SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

Transkrypt

1 AN INTERNATIONAL JOURNAL OF THE NON PROFIT SECTOR, COOPERATIVE AND SOCIAL ENTERPRISES THEORY, POLICY AND PRACTICE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE Badania Praktyka Polityka Rocznik/ Volume 1 Grudzień/ December 2014 ZESZYTY NAUKOWE ZAKŁADU ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego

2 International Advisory Board (Międzynarodowa Rada Programowa): Prof. Włodzimierz Anioł, University of Warsaw Prof. Edith Archambault, Professor, Paris 1 Sorbonne University Dr Janelle Kerlin-Basset, Georgia State University, USA Prof. Carlo Borzaga, University of Trento Prof. Henryk Cioch, Catholic University of Lublin Prof. Jacek Czaputowicz, University of Warsaw Rev. Prof. Szymon Drzyżdżyk, University of John Paul II Prof. Stanisław Filipowicz, University of Warsaw Dr Pavol Frič, Charles University Prof. Piotr Gliński, Polish Academy of Science and University of Białystok Prof. Joanna Kurczewska, Polish Academy of Science Prof. Elżbieta Mączyńska, Warsaw School of Economics Director Jan Malicki, Centre for East European Studies, University of Warsaw Dr Eva Kuti, Budapest College of Management Prof. Antoni Rajkiewicz, Professor Emeritus, University of Warsaw Prof. Andrzej Wierzbicki, University of Warsaw Prof. Jan Zielonka, Oxford University Prof. Cezary Żołędowski, University of Warsaw Editorial Management Board (Rada zarządzająca): Editor (Redaktor naczelny) Prof. Ewa Leś Assistant Editor (Sekretarz redakcji) Dr Bartosz Pieliński Practice paper Editor (Redaktor Działu Praktyka) Dr Małgorzta Ołdak Policy Review Editor (Redaktor Działu Polityka) Dr hab. Andrzej Zybała Book Review Editor (Redaktor Działu Recenzji) Dr Anna Ciepielewska-Kowalik Journal Review Board (Kolegium recenzentów): Dr Anna Ciepielewska-Kowalik, Polish Academy of Science Dr Giulia Galera, University of Trento Dr hab. Paweł Hut, University of Warsaw Dr Katarzyna Iwińska, Collegium Civitas Dr Sławomir Nałęcz, Central Statistical Office of Poland, Polish Academy of Science Dr Małgorzta Ołdak, University of Warsaw Dr Adam Piechowski, National Cooperative Council Dr hab. Marek Rymsza, University of Warsaw Dr Maria Theiss, University of Warsaw Dr hab. Andrzej Zybała, Collegium Civitas Director Krzysztof Więckiewicz, Department of Public Benefit, Ministry of Labour and Social Policy Paweł Załęski, Independent researcher Dr Tomasz Żukowski, University of Warsaw Projekt okładki: Agnieszka Miłaszewicz Fotografia na tylnej okładce: Grzegorz Żukowski Tłumaczenie: Barbara Przybylska Korekta: Hanna Januszewska Copyright by Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego and Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2014 ISSN Wydawca Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego Realizacja wydawnicza: Dom Wydawniczy Elipsa ul. Inflancka 15/198, Warszawa tel./fax , elipsa@elipsa.pl,

3 Spis treści Od redaktor naczelnej Zeszytów Naukowych Zakładu Społeczeństwa Obywatelskiego IPS UW Społeczeństwo obywatelskie. Badania. Praktyka. Polityka BADANIA Uczestnictwo społeczne w erze niepewności Ewa Leś, Uniwersytet Warszawski Obywatele, partie i organizacje sfery publicznej w wyborach samorządowych 2010 r. Tomasz Żukowski, Uniwersytet Warszawski PRAKTYKA Program stypendialny Fundacji Dzieło Nowego Tysiąclecia Adrianna Binaś, Ewelina Boguś, Uniwersytet Warszawski, studentki Instytutu Polityki Społecznej Działalność Stowarzyszenia Niesienia Pomocy Humanus na przykładzie świetlicy środowiskowej i klubu seniora Katarzyna Mazur, Mateusz Kołota, Uniwersytet Warszawski, studenci Instytutu Polityki Społecznej Polityka marketingowo-fundraisingowa Polskiej Akcji Humanitarnej na przykładzie programu dożywiania dzieci Pajacyk Dorota Gawłowska, Uniwersytet Warszawski, studentka Instytutu Polityki Społecznej Rola wolontariatu studenckiego Fundacji Odpowiedzialność Obywatelska na przykładzie projektu Młodzi Pamiętają Aleksandra Wójcik, Uniwersytet Warszawski, studentka Instytutu Polityki Społecznej Rola wolontariatu osób młodych w Banku Żywności SOS w Warszawie Karolina Brańska, Uniwersytet Warszawski, studentka Instytutu Polityki Społecznej

