II jest zapewnienie bezpieczeństwa pracy w krajowych przedsiębiorstwach wprowadzających nowe technologie, takie jak: biotechnologie, nanotechnologie czy technologie pozyskiwania energii 82

85 z odnawialnych źródeł, które w najbliższym dziesięcioleciu będą podstawą tworzenia różnorodnych stanowisk pracy. Według danych GUS badaniem warunków pracy w 2011 r. objęto 74,9 tys. jednostek zatrudniających 5 413,6 tys. osób. Spośród tej grupy 525,3 tys. osób pracowało w warunkach zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi, szkodliwymi i uciążliwymi. Stanowi to ok. 10% ogółu zatrudnionych w przedsiębiorstwach liczących powyżej 9 osób. Czynnikami stanowiącymi największe zagrożenie są, podobnie jak w latach ubiegłych, hałas i pyły przemysłowe. Rzeczywisty zakres narażenia jest jednak znacznie większy, gdyż w danych nie uwzględnia się mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw, które stanowią ok. 90% wszystkich zakładów. Poza tym dane GUS dotyczą w zasadzie tylko narażenia pracowników na te czynniki środowiska pracy, które w krajowych przepisach mają ustalone kryteria oceny narażenia zawodowego, tj. wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń. Nie obejmują więc nowych czynników ryzyka, stanowiących zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach związanych z nowo wprowadzanymi technologiami, np. nanotechnologiami. Dotyczy to także czynników biologicznych, które stwarzają poważne i nierozpoznane w pełni zagrożenie dla zdrowia pracowników w co najmniej 151 specjalistycznych grupach zawodowych należących do 22 kategorii dużych gałęzi gospodarki narodowej. Według danych GUS z 2011 r. w Polsce liczbę pracowników narażonych na czynniki biologiczne szacuje się na kilkaset tysięcy. Brak wiedzy na temat zagrożeń związanych z nowymi czynnikami ryzyka nie daje podstaw do prowadzenia działań prewencyjnych w przedsiębiorstwach. Dynamiczny rozwój nowych technologii pozyskiwania energii elektrycznej z wykorzystaniem energii wiatrowej i słonecznej czy bioenergii, wynikający z konieczności redukcji emisji gazów cieplarnianych, a także rozwój technologii w obszarze wytwarzania i stosowania w procesach pracy paliw II i III generacji oraz projektowanych nanomateriałów, obliguje do prowadzenia intensywnych badań naukowych zmierzających do identyfikowania i oceny narażenia na te nowe czynniki ryzyka, jak również do poznania ich szkodliwego działania na człowieka i środowisko naturalne. Niezbędne więc jest opracowanie odpowiednich metod ich pomiaru celem określenia ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na te czynniki oraz podjęcia stosownych metod prewencji. Do niebezpiecznych czynników środowiska pracy należą, ciągle mało rozpoznane, pola elektromagnetyczne. Liczba narażonych na nie pracowników systematycznie wzrasta w związku z rozwojem bezprzewodowych sieci telekomunikacyjnych oraz nowymi zastosowaniami źródeł energii elektrycznej, m.in. w środkach transportu i nowych urządzeniach stosowanych w diagnostyce medycznej czy telekomunikacji. 83

86 Projektowane nanomateriały należą do tych rodzajów niebezpiecznych czynników chemicznych, które według opinii ekspertów z 21 państw europejskich, przedstawionej w raporcie Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy dotyczącym nowych czynników ryzyka zawodowego, stanowią nierozpoznane i rosnące zagrożenie dla zdrowia pracowników, przede wszystkim ze względu na możliwość przedostawania się nanocząstek do powietrza wdychanego podczas produkcji i przetwarzania. Ze względu na specyficzne właściwości fizykochemiczne, np. odporność na działanie wysokiej temperatury, wytrzymałość mechaniczną czy właściwości bakteriobójcze, nanomateriały mają coraz powszechniejsze zastosowanie do produkcji tworzyw sztucznych, leków, kosmetyków, farb i lakierów, materiałów budowlanych, tkanin, a także w inżynierii tkankowej i genetycznej oraz w przemyśle spożywczym, maszynowym i rolnictwie. Aktualny stan wiedzy na temat toksycznego działania nanomateriałów jest wciąż ograniczony. Nie ma więc podstaw do odpowiedniej prewencji ochrony pracowników. Ze względu na intensywny rozwój eksploatacji alternatywnych źródeł energii, w tym energetyki wiatrowej, a także technologii pozyskiwania gazu łupkowego, budzących niepokój społecznych, zaproponowano podjęcie projektów ukierunkowanych na opracowanie metod pomiaru parametrów charakteryzujących hałas i dokonanie oceny narażenia na ten czynnik pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy związanych z ww. procesami technologicznymi, a także sformułowanie zaleceń do profilaktyki. Bardzo ważna, ze względów zarówno poznawczych, jak i użytkowych, jest realizacja w przedsięwzięciu II projektów mających na celu ocenę zagrożeń elektromagnetycznych na podstawie modelowania numerycznego, co dotyczy przede wszystkim zagrożeń dla pracowników użytkujących nasobne urządzenia wspomagające funkcje życiowe organizmu, m.in. pompy insulinowe czy implanty słuchu. Również opracowanie kryteriów i zasad oceny oddziaływania na pracowników pól elektromagnetycznych małych i średnich częstotliwości umożliwi pracodawcom ocenę i ograniczanie zagrożeń związanych z coraz powszechniejszym występowaniem tych czynników w nowych technologiach w energetyce i telekomunikacji. Szczególne znaczenie poznawcze będą miały zaplanowane badania in vitro genotoksycznego działania nanomateriałów ceramicznych i ocena zaburzeń metabolizmu tlenowego pod ich wpływem, a także wyniki badań rozprzestrzeniania się tych niebezpiecznych dla zdrowia nanoobiektów w pomieszczeniach pracy. Wdrożenie wyników projektów (metodyki, zaleceń i materiałów szkoleniowych dotyczących zasad postępowania podczas badania rozprzestrzeniania się nanoobiektów w środowisku pracy w zależności od ich rodzaju, lokalizacji źródła emisji oraz stosowanych środków ochrony zbiorowej) umożliwi prawidłowe zarządzanie ryzykiem zawodowym stwarzanym przez nanocząstki. Może być również podstawą do opracowania systemu prewencji w celu 84

87 tworzenia bezpiecznych miejsc pracy w przedsiębiorstwach stosujących lub produkujących projektowane materiały. Badania dotyczące drobnych cząstek aerozoli emitowanych podczas eksploatacji pojazdów oraz przy produkcji i przetwórstwie kwasu siarkowego będą miały również istotne znaczenie poznawcze. Opracowane metody badań i zalecenia dotyczące ograniczenia narażenia zawodowego na ich drobne frakcje będą podstawą do wprowadzania odpowiednich środków prewencyjnych. Nowa problematyka badawcza dotycząca palności i wybuchowości tworzyw sztucznych na etapie ich produkcji, przetwarzania i magazynowania uzupełni luki w obszarze zapobiegania poważnym awariom przemysłowym i przyczyni się do zmniejszenia zagrożeń pożarowo-wybuchowych. Wprowadzenie nowych, dotychczas niestosowanych metod identyfikacji źródeł i dróg rozprzestrzeniania się w środowisku pracy szkodliwych czynników biologicznych oraz oceny narażenia zawodowego na ich działanie umożliwi pełniejsze scharakteryzowanie zagrożeń biologicznych w środowisku pracy. Badania roli aerozolu włóknistego w transporcie i eliminowaniu szkodliwych czynników biologicznych umożliwią opracowanie modelu nowego, innowacyjnego rozwiązania ekranów włóknistych o wysokiej sprawności eliminacji cząstek mikrobiologicznych transportowanych w środowisku pracy w postaci bioaerozolu, do stosowania w środkach ochrony zbiorowej. Jedną z przyczyn niekompletności danych na temat zagrożeń zawodowych wynikających z występowania szkodliwych substancji chemicznych jest brak ustalonych kryteriów i metod oceny narażenia zawodowego dla wielu substancji chemicznych, co dotyczy zarówno Polski, jak i innych państw Unii Europejskiej. Dlatego systematyczne poszerzanie i weryfikacja wykazu najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) szkodliwych substancji chemicznych należą do istotnych działań podejmowanych w ramach dostosowywania polskiego systemu ustawodawstwa w zakresie ochrony pracy do przepisów i praktyki obowiązujących w państwach Unii Europejskiej. Działania te istotnie wpływają również na stan wiedzy o niezwykle dynamicznie rozwijającym się rynku nowych produktów chemicznych. Monitorowanie stężeń substancji szkodliwych w środowisku pracy będzie możliwe dzięki równoległemu opracowywaniu selektywnych, zwalidowanych metod oznaczania ich stężeń z wykorzystaniem nowoczesnych technik analitycznych. Metody te stanowią podstawę opracowania Polskich Norm z zakresu ochrony czystości powietrza na stanowiskach pracy. Tematyka badań naukowych i prac rozwojowych w tym przedsięwzięciu to: ocena metodami in vitro potencjalnych odległych efektów narażenia na wybrane nanomodyfikatory ceramiczne 85