4 Komunikacja w internecie oraz program Pokojowy Patrol Fundacji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy jako formy kontaktu ze społeczeństwem i jego aktywizacji Aleksandra Roczek, Mateusz Zieliński, Uniwersytet Warszawski, studenci Instytutu Polityki Społecznej Specyfika leczenia uzależnień na przykładzie Ośrodka Stowarzyszenia Monar w Wyszkowie w świetle dokumentów i opinii pacjentów Olga Siporska, Uniwersytet Warszawski, studentka Instytutu Polityki Społecznej Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom (Prymasowski Komitet Pomocy). Wywiad z Marią Kulczyńską-Suchocką Maria Jęda, Uniwersytet Warszawski, studentka Instytutu Polityki Społecznej POLITYKA Nowe trendy w rozwoju trzeciego sektora i najnowsze inicjatywy na rzecz przedsiębiorstw społecznych w Europie. Wywiad z Carlo Borzagą, Jacquesem Defourny, Larsem Hulgardem i Bruno Roelantsem Anna Ciepielewska-Kowalik, Instytut Studiów Politycznych PAN; Adam Piechowski, Spółdzielczy Instytut Badawczy Krajowej Rady Spółdzielczej

5 Contents From the chief editor of the Academic Journal of the Civil Society Department of the Institute of Social Policy at the University of Warsaw Civil society. Research. Practice. Policy RESEARCH Social participation in an era of uncertainity Ewa Leś, University of Warsaw, Institute of Social Policy... 9 Citizens, political parties and organizations of the public sphere in the 2010 Polish municipal elections Tomasz Żukowski, University of Warsaw, Institute of Social Policy PRACTICE Dzieło Nowego Tysiąclecia Foundation Scholarship Programme Adrianna Binaś, Ewelina Boguś, University of Warsaw, students of the Institute of Social Policy The activities of the Humanus Bearing Assistance Association. The case of its community centre and seniors club Katarzyna Mazur, Mateusz Kołota, University of Warsaw, students of the Institute of Social Policy Fundraising and marketing at the Polish Humanitarian Action. The case of the Wooden Puppet Programme Dorota Gawłowska, University of Warsaw, a student of the Institute of Social Policy Student Volunteers at the Civic Responsibility Foundation. The case of the Young People Remember Programme Aleksandra Wójcik, University of Warsaw, a student of the Institute of Social Policy The role of volunteering of young people at the SOS Food Bank Foundation in Warsaw Karolina Brańska, University of Warsaw, a student of the Institute of Social Policy

6 The Great Orchestra of Christmas Charity. Internet communications and the Peace Patrol Programme as ways of facilitating contact with society and its civic engagement Aleksandra Roczek, Mateusz Zieliński, University of Warsaw, students of the Institute of Social Policy Specificity of substance abuse treatment. The case of the Monar Association Centre in Wyszków in light of documentary evidence and the opinions of patients Olga Siporska, University of Warsaw, a student of the Institute of Social Policy The Primate Assistance Committee for Persons Deprived of their Freedom and their Families. An interview with Maria Kulczyńska-Suchocka Maria Jęda, University of Warsaw, a student of the Institute of Social Policy POLICY New trends in third sector development and the most recent policy initiatives for social enterprises in Europe. An interview with Carlo Borzaga, Jacques Defourny, Lars Hulgard and Bruno Roelants Anna Ciepielewska-Kowalik, Institute of Policy Studies, Polish Academy of Sciences; Adam Piechowski, Cooperative Research Institute of the National Council of Cooperatives

7 Od redaktor naczelnej Zeszytów Naukowych Zakładu Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego IPS UW Społeczeństwo obywatelskie. Badania. Praktyka. Polityka Cel i zakres czasopisma Zeszyty Naukowe Zakładu Społeczeństwa Obywatelskiego Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego to nowe międzynarodowe czasopismo naukowe, którego celem jest publikacja recenzowanych artykułów na temat teorii, praktyki i polityki dotyczących organizacji i inicjatyw społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, w państwach postsocjalistycznych oraz krajach o utrwalonej demokracji parlamentarnej. Czasopismo obejmuje szeroki zakres problematyki z zakresu studiów nad społeczeństwem obywatelskim, jak zagadnienia definicyjne i teoretyczne, wymiar historyczny, regulacje prawne, potencjał ekonomiczny, praca niezarobkowa i wolontariat, a także relacje społeczeństwa obywatelskiego z państwem, biznesem, mediami oraz zagadnienia edukacji obywatelskiej. Zeszyty Naukowe Zakładu Społeczeństwa Obywatelskiego przedstawiają studia na temat zrzeszeń niezarobkowych, spółdzielczości, przedsiębiorstw społecznych oraz niesformalizowanych inicjatyw oddolnych z perspektywy wielu dyscyplin naukowych, w tym historii, nauki o polityce, socjologii, filozofii, etyki, ekonomii, zarządzania, polityki społecznej, psychologii oraz mediów. W pierwszym numerze Zeszytów znajdzie Czytelnik artykuły i wywiady z ekspertami zagranicznymi. W Dziale Badania znajdują się dwa teksty poświęcone partycypacji społecznej i politycznej obywateli. W Dziale Praktyka zawarto siedem tekstów stanowiących studia przypadków dużych ogólnopolskich organizacji społeczeństwa obywatelskiego i działających w mikroskali, ich form działalności i metod zarządzania oraz rozmowę z Marią Kulczyńską-Suchocką, członkiem Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Uwięzionym i ich Rodzinom. W Dziale Polityka przedstawiamy wywiady z ekspertami zagranicznymi na temat miejsca spółdzielczości i zrzeszeń obywatelskich w refleksji naukowej i programach badawczych w ośrodkach uniwersyteckich na Zachodzie Europy. Wzbogaca to naszą wiedzę o odniesienia porównawcze nt definiowania nowych form organizacyjnych społeczeństwa obywatelskiego, jego funkcjonowania w okresie kryzysu gospodarczego i finansowego i udziału struktur obywatelskich w realizacji europejskiej polityki spójności społecznej. Ewa Leś

8 From the chief editor of the Academic Journal of the Civil Society Department of the Institute of Social Policy at the University of Warsaw Civil society. Research. Practice. Policy Aim and scope of the Journal The Academic Journal of the Civil Society Department of the Institute of Social Policy at the University of Warsaw is a new international scientific journal whose aim is to publish peer-reviewed articles on the theory, practice and policies related to the organizations and initiatives of civil society in Poland, former communist bloc nations and countries with a well-established system of democratic governance. The journal covers a wide range of issues in the field of civil society, such as definitional and theoretical issues, historical dimensions, legal frameworks, economic potential, non-profit and voluntary work, as well as civic education issues and the relationship of civil society to the government, business and media. The Academic Journal of the Civil Society Department presents studies on non-profit associations, cooperatives, social enterprises and informal grassroots initiatives from the perspective of many academic disciplines, including philosophy, history, political science, sociology, ethics, economics, management, social policy, psychology, and media. In the first issue of the Journal, the reader will find articles and interviews, also with foreign experts. The section on Research includes two articles on the social and political participation of citizens. The section on Practice contains seven case studies of large national civil society organizations as well as those active at a micro scale, their activities and management methods, as well as an interview with Maria Kulczyńska-Suchocka, a member of the Primate s Assistance Committee for political prisoners and their families established after the imposition of martial law in December The section on Policy presents interviews with international experts on the role of cooperatives and civic associations in scientific reflection and the research programmes of university centres in western Europe. This enriches our knowledge by enabling comparative references to be made on defining new organizational forms of civil society and its functioning during the economic and financial crisis of , as well as the participation of civic associations in implementing European social cohesion policies. Ewa Leś