88 badanie procesu rozprzestrzeniania się nanoobiektów w powietrzu pomieszczeń pracy modelowanie rozdziału powietrza wentylacyjnego w otoczeniu źródła emisji związanego z obróbką nanomateriałów identyfikowanie grup ryzyka związanego z narażeniem na wytypowane substancje rakotwórcze ocena metodami in vitro szkodliwego działania biopaliwa II generacji otrzymanego w procesie transestryfikacji tłuszczów odpadowych badanie rozkładu stężeń substancji rakotwórczych we frakcjach cząstek drobnych emitowanych podczas eksploatacji pojazdów samochodowych badanie zawartości frakcji torakalnej we wdychalnej frakcji aerozolu ciekłego w środowisku pracy na przykładzie kwasu siarkowego opracowanie dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego dla 30 czynników chemicznych szkodliwych dla zdrowia opracowanie metod oznaczania 12 szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy do oceny narażenia zawodowego opracowanie strategii diagnostyki występowania oraz likwidacji lokalnych skażeń rtęcią, występujących na terenach działalności przemysłowej branży górnictwa, nafty i gazu badanie palności i wybuchowości termousieciowanych tworzyw sztucznych w kontekście przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym określenie uciążliwości i narażenia na hałas, w tym na hałas niskoczęstotliwościowy, emitowany przez turbiny i elektrownie wiatrowe badania propagacji dźwięku i metod kształtowania klimatu akustycznego w pomieszczeniach pracy wymagających szczególnych warunków akustycznych modelowanie i ocena zagrożeń elektromagnetycznych występujących w środowisku pracy dla użytkowników osobistych urządzeń medycznych (OUM) wspomagających funkcje życiowe organizmu badania eksperymentalne i modelowe wrażliwości ludzi na pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych małych i średnich częstotliwości ocena metod typowania metabolicznego i profilowania genetycznego w identyfikacji źródeł i dróg rozprzestrzeniania się czynników biologicznych w środowisku pracy peptydoglikany jako marker narażenia zawodowego na szkodliwe czynniki bakteryjne ocena możliwości wykorzystania aerozolu włóknistego w transporcie i eliminowaniu szkodliwych czynników mikrobiologicznych ze środowiska pracy identyfikacja zagrożeń biologicznych w działaniach ratowniczych oraz ich wpływu na kompetencję układu odpornościowego w perspektywie niekorzystnych następstw zdrowotnych 86

89 Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie W wyniku realizacji badań zaplanowanych w przedsięwzięciu II zostaną opracowane m.in. następujące produkty: metody pomiaru hałasu i zalecenia do ograniczenia narażenia na stanowiskach pracy w elektrowniach wiatrowych i wydobywania gazu łupkowego, metoda kształtowania klimatu akustycznego w pomieszczeniach pracy wymagających szczególnych warunków akustycznych, metodyka systematycznego badania i oceny złożonych zagrożeń elektromagnetycznych charakterystycznych dla środków transportu publicznego o napędzie hybrydowym i elektrycznym, metodyka i kryteria oceny zagrożeń zawodowych związanych z wrażliwością pracowników na pośrednie oddziaływanie pola elektromagnetycznego małych i średnich częstotliwości, zalecenia profilaktyczne dotyczące ograniczenia zagrożeń elektromagnetycznych dla użytkowników medycznych nasobnych urządzeń wspomagających funkcje życiowe metodyka badania rozprzestrzeniania się nanoobiektów w powietrzu pomieszczeń pracy, materiały informacyjne dotyczące nanomodyfikatorów ceramicznych i profilaktyki zagrożeń związanych z ich stosowaniem, zalecenia do metody oznaczania szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy oparte na typowaniu metabolicznym i profilowaniu genetycznym wyizolowanych szczepów, model włóknistego ekranu elektrostatycznego o wysokiej sprawności eliminacji cząstek mikrobiologicznych transportowanych w środowisku pracy w postaci bioaerozolu, materiały szkoleniowe na temat zagrożenia związanego z występowaniem frakcji torakalnej substancji chemicznych w środowisku pracy, wytyczne do zmniejszania zagrożeń pożarowo-wybuchowych stwarzanych przez termousieciowane tworzywa sztuczne, metody oznaczania szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu do oceny narażenia zawodowego, dokumentacje dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego dla ok. 40 nowych substancji chemicznych wraz z propozycjami wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS), w tym dla wybranych nanomateriałów. Opracowane metody badań hałasu i pól elektromagnetycznych oraz czynników chemicznych i biologicznych umożliwią akredytowanym laboratoriom środowiskowym wykonywanie badań i pomiarów na stanowiskach pracy, których wyniki będą stanowiły 87

90 dla pracodawców podstawę do podejmowania działań w celu ograniczenia narażenia zawodowego, a w konsekwencji przyczynią się do poprawy warunków pracy i zmniejszenia strat społeczno-ekonomicznych. Poszerzony wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy będzie wsparciem dla pracodawców w realizacji obowiązków związanych z zarządzaniem ryzykiem zawodowym stwarzanym przez niebezpieczne substancje chemiczne. Ułatwi również dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów UE. Wdrożenie do praktyki wytycznych i zaleceń do profilaktyki oraz wykorzystanie materiałów szkoleniowych i informacyjnych będących rezultatem przedsięwzięcia II powinny przyczynić się do wzrostu świadomości pracodawców, pracowników, a także ogółu społeczeństwa w zakresie narażenia na nowe czynniki ryzyka występujące w różnych procesach technologicznych, przede wszystkim w nowo wprowadzanych, takich jak nowe technologie pozyskiwania energii czy nano- i biotechnologie. Zastosowanie w praktyce produktów uzyskanych w wyniku realizacji projektów przedsięwzięcia II przyczyni się do zmniejszenia liczby pracowników narażonych na szkodliwe czynniki środowiska pracy, w tym występujące w nowo wprowadzanych technologiach, przede wszystkim w przedsiębiorstwach energetycznych, przemysłu chemicznego, samochodowego, farmaceutycznego i kosmetycznego oraz w transporcie samochodowym. Wpłynie to na zmniejszenie liczby chorób zawodowych i wydłużenie okresu pracy w dobrym zdrowiu. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Zaproponowane do realizacji projekty badawcze i rozwojowe przedsięwzięcia II obejmują szeroki i innowacyjny zakres tematyczny, a opracowane w wyniku ich realizacji produkty przyczynią się do realizacji celów określonych w dokumentach strategicznych krajowych i europejskich. Przede wszystkim będą instrumentem realizacji: Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska Trzecia fala nowoczesności: cel 6: Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie workfare state, kierunek interwencji Opracowanie i wdrożenie międzysektorowych rozwiązań systemowych i działań wzmacniających kształtowanie postaw prozdrowotnych zwiększających dostępność do programów zdrowotnych (profilaktycznych, rehabilitacyjnych) w celu zmniejszenia zachorowalności i umieralności, przede wszystkim zadań szczegółowych tego kierunku interwencji dotyczących monitorowania nowych zagrożeń i poprawy adresowalności programów prozdrowotnych, identyfikacji grup ryzyka i określenie optymalnej wiązki działań profilaktycznych, a także realizacji działań profilaktycznych. 88