9 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności Ewa Leś Badania Streszczenie: Celem artykułu jest analiza uczestnictwa społecznego w Polsce z perspektywy teorii demokratycznej (udział obywateli w kształtowaniu i implementacji polityki społecznej). Dokonana analiza dowodzi powolnego wzrostu udziału rodzimych podmiotów obywatelskich w dostarczaniu usług społecznych po 1989 r., choć pozostaje on poniżej potrzeb i oczekiwań społecznych. Natomiast niewielkie są możliwości wpływu społeczeństwa polskiego na sprawy publiczne, a w konsekwencji niska ranga wartości takich jak demokracja, interes publiczny i polityka. W konkluzjach wskazuje się na konieczność korekty modelu ustrojowego opartego na doktrynie neoliberalnej realizowanego w Polsce po 1989 r. i urzeczywistnienia konstytucyjnego modelu społecznej gospodarki rynkowej jako niekonfrontacyjnego modelu rozwojowego opartego na współpracy i równowadze społecznej odpowiedniego dla obecnej fazy przełomu cywilizacyjnego. Słowa kluczowe: uczestnictwo społeczne, ordoliberalizm, społeczna gospodarka rynkowa, polityka społeczna, interes publiczny Wprowadzenie Wyzwania związane z kwestiami inkluzji politycznej i społecznej spowodowane deficytem uczestnictwa społecznego wskazuje się w literaturze naukowej jako poważne bariery rozwojowe współczesnych systemów politycznych i społecznych, zarówno w państwach dojrzałych demokracji jak i w demokracjach posttotalitarnych, jak Polska. Także w krajowych dokumentach państwowych zwraca się uwagę, że w obecnych warunkach globalizujących się rynków, którym towarzyszy duża niepewność i ryzyko, dla osiągnięcia i zachowania zrównoważonego rozwoju konieczne jest wykorzystanie wszystkich, zwłaszcza unikatowych zasobów 1. Do 1 Krajowy Program Badań. Założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Załącznik do uchwały nr 164/2011 Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 2011, s. 21.

10 10 Ewa Leś takich należy potencjał zgromadzony w społeczeństwie w postaci norm zaufania oraz zaangażowania (zasoby kapitału społecznego i relacyjnego), który wraz z kapitałem intelektualnym stanowi nowe źródło postępu i przewag konkurencyjnych i będzie coraz mocniej wpływać na kształt rozwoju społecznego i gospodarczego państwa. Ponadto rola uczestnictwa osób i organizacji społeczeństwa obywatelskiego nabiera znaczenia także w związku ze zmianami rozwojowymi zachodzącymi pod wpływem nowych technologii. Społeczeństwo obywatelskie jest potrzebne w zapewnieniu ochrony dziedzictwa materialnego i duchowego społeczeństwa. Jak wskazuje się w dokumencie rządowym społeczeństwu potrzebne są stałe punkty odniesienia, jakimi są: zbiorowa pamięć, poczucie tożsamości, systemy wartości i norm, wiedza społeczna, jak też poczucie związku z dziedzictwem kulturowym 2. Na znaczenie działania społecznego z perspektywy osobowej zwracał uwagę Kard. Karol Wojtyła w swoim Zarysie teorii uczestnictwa, wskazując, że zaangażowanie jest właściwością osoby działającej i bytującej wspólnie z innymi 3, stanowiąc urzeczywistnienie człowieka. Podobnie, w dokumentach nauczania kościoła uczestnictwo stanowi jeden z wymiarów integralnego rozwoju ludzkiego 4. W szczególności, w encyklice Benedykta XVI Caritas in Veritate oraz w dokumentach Papieskiej Rady Rady Iustitia et Pax, a także w Adhortacji Evangelii Gaudium Papieża Franciszka uczestnictwo w życiu społecznym i politycznym stanowi jedną z zasad społecznej nauki kościoła, powinność i obowiązek moralny człowieka 5. W artykule przedmiotem uwagi będzie analiza zorganizowanych i indywidualnych form uczestnictwa społecznego. Przedstawię działania organizacji obywatelskich w uspołecznieniu władzy przez selektywne dzielenie jej z państwem. Uspołecznienie władzy będzie rozumiane w artykule jako uczestnictwo osób i podmiotów zorganizowanych społeczeństwa obywatelskiego w życiu publicznym i kontroli władzy oraz delegowania zadań publicznych w sferze społecznej 6. 2 Tamże, s K. Wojtyła, Uczestnictwo czy alienacja, w: K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Kraków 1969, s Zob. także A. Szostek, Od samostanowienia do daru z siebie i uczestnictwa. O Karola Wojtyły/Jana Pawła II koncepcji wolności, Nauka 3/ W. Szymczak, Partycypacja osób zaangażowanych społecznie. Struktura. Funkcje. Modele, Wydawnictwo KUL, Lublin Ojciec Święty Franciszek, Adhortacja Apostolska Evangelii Gaudium. O głoszeniu Ewangelii we współczesnym świecie, Wydawnictwo WAM, Wyd. II poprawione, Kraków Arnstein, S.R., A Ladder of Citizen Participation, Journal of the American Institute of Planners, Volume 35, Issue 4.

11 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności Wyzwania związane z kwestią inkluzji politycznej. Rozważania teoretyczne i przegląd badań Analiza roli organizacji obywatelskich jako nośnika reform społecznych i mechanizmu szerszej partycypacji obywateli w nowoczesnym systemie rządzenia jest coraz częściej przedmiotem refleksji w naukach społecznych 7. W europejskiej literaturze na temat reformowania sfery społecznej dużo miejsca poświęca się potrzebie prowadzenia nie tylko reform rynkowych i deregulacyjnych, lecz także reform partycypacyjnych 8. Dyskurs na temat udziału obywateli w życiu publicznym i współrządzenia systemami społecznymi przy udziale organizacji społeczeństwa obywatelskiego toczy się na gruncie teorii demokratycznej i licznych współczesnych koncepcji stanowiących jej rozwinięcie. W niniejszym tekście odwołam się do koncepcji asocjacyjnej oraz perspektywy demokracji obywatelskiej. Do pierwszej z nich należy ujęcie Hirsta, według którego Asocjatywizm zapewnia rządzenie publiczne, jednak nie jest to rządzenie państwowe. Istotą perspektywy asocjacyjnej jest założenie o zapewnieniu publicznego finansowania i zdecentralizowej prowizji usług społecznych, czyli uwzględnianie organizacji obywatelskich w procesie metod rządzenia i dostarczania podstawowych usług bez radykalnej zmiany samego modelu welfare state. Argument Hirsta brzmi: udoskonalanie demokracji wymaga odciążenia państw z nadmiaru zadań przypisanych instytucjom publicznym (complex public service states), jednak nie kosztem dostępu do usług publicznych i ich jakości. Z kolei duńska badaczka Sorensen podkreśla, że ożywienie dzisiejszych instytucji demokracji reprezentatywnej dzięki udziałowi w nich obywateli pozwala ponownie przywrócić miejsce społeczeństwu obywatelskiemu w procesie rządzenia publicznego (in the production of public governance) oraz w sferze usług społecznych 9. Jej zdaniem, w dłuższej perspektywie uprawomocnienie podmiotów obywatelskich w systemach społecznych może spowodować wzmocnienie ich znaczenia jako partnerów w rozwiązywaniu problemów i wyzwań społecznych. Wkład koncepcji demokracji asocjacyjnej do refleksji nad demokratyzacją systemów rządzenia i sfery społecznej polega także na podważeniu założenia, iż legitimizacja w rządzeniu publicznym przypisywana jest jedynie instytucjom tzw. demokracji terytorialnej, czyli wybieralnym władzom samorządowym. W ujęciu demokracji asocjacyjnej centralne miejsce w strukturze rządzenia mają wyróżnione ze względu na pełnione funkcje, jak m.in. obywatelskie ciała doradcze i konsultacyjne. Zarazem jednak zdaniem przywołanej badaczki istotą demokracji funkcjonalnej jest uzupełnianie demokracji reprezentatywnej, a nie jej zastępowanie, a to wymaga 7 Jakość rządzenia w Polsce. Jak badać, monitorować i poprawiać?, J. Wilkin (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa V. Pestoff, A Democratic Architecture for the Welfare State, Routledge, London and New York E. Sorensen, Active Democracy: A Post-Liberal Model of Democratic Government?, w: What Constitutes a Good Society?, B. Greve (ed.), Macmillan P& Saint Martin Press, London and New York 2000.