91 Strategii Rozwoju Kraju 2020: obszar II Konkurencyjna gospodarka", cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego", kierunek interwencji publicznej II.4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego", gdzie jednym z kierunków jest promowanie i wspieranie działań o charakterze prozdrowotnym i profilaktycznym w odniesieniu do chorób zawodowych i cywilizacyjnych stanowiących główne przyczyny przedwczesnego opuszczania rynku pracy i korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego. Również przyczynią się do realizacji celów określonych przez kierunek interwencji publicznej 6.4. Poprawa stanu środowiska (cel II.6 Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko ), poprzez ograniczenie problemów zdrowotnych wynikających z zanieczyszczania środowiska pracy niebezpiecznymi substancjami chemicznymi. Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego (SRKL), w której cel szczegółowy 1 Wzrost zatrudnienia będzie realizowany m.in. poprzez zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych, co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy, a cel szczegółowy 4 Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej poprzez zmniejszenia liczby wypadków i chorób zawodowych w wyniku wzrostu poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym rozwoju kultury bezpieczeństwa i realizację programów profilaktycznych ukierunkowanych na zapobieganie chorobom zawodowym. Realizacja ww. celów SRKL wpisuje się w etap życia i kariery Aktywność zawodowa, uczenie się dorosłych i rodzicielstwo, który zwraca uwagę na konieczność podejmowania zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy ukierunkowanych na poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy w aspekcie ich powiązania z oceną ryzyka zawodowego, właściwym stosowaniu środków ochrony oraz efektywnością procesów pracy w wyniku ograniczania ryzyka, chorób zawodowych i wypadków przy pracy. Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020, cel 2 Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy, w którym wg Narodowego Programu Foresight Polska 2020 oraz Foresightu Technologicznego Przemysłu InSight 2030 na liści rekomendowanych technologii znajdują się przyjazne dla środowiska technologie oraz w ramach pól badawczych nanotechnologie. Projekty w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych przedsięwzięcia II wpisują się w następujące strategiczne kierunki badań naukowych i prac rozwojowych Krajowego Programu Badań (KPB): "Nowe technologie w zakresie energetyki", "Choroby cywilizacyjne, nowe leki oraz medycyna regeneracyjna", Zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne" oraz "Nowoczesne technologie materiałowe". Projekty te są również zgodne z zadaniami określonymi w Strategicznym Programie Badawczym Polskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo Pracy w Przemyśle (PPT BPP) oraz w dokumentach europejskich dotyczących priorytetów badań w obszarze 89

92 bezpieczeństwa i zdrowia w pracy opracowanych przez PEROSH i Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. Uzyskane wyniki zaplanowanych do realizacji projektów przedsięwzięcia II będą ponadto wspierały implementację do praktyki w krajowych przedsiębiorstwach wymagań dyrektyw: 98/24/WE, 2004/37/WE, 2000/54/WE, 2003/10/WE, 2004/40/WE, 2009/161/WE oraz Seveso III. Przedsięwzięcie III INŻYNIERIA MATERIAŁOWA I ZAAWANSOWANE TECHNOLOGIE NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Cel i zakres przedsięwzięcia Celem projektów podejmowanych w przedsięwzięciu III jest ograniczenie ryzyka zawodowego występującego w środowisku pracy przez opracowanie lub wykorzystanie innowacyjnych materiałów i zawansowanych technologii na rzecz doskonalenia funkcji ochronnych i użytkowych technicznych środków ochronnych i prewencyjnych. Zakres tematyczny zaplanowanych projektów obejmuje: rozwój innowacyjnych środków technicznych do ograniczania zagrożeń czynnikami fizycznymi, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania materiałów inteligentnych, zastosowanie technik informatycznych i telekomunikacyjnych do poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w ramach koncepcji tzw. w inteligentnego środowiska pracy, zastosowanie nanotechnologii oraz zaawansowanych i inteligentnych materiałów do poprawy właściwości ochronnych i użytkowych środków ochrony indywidualnej oraz materiałów ogniobezpiecznych, rozwój metod projektowania i badania innowacyjnych środków ochrony indywidualnej, ze szczególnym uwzględnieniem indywidualnych potrzeb użytkowników. Charakterystyka przedsięwzięcia Prace badawcze w dziedzinie poprawy skuteczności środków technicznych ograniczających zagrożenia wibroakustyczne będą ukierunkowane na zastosowanie materiałów inteligentnych oraz układów aktywnej redukcji hałasu, ze szczególnym uwzględnieniem metod ograniczania hałasu w zakresie niskich częstotliwości, dla których metody tradycyjne charakteryzują się małą skutecznością. Badania prowadzone w obszarze 90

93 aktywnej redukcji hałasu przyczynią się do powstania takich nowych rozwiązań jak system redukcji hałasu transmitowanego przez szklane przegrody akustyczne oraz system redukcji hałasu o charakterze strefowym z zastosowaniem techniki mikrofonu wirtualnego. Przyczyni się to do ograniczenia narażenia na hałas pracowników i użytkowników pojazdów uprzywilejowanych stosowanych przez służby ratownictwa oraz zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Badania będą także dotyczyły opracowania osobistego wskaźnika zagrożenia hałasem w warunkach akcji ratowniczych z systemem bezprzewodowej transmisji wyników oraz ograniczenia narażenia pracowników na hałas emitowany przez maszyny i urządzenia przemysłowe. W tym celu zostaną opracowane innowacyjne struktury wielowarstwowe z wykorzystaniem inteligentnych materiałów i cyfrowych technik przetwarzania sygnałów. Wraz z rozwojem technologii produkcyjnych często pojawiają się nowe zagrożenia, których ograniczenie nie jest możliwe bez zastosowania systemów ich monitorowania oraz inteligentnych środków ochronnych opartych na wykorzystaniu technik informatycznych i komunikacyjnych. W tym zakresie zakłada się sprawdzenie możliwości wykorzystania techniki RFID (Radio Frequency Identification) w systemach monitorowania bezpieczeństwa użytkowania maszyn, a także rozwiązań technologii ultraszerokopasmowej (UWB) do lokalizacji pracowników w strefach niebezpiecznych. Prace w tym obszarze będą także ukierunkowanie na wykorzystanie półprzewodnikowych emiterów promieniowania do zastosowania w kształtowaniu bezpieczeństwa na stanowiskach pracy. Zagadnieniem zasługującym na szczególne podkreślenie jest opracowanie systemu informatycznego wspierającego zarządzanie bezpieczeństwem w zakładach stwarzających ryzyko wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Istotnymi elementami systemu monitorowania i zarządzania bezpieczeństwem w środowisku pracy będą także nowe rozwiązania środków ochrony indywidualnej. Odbiorcami wyników w tym obszarze będą pracownicy przedsiębiorstw automatyki przemysłowej i przetwórstwa przemysłowego wykorzystujących złożone linie produkcyjne, przedsiębiorstw wytwarzania i zaopatrywania w energię, chemii procesowej oraz magazynów artykułów palnych. W zakresie poprawy skuteczności ochronnego działania oraz ergonomii środków ochrony indywidualnej prace badawcze będą ukierunkowane na wykorzystanie nowoczesnych materiałów i technologii, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości ich wdrożenia przez krajowych producentów, a tym samym udostępnienia do szybkiego zastosowania w środowisku pracy. Obserwowany w ciągu ostatnich lat dynamiczny rozwój inżynierii materiałowej stwarza możliwości zaspokojenia rosnących potrzeb pracowników narażonych na niebezpieczne, nierzadko ekstremalne warunki pracy. 91

94 W ramach Programu Ramowego UE Horyzont 2020 ujęto osiągnięcie wiodącej pozycji państw europejskich w zakresie tzw. technologii wspomagających, dzięki specjalnemu wsparciu w rozwoju nanotechnologii i materiałów zaawansowanych. Jednym z priorytetów tematycznych tego programu jest rozwój w dziedzinie materiałów konstrukcyjnych w różnych sektorach, w tym stosowanych do zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy. Za najbardziej interesujące uznano takie materiały konstrukcyjne, jak: stopy metaliczne, polimery i kompozyty polimerowe oraz materiały hybrydowe, zapewniające zwiększenie odporności wyrobów na agresywne oddziaływanie środowiska. Dlatego też jednym z nowych kierunków badań, podejmowanych w ramach przedsięwzięcia III, jest zastosowanie materiałów hybrydowych oraz wzbogacenie tradycyjnych materiałów nanostrukturami (wytworzenie nanokompozytów polimerowych), w celu uzyskania materiałów o wyspecjalizowanych cechach, jak np. ognioodporność oraz barierowość w odniesieniu do jednoczesnego oddziaływania czynników chemicznych, mechanicznych oraz biologicznych, z przeznaczeniem zastosowania ich do konstrukcji środków ochrony indywidualnej. Wiele planowanych prac badawczych będzie związanych z wykorzystaniem nowoczesnych materiałów węglowych, w tym głównie grafenu oraz nanorurek węglowych. Właściwości fizyczne i chemiczne struktur grafenu, nanorurek węglowych, mikro- i nanokapsuł węglowych oraz sadz technicznych, stwarzają możliwości ich wykorzystania jako sensorów do wykrywania obecności par substancji organicznych i/lub gazów nieorganicznych. Prace aplikacyjne nad czujnikami na bazie materiałów węglowych będą dotyczyły ich wbudowania w środki ochrony układu oddechowego, odzież ochronną oraz środki ochrony rąk. Zaawansowane środki ochrony indywidualnej przeznaczone dla pracowników wykonujących prace w warunkach szczególnie niebezpiecznych zwykle są wyposażone w urządzenia elektroniczne (czujniki, elementy systemów komunikacji przewodowej i bezprzewodowej). Jednym z ważniejszych zagadnień badawczych w tym kontekście jest poprawa ich funkcjonalności i ergonomii konstrukcji, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki stosowania w ratownictwie (straży pożarnej oraz ratownictwie górniczym, chemicznym, górskim, medycznym), a także w dużych przedsiębiorstwach, w których pracownicy wykonują czynności wymagające zapewnienia łączności z operatorem. Interesującym rozwiązaniem w tym zakresie będzie wykorzystanie elastycznych czujników do monitorowania procesu termoregulacji organizmu w różnych warunkach pracy. Problemem wymagającym innowacyjnych rozwiązań w zakresie środków ochrony indywidualnej jest praca w mikroklimacie zimnym i gorącym. Zagadnienie to dotyczy ok. 8% wszystkich osób zatrudnionych w warunkach narażenia na szkodliwe i uciążliwe czynniki środowiska pracy. Możliwość konstruowania odzieży inteligentnej do zastosowania w uciążliwych warunkach klimatycznych zapewniają polimerowe materiały z pamięcią kształtu (SMM), które zmieniają swoje właściwości w zależności od temperatury 92

95 otoczenia. Materiały te znajdą zastosowanie np. w konstrukcji odzieży termoaktywnej. Oddzielną grupę stanowi odzież ochronna wyposażona w systemy chłodzące, które gwarantują precyzyjną regulację temperatury człowieka na stanowiskach pracy, gdy wraz ze zmianami aktywności pracownika zmienia się ilość wydzielanego ciepła. Rozwiązania te przyczynią się do poprawy bezpieczeństwa pracowników zatrudnionych m.in. w służbie zdrowia (bloki operacyjne). W celu zmniejszenia liczby wypadków i okresów absencji pracowników, którzy muszą stosować wizjery chroniące przed promieniowaniem podczerwonym (np. hutnictwo, straż pożarna) zostanie opracowana nowa technologia nanoszenia nanostrukturalnych powłok z wykorzystaniem Physical Vapour Deposition (PVD) oraz opracowany model filtru optycznego o zmiennej charakterystyce transmisji w zakresie promieniowania widzialnego. Szczególnie istotnym i nowatorskim kierunkiem będzie wykorzystanie technik skanowania 3D do szybkiego projektowania wyrobów spełniających wymagania indywidualnych użytkowników. Projektowanie nowych konstrukcji sprzętu ochrony układu oddechowego, obuwia ochronnego oraz odzieży ochronnej na podstawie cyfrowego, trójwymiarowego odwzorowania kształtów ciała człowieka, zapewni dopasowanie środków ochrony do indywidualnych cech antropometrycznych użytkowników, co przyczyni się do poprawy warunków realizacji potrzeb pracownika w zależności od rodzaju i intensywności jego aktywności, a zarazem zwiększy akceptację stosowania środków ochrony indywidualnej przez pracowników. Do badania innowacyjnych rozwiązań w zakresie środków ochrony indywidualnej zostaną opracowane metody oparte m.in. na wykorzystaniu manekina termicznego z funkcją pocenia, na modelowaniu przepływu ciepła z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych do szacowania izolacyjności cieplnej odzieży ochronnej. W najbliższych latach nastąpi w Polsce dalszy rozwój wielu zaawansowanych technologii produkcyjnych, a także technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Technologie te powinny być wykorzystywane do poprawy stanu bezpieczeństwa i ergonomii technicznych środków ochronnych. Jednak technologie te stają się często źródłem wielu nowych i nierozpoznanych jeszcze zagrożeń środowiska pracy i życia człowieka. Konieczne jest zatem kontynuowanie i podejmowanie badań naukowych nad zapewnieniem zrównoważonego rozwoju technologicznego i ekonomicznego, w szczególności w odniesieniu do tych dziedzin gospodarki, w których, według danych GUS, stan bezpieczeństwa i higieny nadal nie jest zadowalający. Są to sektory: górnictwa, przetwórstwa przemysłowego, rolnictwa i leśnictwa, budownictwa oraz ochrony zdrowia. Projekty badawcze planowane w ramach przedsięwzięcia są ukierunkowane na doskonalenie rozwiązań technicznych do wykorzystania w tych najbardziej wypadkogennych sektorach. 93