12 12 Ewa Leś utrzymywania równowagi między obu wymiarami demokracją funkcjonalną i reprezentatywną 10. Z kolei w studiach nad uczestnictwem w rządzaniu lokalnym argumentuje się, że bezpośrednie uczestnictwo obywateli w lokalnym systemie politycznym stanowi dylemat, gdyż może przyczyniać się do rozproszenia autorytetu politycznego i osłabienia wiarygodności. Dlatego uważa się, że rozstrzyganie kwestii spornych winno w pierwszej kolejności następować na mocy wyborczej legitymizacji z udziałem władzy przedstawicielskiej. Jedną z propozycji rozstrzygnięcia dylematu związanego z uczestnictwem bezpośrednim we współrządzeniu lokalnym jest stanowisko Schmittera 11. Zgodnie z argumentacją tego autora, bezpośredni wpływ na decyzje ze strony organizacji obywatelskich jest dopuszczalny dopiero, gdy tradycyjne mechanizmy demokracji przedstawicielskiej zawodzą. Oznacza to, że do instytucji demokratycznie wybranych należy rola hegemoniczna w formułowaniu i wykonywaniu głównych obowiązków dotyczących polityki. W toku ich realizacji mogą się włączyć samorządne organizacje obywatelskie, jeśli nie podważają legitymizacji wyborczej władz publicznych. Zdaniem Dahla dylemat między efektywnością zapewnioną przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego biorące udział w podejmowaniu decyzji i rządzeniu kosztem demokratycznej legitymizacji może się w takich przypadkach ujawnić. W literaturze przedmiotu zauważa się także, że współdziałanie państwa i organizacji oddolnych ma swoje ograniczenia, gdyż zarówno stanowienie polityki jak i jej ocena należą do sektora publicznego (określenie zasad współdziałania i podejmowanie decyzji) oraz kontrola i weryfikacja rezultatów. W przeciwnym razie, jak argumentuje Merlo 12, oznaczałoby to pozbywanie się przez państwo odpowiedzialności za określone dziedziny życia, co oznaczałoby, że te dziedziny usług społecznych utraciłyby charakter dóbr publicznych (dóbr interesu publicznego), do których wszyscy obywatele mają prawo. Nie oznacza to jednak, że w tych fazach relacji współdziałanie państwa i obywateli jest niemożliwe. Natomiast szczebel współtworzenia polityki rodzi nowe wyzwania związane z konfliktem interesów administracji publicznej i organizacji oddolnych i wymaga istnienia określonych wymogów i standardów. Zbliżenie podmiotów publicznych i instytucji obywatelskich jest wynikiem zarówno czynników politycznych (np. kryzys legitymizacji sektora publicznego we Włoszech), co i finansowych (Polska). Rola obywateli zrzeszonych w samorządnych organizacjach we współokreślaniu poszczególnych polityk szczegółowych jest szczególnie zaawansowana w Szwecji. 10 Tamże. 11 P. Schmitter, Participation in Governance Arrangements, w: Participatory Governance: Political and Societal Implications, J.R. Grotte, B. Gbikpi (red.), Leske & Budrich, Opladen A. Merlo, Government, Third Sector and the Standarization of the Relationships: the Case of Italy, Aosta. Wywiad z ekspertem przeprowadziłam w sierpniu 2010 r., w: Analiza porównawcza modeli współpracy administracji publicznej z organizacjami nonprofit w wybranych państwach Unii Europejskiej, E. Leś (red.), Departament Pożytku Publicznego Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012.