96 Tematyka badań naukowych i prac rozwojowych w tym przedsięwzięciu to: opracowanie metod otrzymywania ogniobezpiecznych nanokompozytów polimerowych z uwzględnieniem bezhalogenowych związków zmniejszających palność tworzyw sztucznych opracowanie w technologii PVD (Phisical Vapour Deposition) nanostrukturalnych powłok zmniejszających wpływ promieniowania cieplnego na środki ochrony głowy i twarzy modelowy czujnik par związków organicznych na bazie cienkich warstw nanorurek węglowych polimerowe materiały hybrydowe z udziałem nanocząstek do zastosowania w środkach ochrony bioaktywne włókniny filtracyjne do zastosowania w sprzęcie ochrony układu oddechowego wielokrotnego użycia opracowanie elastycznych czujników do zastosowania w procesach monitorowania termoregulacji organizmu w warunkach pracy uciążliwej aktywna odzież z materiałami pamięci kształtu (SMM) do ochrony przed czynnikami gorącymi innowacyjne urządzenie do lokalnego chłodzenia personelu sal operacyjnych z uwzględnieniem specyfiki wybranych zabiegów modelowanie izolacyjności cieplnej odzieży ciepłochronnej z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych modelowanie wybranych właściwości ochronnych i biofizycznych odzieży ochronnej wykonanej na bazie aluminizowanych tkanin bazaltowych z zastosowaniem manekina termicznego oraz skanera 3D badania nad modyfikacją struktur grafenu w celu implementacji ścieżek elektroprzewodzących w inteligentnej odzieży ochronnej włókninowe kompozyty do ochrony układu oddechowego w warunkach ciężkiej pracy fizycznej zasady wykorzystania technik monitorowania miejsc pobytu pracownika z wykorzystaniem technologii ultraszerokopasmowej łączności (UWB) do zapewnienia bezpieczeństwa przy obsłudze maszyn wielowarstwowa, aktywna struktura inteligentna do ograniczania transmisji hałasu przez przegrody akustyczne wielokanałowy system aktywnej redukcji hałasu transmitowanego przez szklane przegrody osobisty wskaźnik zagrożenia hałasem w warunkach akcji ratowniczych z systemem bezprzewodowej transmisji danych 94

97 półprzewodnikowe emitery promieniowania do zastosowania w kształtowaniu bezpieczeństwa na stanowiskach pracy opracowanie modelu filtru optycznego o zmiennej charakterystyce transmisji w zakresie widzialnym, przeznaczonego do zastosowania w środkach ochrony oczu na stanowiskach zagrożonych niebezpiecznym promieniowaniem podczerwonym opracowanie metody projektowania elementów konstrukcyjnych obuwia ochronnego oraz masek i półmasek twarzowych z wykorzystaniem cyfrowego odwzorowania wymiarów antropometrycznych opracowanie systemu informatycznego IAPS (Intelligent Accident Prevention System) wspierającego system bezpieczeństwa w zakładach stwarzających ryzyko wystąpienia poważnej awarii przemysłowej opracowanie architektury systemu monitorowania i zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy z uwzględnieniem koncepcji inteligentnego środowiska pracy Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie W wyniku realizacji zaplanowanych projektów powstaną m.in.: modele i funkcjonalne rozwiązania inteligentnych środków technicznych do ograniczania zagrożeń wibroakustycznych, koncepcja systemu i narzędzia do monitorowania oraz zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w ramach tzw. inteligentnego środowiska pracy, metody szybkiego projektowania środków ochrony indywidualnej, z uwzględnieniem indywidualnego ich dopasowania do potrzeb użytkowników, modele wysokoskutecznych środków ochrony indywidualnej i bezpiecznych materiałów z zastosowaniem m.in.: nanotechnologii, interaktywnych materiałów, zaawansowanych struktur hybrydowych, materiałów polimerowych i węglowych, ze szczególnym uwzględnieniem grafenu, włókninowych kompozytów, systemów chłodzenia oraz technologii nanoszenia powłok nanostrukturalnych, metody badań i oceny zaawansowanych technicznie środków ochrony indywidualnej z wykorzystaniem symulacji numerycznych zjawisk zachodzących podczas ich użytkowania. Wdrożenie wyników do praktyki przemysłowej w istotny sposób przyczyni się do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw, a tym samym unowocześnienia polskiej gospodarki. W szczególności zapewni to: wzrost bezpieczeństwa w aspekcie zrównoważonego rozwoju przemysłu dzięki ograniczeniu liczby wypadków i chorób zawodowych, w wyniku wdrażania technologicznych innowacji w dziedzinie technicznych środków ochronnych, 95

98 przyspieszanie postępu w dziedzinie bezpieczeństwa przemysłowego dzięki zintensyfikowaniu badań naukowych oraz procesu ich wdrażania do przemysłu, zwiększenie konkurencyjności polskiej gospodarki i polskich przedsiębiorstw. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Projekty realizowane w ramach przedsięwzięcia są zgodne z: celami Strategii Rozwoju Kraju 2020, w II obszarze strategicznym pt. Konkurencyjna Gospodarka, w zakresie zwiększenia innowacyjności gospodarki oraz zwiększenia wykorzystania technologii cyfrowych, w szczególności z celami: II.2.2 Wzrost udziału przemysłów i usług średnio i wysoko zaawansowanych technologicznie, II.3.2 Podwyższenie stopnia komercjalizacji badań, II.3.4 Zwiększenie wykorzystania rozwiązań innowacyjnych, II.5.2 Upowszechnienie wykorzystania technologii cyfrowych, strategicznymi kierunkami badań naukowych i prac rozwojowych ujętych w Krajowym Programie Badań: 3. Zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne", 4. Nowoczesne technologie materiałowe", rozwojem strategicznych kierunków badawczych wg Narodowego Programu Foresight Polska 2020 oraz Foresight Technologiczny Przemysłu InSight 2030, w szczególności w zakresie rozwoju technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (zaawansowane metody i technologie informatyczne kształtujące konkurencyjność gospodarki) oraz bezpieczeństwa techniczno-technologicznego (nowa generacja materiałów konstrukcyjnych i funkcjonalnych oraz technologii inżynierii powierzchni, w tym nanomateriały i nanotechnologie), celami Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 w zakresie celu 2: Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy, celami Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020 w zakresie celu szczegółowego 1 Wzrost zatrudnienia": zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych, co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy, a także dostosowanie rynku pracy do zmiany struktury demograficznej, w szczególności wzrostu liczby osób w wieku starszym wśród aktywnych zawodowo m.in. przez dostosowanie miejsc pracy do możliwości (fizycznych i mentalnych) starszych pracowników oraz w zakresie celu szczegółowego 4 Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności opieki zdrowotnej": zmniejszenie liczby wypadków i chorób zawodowych poprzez wzrost poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, 96

99 celami Programu Ramowego UE Horyzont 2020, priorytet Wiodąca pozycja w przemyśle, w zakresie osiągnięcia wiodącej pozycji w dziedzinie technologii wspomagających i przemysłowych, dzięki specjalnemu wsparciu technologii informacyjno-komunikacyjnych, priorytetami strategii sieci PEROSH w zakresie możliwości wykorzystania nowych technologii do zwiększenia bezpieczeństwa pracy oraz Safe future wsparcie rozwoju Europejskiej Fabryki Przyszłości poprzez nowe zintegrowane rozwiązania umożliwiające wzrost produktywności w lepszym miejscu pracy. Przedsięwzięcie IV KSZTAŁTOWANIE KULTURY BEZPIECZEŃSTWA Cel i zakres przedsięwzięcia Podstawowym celem przedsięwzięcia IV jest opracowanie innowacyjnych metod i narzędzi zarządzania, edukacji i szkolenia w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy, wspomagających kształtowanie wysokiej kultury bezpieczeństwa. Zakres tematyczny zaplanowanych projektów obejmuje: doskonalenie metod i narzędzi zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu kształtowania wysokiej kultury bezpieczeństwa, z uwzględnieniem aspektów ekonomicznych, rozwój innowacji społecznych w miejscu pracy wpływających na jakość życia, rozwój innowacyjnych programów oraz metod i narzędzi do edukacji i szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Charakterystyka przedsięwzięcia Kształtowanie wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa jest jednym z priorytetów działań ukierunkowanych na zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom związanym z pracą, ujętym we wszystkich dokumentach strategicznych MOP i UE. Liczne badania i doświadczenia wskazują bowiem, że to właśnie poziom kultury bezpieczeństwa w społeczeństwie decyduje o osiąganym poziomie bezpieczeństwa i warunków pracy dlatego tematyka projektów badawczych zaplanowanych w przedsięwzięciu obejmuje zagadnienia o podstawowym znaczeniu dla zapewnienia wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa. 97

100 Kształtowaniu wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa i poprawie warunków pracy będzie służyć doskonalenie metod i narzędzi zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Dynamicznie zmieniające się otoczenie przedsiębiorstw sprawia, że samo wdrożenie sformalizowanego systemu zarządzania w tej dziedzinie nie zapewnia osiągnięcia tego celu. Zgodnie z innowacyjną koncepcją zarządzania adaptacyjnego (resilience engineering), zachodzące zmiany (obejmujące technologię, metody i narzędzia pracy, nowo powstające zagrożenia, nowe przepisy prawne itp.) należy przewidywać z wyprzedzeniem oraz zapewnić, by system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy mógł się do nich właściwie dostosować. Biorąc pod uwagę podkreślane przez wielu badaczy znaczenie tej koncepcji dla skutecznego funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w przedsięwzięciu IV przewidziano realizację badań ukierunkowanych na identyfikację czynników sukcesu oraz barier rozwoju skutecznych systemów zarządzania w tym obszarze, reagujących z wyprzedzeniem na zmieniające się okoliczności zewnętrzne i wewnętrzne, a także opracowanie wytycznych i materiałów informacyjnych wspomagających praktyczne wdrażanie koncepcji zarządzania adaptacyjnego oraz wskazujących sposoby dostosowywania systemu do zmieniających się okoliczności zewnętrznych. Analizy danych statystycznych publikowanych przez GUS wskazują, że wypadki występują częściej wśród młodych pracowników (zwłaszcza poniżej 19 lat) oraz wśród pracowników w wieku lat, natomiast relatywnie rzadko wśród pracowników w średnim wieku (50-59 lat) i najstarszych, czyli powyżej 60. roku życia. Chociaż ryzyko wypadku przy pracy jest wyższe wśród młodych pracowników, to wraz z wiekiem wzrasta stopień ciężkości następstw oraz prawdopodobieństwo śmiertelnego wypadku przy pracy. Zróżnicowanie poziomu wypadkowości w różnych grupach wiekowych wynika zarówno z różnic w sprawności fizycznej i intelektualnej pracowników, percepcji zagrożeń, stażu pracy, jak i z różnego poziomu wartości, jakie pracownicy odnoszą do kwestii zdrowia i życia. Dlatego rozwiązania organizacyjne, których celem jest oddziaływanie na zachowania i postawy pracowników wobec zagrożeń występujących w środowisku pracy, powinny być zróżnicowane ze względu na wiek. Celowe jest zatem podjęcie badań, które dadzą odpowiedź na pytanie, jakie czynniki organizacyjne i w jakim stopniu determinują zachowania niebezpieczne lub postawy probezpieczne pracowników w różnym wieku, oraz opracowanie na ich podstawie wytycznych modyfikacji zachowań niebezpiecznych z uwzględnieniem potrzeb pracowników należących do różnych grup wiekowych. Do podejmowania działań ukierunkowanych na podnoszenie poziomu kultury bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach może motywować świadomość związanych z nią korzyści. Dlatego w ramach przedsięwzięcia przewidziano badania nad ustaleniem 98

101 związków między poziomem kultury bezpieczeństwa a wskaźnikami ekonomicznymi przedsiębiorstw. Ważną rolę w kształtowaniu kultury bezpieczeństwa mogą odgrywać również innowacje społeczne, pojmowane jako zestaw koncepcji, form organizacyjnych i strategii, powstających w odpowiedzi na istotne potrzeby społeczne lub wychodzące naprzeciw tym potrzebom i służące podnoszeniu jakości życia człowieka. W przedsięwzięciu zaplanowano badania skierowane na określenie zakresu stosowania innowacji społecznych w miejscu pracy, argumentów za i przeciw ich wdrażaniu, a także opracowanie rozwiązań wspomagających kreowanie i stosowanie tych innowacji, z uwzględnieniem ich wpływu na jakość życia pracowników. Wśród wdrażanych w przedsiębiorstwach innowacji za szczególnie istotne uznano te, które dotyczą komunikowania się w zakresie zarządzania. Badania wykazują bowiem, że tradycyjnie stosowane, pisemne lub ustne metody przekazywania wiedzy na tematy bezpieczeństwa i higieny pracy są na ogół mało skuteczne i często nie zapewniają informacji o ryzyku zawodowym nawet na poziomie wymaganym przez prawo. Równocześnie dynamicznie rozwijają się nowe metody komunikowania się (sieci intranet, media społecznościowe), które nie ograniczają już swoich użytkowników tylko do roli odbiorców i, w odróżnieniu od tradycyjnych stron internetowych, umożliwiają tworzenie i swobodną wymianę treści przez dużą liczbę użytkowników. Tego typu innowacyjne formy komunikowania się są coraz częściej wykorzystywane przez przedsiębiorstwa (np. 85% spośród najbardziej zaangażowanych społecznie przedsiębiorstw Ameryki Północnej i Europy wykorzystuje media społecznościowe jako element swojej strategii do obsługi klienta i marketingu). Mogą one okazać się skuteczne również w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy. Z tego względu celowe jest opracowanie rozwiązań wspomagających rozwój skutecznych, innowacyjnych metod komunikowania się, w szczególności uwzględnienie wykorzystania mediów społecznościowych w kształtowaniu kultury bezpieczeństwa oraz w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy. Nieodłącznym warunkiem kształtowania wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa jest zapewnienie wysokiej jakości edukacji i szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dlatego też przedsięwzięcie IV obejmuje prace nad rozwojem innowacyjnych programów oraz metod i narzędzi do edukacji i szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Kształtowanie postaw i zachowań probezpiecznych rozpoczyna się już na poziomie szkoły podstawowej. Zaplanowano więc prace skierowane na określenie wpływu wykorzystania robotów społecznych na efektywność nauczania bezpiecznych zachowań w szkołach podstawowych oraz opracowanie modelowych programów 99

102 edukacji z wykorzystaniem tych robotów, jako narzędzi wspomagających nauczycieli realizujących program nauczania na poziomie klas pierwszych. Biorąc pod uwagę fakt, że zgodnie z danymi GUS ok. 30% wypadków przy pracy zdarza się w pierwszych 2 latach pracy oraz że robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy należą do grup zawodowych szczególnie narażonych na wypadki przy pracy, zwrócono uwagę na konieczność doskonalenia kształcenia zawodowego, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy. Temu celowi służą w szczególności badania skierowane na identyfikację źródeł wiedzy jawnej i ukrytej w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, które mogą być wykorzystywane w systemie kształcenia zawodowego, oraz opracowanie propozycji zmian w celu doskonalenia tego systemu. W dążeniu do doskonalenia metod i narzędzi szkolenia osób pracujących szczególną uwagę zwrócono na metody oparte na technikach rzeczywistości wirtualnej (VR). Korzyści wynikające ze stosowania technik VR do szkoleń to m.in. przyspieszenie procesu szkoleń, zmniejszenie ich kosztów (związane m.in. z mniejszym zużyciem materiałów i energii), a przede wszystkim zwiększenie skuteczności szkolenia przez wzrost zaangażowania uczących się w realizację celów szkolenia. Według badań przeprowadzonych w 2010 r. w USA, studenci szkoleni z wykorzystaniem technik rzeczywistości wirtualnej mieli od 30 do 40 % więcej szans na uzyskanie profesjonalnego certyfikatu spawacza niż ci, którzy byli szkoleni wyłącznie tradycyjnymi metodami. Duże znaczenie może mieć wykorzystanie technik VR w szkoleniach pracowników młodych oraz z krótkim stażem pracy, którzy są szczególnie często ofiarami wypadków przy pracy. Zaplanowano również badania efektywności kształcenia prowadzonego na studiach podyplomowych w zakresie ergonomii oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Umożliwi to nie tylko realizację wymagań prawnych określonych w ustawie z dnia 27 lipca 2005 r., Prawo o szkolnictwie wyższym lecz także uaktualnienie zakresu wiedzy, umiejętności i kompetencji niezbędnych pracownikom służby bezpieczeństwa i higieny pracy w zmieniającym się świecie pracy. Tematyka badań naukowych i prac rozwojowych w tym przedsięwzięciu to: innowacyjne metody komunikowania się w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy zastosowanie koncepcji adaptacyjności (resilience) w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy symulowanie wrażeń zmysłowych związanych z maniupulowaniem przedmiotami w środowisku rzeczywistości wirtualnej dla potrzeb prewencji wypadkowej na przykładzie symulacji użytkowania wybranej maszyny skrawającej rola czynników organizacyjnych w kształtowaniu zachowań i postaw pracowników w różnym wieku wobec zagrożeń dla bezpieczeństwa i zdrowia 100

103 rola innowacji społecznych w budowaniu jakości życia w miejscu pracy badanie zależności między poziomem kultury bezpieczeństwa a wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw efektywność kształcenia na studiach podyplomowych w zakresie ergonomii, bezpieczeństwa i higieny pracy modelowe programy edukacji w zakresie bezpiecznych zachowań dzieci w wieku szkolnym z wykorzystaniem robotów społecznych wiedza jawna i ukryta a postawy wobec bezpieczeństwa młodych pracowników w zależności od ich praktycznego przygotowania do wykonywania zawodu Przewidywane wyniki i ich wykorzystanie Wyniki realizacji projektów przedsięwzięcia obejmują: w zakresie doskonalenia metod i narzędzi zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w celu kształtowania wysokiej kultury bezpieczeństwa, z uwzględnieniem aspektów ekonomicznych: wytyczne doskonalenia systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy z zastosowaniem koncepcji resilience engineering, ocena zależności między kulturą bezpieczeństwa a wskaźnikami ekonomicznymi przedsiębiorstw wytyczne modyfikacji zachowań niebezpiecznych pracowników w różnym wieku, przeznaczone dla specjalistów i konsultantów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przedstawicieli kadry zarządzającej; metoda i narzędzia do badania czynników organizacyjnych determinujących zachowania niebezpieczne i postawy probezpieczne wśród pracowników w różnym wieku; w zakresie rozwoju innowacji społecznych w miejscu pracy: materiały informacyjne przedstawiające potencjalne zakresy stosowania innowacji społecznych, argumenty za i przeciw innowacjom społecznym w miejscu pracy oraz zalecenia wspomagające kreowanie i stosowanie innowacji społecznych w miejscu pracy, z uwzględnieniem ich wpływu na jakość życia pracowników kształtowanie jakości życia w miejscu pracy, z uwzględnieniem uwarunkowań fizyczno-materialnych otoczenia oraz uwarunkowań społecznych decydujących o funkcjonowaniu psychicznym pracowników, wytyczne skutecznego komunikowania się w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy i narzędzia do badania skuteczności komunikowania się w tej dziedzinie 101

104 w zakresie rozwoju innowacyjnych metod i narzędzi szkolenia oraz transferu wiedzy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy: innowacyjny program edukacyjny na temat bezpiecznych zachowań, przeznaczony dla szkół podstawowych, materiały informacyjne promujące zastosowanie robotów społecznych w edukacji na temat bezpiecznych zachowań, w formie broszur oraz materiałów multimedialnych, wytyczne wspomagające wdrażanie zmian w systemie kształcenia zawodowego z wykorzystaniem efektywnych źródeł wiedzy o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz metod kształcenia w tym zakresie, materiały informacyjne przeznaczone dla szkół zawodowych na temat efektywnych źródeł wiedzy o bezpieczeństwie i higienie pracy i metod kształcenia w tym zakresie, wytyczne dla osób prowadzących szkolenia z wykorzystaniem technik rzeczywistości wirtualnej przez symulowanie wrażeń zmysłowych związanych z manipulowaniem przedmiotami w środowisku rzeczywistości wirtualnej, model funkcjonalny interaktywnego stanowiska obsługi maszyny wykonany w technice rzeczywistości mieszanej MR, dokumentację techniczną i model funkcjonalny rękawicy z siłowym sprzężeniem zwrotnym wraz ze sterownikiem i oprogramowaniem, stanowisko zrealizowane z wykorzystaniem techniki rzeczywistości wirtualnej umożliwiające symulowanie rzeczywistych stanowisk pracy, zoptymalizowany program kształcenia podyplomowego dostosowany do aktualnych wymagań rynku pracy w zakresie wiedzy i kompetencji pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, innowacyjne programy edukacyjne dla młodzieży szkolnej z wykorzystaniem robotów edukacyjnych. Popularyzacja, pilotażowe wdrożenia i promocja osiąganych wyników już w fazie realizacji planowanych projektów powinny zapewnić ich wykorzystanie zarówno w przedsiębiorstwach dążących do poprawy warunków pracy, jak i przez konsultantów i specjalistów ds. bezpieczeństwa i higieny pracy świadczących usługi na rzecz tych przedsiębiorstw, a także przez system oświaty i jednostki prowadzące szkolenia w tej dziedzinie. Powiązanie tematyki z celami dokumentów strategicznych Cele przedsięwzięcia i zaplanowane w nim projekty badawcze są zgodne z celami i kierunkami rozwoju wskazywanymi, w szczególności w następujących dokumentach strategicznych: 102

105 Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska Trzecia Fala Nowoczesności. Załącznik do uchwały nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r: Obszar konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, Cel 3 Poprawa dostępności i jakości edukacji na wszystkich etapach oraz podniesienie konkurencyjności nauki, Kierunek interwencji: Poprawa jakości i efektywności kształcenia i szkolenia zawodowego na wszystkich poziomach, połączona ze zwiększeniem jego atrakcyjności poprzez silniejsze powiązanie z rynkiem pracy, Cel 5 Stworzenie Polski Cyfrowej, Kierunek interwencji: Zwiększenie ilości zasobów publicznych (m.in. zasobów edukacyjnych, zbiorów dziedzictwa, publikacji naukowych i treści mediów publicznych) dostępnych w sieci, w celu zapewnienia podaży treści wysokiej jakości. Strategia Rozwoju Kraju Aktywne Społeczeństwo, Konkurencyjna Gospodarka, Sprawne Państwo. Załącznik do uchwały nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r.: Obszar strategiczny II Konkurencyjna gospodarka, Cel II.3. Zwiększenie innowacyjności gospodarki, Kierunek priorytetowy II.3.4 Zwiększenie wykorzystania rozwiązań innowacyjnych, Cel II.4 Rozwój kapitału ludzkiego, Kierunki priorytetowe: II.4.1 Zwiększanie aktywności zawodowej, II.4.2 Poprawa jakości kapitału ludzkiego ; Cel II.5 Zwiększenie wykorzystania technologii cyfrowych, Kierunek priorytetowy II.5.2. Upowszechnienie wykorzystania technologii cyfrowych". Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020, Załącznik do uchwały nr 7 Rady Ministrów z dnia 15 stycznia 2013 r.: Cel 2. Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy, Kierunek działań 2.4. Kształtowanie kultury innowacyjnej oraz szersze włączenie społeczeństwa w proces myślenia kreatywnego i tworzenia innowacji", Działanie Kształtowanie postaw proinnowacyjnych przedsiębiorców, zwłaszcza z sektora MŚP; Kierunek działań 2.5. Wspieranie rozwoju kadr dla innowacyjnej i efektywnej gospodarki", Działanie Promowanie i rozwój kształcenia i szkolenia zawodowego, Działanie Zwiększanie umiejętności zarządczych przedsiębiorców, w szczególności sektora MŚP. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020: Cel szczegółowy 1 Wzrost zatrudnienia, Kierunek interwencji Dostosowanie rynku pracy do zmiany struktury demograficznej, w szczególności wzrostu liczby osób w wieku starszym wśród aktywnych zawodowo m.in. przez elastyczne podejście do czasu pracy oraz dostosowanie miejsc pracy do możliwości (fizycznych i mentalnych) starszych pracowników, Zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych oraz negatywnych skutków stresu, mobbingu itp., co będzie efektem poprawy bezpieczeństwa i warunków pracy ; Cel szczegółowy 5 Podniesienie poziomu kompetencji oraz kwalifikacji obywateli, Kierunek interwencji Upowszechnienie uczenia się dorosłych, w tym oparciu o kształcenie praktyczne 103

106 (zwłaszcza uczenie się w pracy) oraz lepsze dopasowanie szkoleń dorosłych do potrzeb społeczno-gospodarczych, a także lepsza dostępność kształcenia ustawicznego. Krajowy Program Badań, kierunek 3. Zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne", kierunek 6. Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków Strategia Komisji Europejskiej Europa 2020, priorytet Inteligentny rozwój Community Strategy Implementation and Advisory Commitee Action Programe, p.6.2. Promote initiatives for upgrading the skills of employers, managers and employees Sustainable workplaces of the future European Research Challenges for occupational safety and health dokument strategiczny sieci PEROSH (Partnership for European research in Occupational Safety and Health), p "Research needs at European level, "Education and training" 104

107 VII. ZAŁOŻENIA SYSTEMU REALIZACJI I MONITOROWANIA PROGRAMU W celu synchronizacji działań zapewniających prawidłową realizację III etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, tj. osiągnięcia celów Programu przez wykonanie zarówno zadań w zakresie służb państwowych w ramach grup tematycznych, jak i projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych w ramach przedsięwzięć, zakłada się utrzymanie przyjętego w II etapie systemu realizacji oraz zarządzania Programem przedstawionego na rys. 12. Interdyscyplinarna tematyka Programu wymaga równoległej koordynacji merytorycznej oraz formalnej obu części Programu. Nadzór nad realizacją Programu sprawuje Minister Pracy i Polityki Społecznej, reprezentowany przez Pełnomocnika Organu Nadzorującego, współpracując z Ministrem Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Funkcja Koordynatora Programu i Głównego Wykonawcy zostanie powierzona Centralnemu Instytutowi Ochrony Pracy Państwowemu Instytutowi Badawczemu i będzie sprawowana przez Dyrektora Instytutu. W celu monitorowania realizacji programu: zakłada się kontynuację działania Zespołu Koordynacyjnego, powołanego w II etapie Programu, do pełnienia funkcji opiniodawczo-doradczej w stosunku do Pełnomocnika Organu Nadzorującego i Koordynatora Programu. Członkami Zespołu Koordynacyjnego są przedstawiciele resortów i innych organów administracji państwowej, organizacji pracodawców i pracowników oraz instytucji zainteresowanych wykorzystaniem wyników Programu, a także eksperci z dziedzin wiedzy objętych Programem. Posiedzenia Zespołu Koordynacyjnego będą odbywać się raz w roku, a ich przedmiotem będzie ocena stanu wykonania zadań w zakresie służb państwowych oraz projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych Programu zrealizowanych w poprzednim roku, przedstawiana w pisemnej opinii Pełnomocnikowi Organu Nadzorującego. Zespół Koordynacyjny monitorując realizację Programu na podstawie przeprowadzonej analizy może wskazywać potrzeby ewentualnych korekt lub zmian o charakterze operacyjnym, nienaruszających celu głównego Programu. Ustalenia przyjęte podczas posiedzenia Zespołu Koordynacyjnego zawarte w Opinii 105

108 zaakceptowanej przez Pełnomocnika Organu Nadzorującego są wiążące dla Koordynatora. Dyrektor CIOP-PIB jako Koordynator Programu w celu zapewnienia sprawnego zarządzania Programem i jego monitorowania: powoła Sekretarza Naukowego Programu do bieżącej współpracy z wykonawcami oraz dokonywania okresowych przeglądów stanu realizacji zadań i projektów Programu pod kątem osiągnięcia wskaźników produktu dla realizacji założonych celów, wyznaczy liderów grup tematycznych i przedsięwzięć do pełnienia bezpośredniego nadzoru merytorycznego nad realizacją ujętych w nich zadań i projektów oraz dokonywania podsumowań uzyskanych wyników pod kątem zgodności ich realizacji z założeniami i harmonogramem, wyznaczy opiekunów merytorycznych, ze strony CIOP-PIB, dla poszczególnych projektów realizowanych przez zewnętrzne jednostki naukowe. Będą oni monitorować na bieżąco przebieg realizacji etapów projektów na podstawie złożonych sprawozdań i raportów, przygotowywać materiały merytoryczne dla komisji odbioru oraz opiniować raporty roczne składane przez wykonawców w celu sporządzenia całościowego (ze wszystkich projektów) raportu rocznego dla Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. W ramach nadzoru Programu przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej sprawowanego przez Pełnomocnika Organu Nadzorujacego w okresach półrocznych funkcję sprawozdania z części A programu spełniać będzie informacja Koordynatora Programu o stanie realizacji prac w ramach poszczególnych zadań oraz o poniesionych nakładach na ich wykonanie, a w okresach rocznych raporty roczne ( w ostatnim roku raport końcowy) z części A i B Programu, które obejmować będą pełne informacje dotyczące koordynacji programu, określenia stanu merytorycznego zaawansowania wykonania grup tematycznych /część A/ i przedsięwzięć programu /część B/ oraz realizacji założonych w Programie wskaźników produktu a także form ich upowszechniania, jak również informacje dotyczące wykorzystania środków finansowych. W rocznych cyklach posiedzeń komisyjnego odbioru zadań i projektów (część A i B Programu) organizowanych przez Koordynatora będą brali udział, zgodnie z dotychczasową praktyką przedstawiciele Organu Nadzorującego, którzy po analizie sprawozdań etapowych dotyczących postępu merytorycznego z wykonanych poszczególnych zadań oraz projektów będą potwierdzali w protokołach odbioru wykonane prace bądź wskazania odnośnie ich doskonalenia. W ramach nadzoru Programu przez Dyrektora Narodowego Centrum Badań i Rozwoju funkcję sprawozdania z części B Programu w okresach rocznych będzie spełniać raport 106

109 roczny przedkładany przez Koordynatora Programu do NCBR wraz z udokumentowanymi sprawozdaniami etapowymi z realizacji poszczególnych projektów. Dokumenty te będą zawierały informacje na temat wykonanych prac oraz poniesionych wydatkach. Obowiązki Koordynatora Programu oraz wykonawców zadań i projektów określą umowy zawarte pomiędzy MPiPS i CIOP-PIB, NCBR i CIOP-PIB, wykonawcami projektów i CIOP-PIB. Do monitorowania realizacji celów programu wykorzystane będą założone wskaźniki produktów oraz rezultatów podane w rozdziale VIII, które przypisano do poszczególnych celów szczegółowych. Wskaźniki te stanowić będą narzędzie skutecznego monitorowania Programu. Podstawą do opracowania ww. wskaźników były karty informacyjne zadań i projektów zawierające szczegółowe dane dotyczące charakterystyki planowanych do realizacji prac, uzasadnienia celowości ich podjęcia, charakterystyki wyników końcowych i ich potencjalnych odbiorców oraz przewidywanych sposobów i efektów wdrożenia wyników w praktyce społecznej i gospodarczej. Koordynator programu zobowiązany będzie do prowadzenia monitorowania celów programu w okresie 5 lat po zakończeniu jego finansowania tj. do 2021 r. Analiza SWOT (Tablica 1.) odnośnie do realizacji III etapu programu wieloletniego wskazuje na realną perspektywę osiągnięcia założonych celów programu. 107

110 Struktura systemu zarządzania Programem Sekretarz Naukowy Programu I II III IV Opiekunowie (CIOP-PIB)* * dotyczy projektów realizowanych przez zewnętrzne jednostki naukowe Rys