13 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności 13 Dzięki praktyce szerokich konsultacji społecznych i uwzględnianiu władze państwowe rekomendacji obywateli, tamtejsze komisje rządowe stanowią rzeczywistą platformę partycypacji obywatelskiej w stanowieniu prawa 13. Szwedzki proces polityczny z jego otwartym cyklem konsultacji (open feedback cycle) umożliwia komisjom uwzględnienie idei, informacji i opinii politycznych, które zostały pominięte lub niedocenione we wcześniejszych fazach prac oraz legitymizuje wypracowane rozwiązania organizacyjne lub akty prawne, dzięki umożliwieniu wysłuchania i uwzględnienia maksymalnej liczby opinii. W Polsce poziom uczestnictwa społecznego za sprawą wpływu organizacji obywatelskich na kształtowanie sfery społecznej i podejmowanie decyzji stopniowo stopniowo poprawia się, dzięki m.in. możliwości konsultacji przez indywidualnych obywateli i w ramach organizacji projektów aktów prawnych i innych dokumentów publicznych. Szczegółowa analiza procesu konsultacji społecznych wskazuje, że 1/4 urzędów administracji rządowej i ponad 30% jednostek samorządowych przekazuje je do konsultacji. Jednak w przeciwieństwie do praktyki szwedzkiej, w Polsce do konsultacji społecznych najczęściej przedkłada się gotowe projekty ustaw, strategii i programów, a nie założenia do nich. To zdecydowanie ogranicza wpływ obywateli na tworzenie prawa i udział w procesie rządzenia publicznego. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku obligatoryjnych programów współpracy władz samorządowych z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego wprowadzonych na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dziennik Ustaw nr 28, poz. 146). Zdecydowana większość władz samorządowych deklaruje uchwalanie takich programów. Jednak większość samorządów nie konsultuje ich z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, nie prowadzi dokumentacji z procesu konsultacji. Wyniki badań w gminach województwa podlaskiego dowodzą, że w przewadze udział w procesach rządzenia publicznego przybiera postać informowania i konsultowania niż delegowania zadań i uspołeczniania decyzji 14. Wskazuje to na niewykorzystanie przez rządzących potencjału obywatelskości tkwiących w indywidualnych mieszkańcach i organizacjach oddolnych. Mimo to można mówić o pewnym uspołecznieniu relacji horyzontalnych między władzami samorządowymi a organizacjami obywatelskimi w lokalnym systemie politycznym. Jednak nadal brakuje perspektywicznej wizji roli obywateli i ich organizacji w życiu publicznym i politycznym. Jak piszą Dutkiewicz i Makowski współdziałania administracji państwowej i organizacji społecznych nie regu- 13 L. Tragardh, Democratic Governance and the Creation of Social Capital in Sweden: The Descreet Charm of Governmental Commissions, w: State and Civil Society in Northern Europe. Swedish Model Reconsidered, L. Tragardh (ed.), Berkhahn Books, New York Zob. także E. Leś, Organizacje non profit w nowej polityce społecznej w Polsce na tle europejskim, Oficyna Wydawnicza ASPRA, Warszawa A. Kargol-Wasiluk, B. Łopaciuk-Gonczaryk, J. Falkowski, Partycypacja obywatelska w gminach województwa podlaskiego z punktu widzenia przedstawicieli władz samorządowych, w: Jakość rządzenia w Polsce. Jak ja badać, monitorować i poprawiać?, J. Wilkin (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013.

14 14 Ewa Leś lują świadome i konsekwentnie wdrażane strategie 15. Źródła tych problemów tkwią w nadal nierozstrzygniętym sporze o model polskiej demokracji i polski system społeczny. Jednakże, mimo barier, w ostatnich latach uczestnictwo społeczne rozwija się także w innych formach, np. demokratycznej kontroli wdrażania polityki oświatowej. Używając terminologii Joanny Howard 16, można mówić o wyłanianiu się new spaces of governance, w których znajdują zastosowanie oba modele podejmowania decyzji, zarówno deliberujący jak i oparty na głosie większości. Wskazuje to na ożywienie zainteresowania korzystaniem z instrumentów demokracji bezpośredniej (petycje, obywatelskie inicjatywy ustawodawcze i uchwałodawcze, referenda i budżet obywatelski) i wzrost mobilizacji obywatelskiej (indywidualnej i poprzez organizacje obywatelskie) na rzecz konkretnych polityk branżowych. Jednym z przykładów nowego typu udziału obywateli w życiu publicznym i politycznym jest samoorganizacja rodziców Ratuj maluchy oraz działalność Stowarzyszenia i Fundacji Rzecznik Praw Rodziców. Ich mobilizacja doprowadziła do zawetowania ustawy o reformie oświaty ws. obniżenia wieku szkolnego (2008), przygotowania obywatelskiego projektu ustawy oświatowej (2012) i ostatnio odrzuconego ostatecznie przez Sejm wniosku o referendum w sprawie reformy szkolnictwa 17. Obywatelski projekt ustawy oświatowej, pod którym podpisało się prawie 350 tys. osób, podobnie wniosek o referendum w sprawie reformy szkolnictwa zostały odrzucone przez Sejm. Mimo to próby uczestnictwa rodziców w kształtowaniu reformy systemu oświaty należy uznać za wyraz dążenia do sprawowania demokratycznej kontroli nad polityką oświatową. Jak podkreśla szwedzki badacz Lundquist, obywatele winni sprawować kontrolę zarówno nad procesem tworzenia, jak i wdrażania konkretnych polityk branżowych, gdyż faza implementacji stanowi kluczowe stadium, w którym zapadają decyzje, jaki de facto zakres i jakość świadczeń społecznych jednostka realnie uzyska 18. Zaangażowanie rodziców w sprawę reformy systemu oświaty otworzyło więc drogę do aktywności obywatelskiej w polityce społecznej zarezerwowaną dotąd wyłącznie dla władz państwowych. Aktywność publiczna rodziców z ruchu Ratuj Maluchy oraz Stowarzyszenia i Fundacji Rzecznik Praw Rodziców, a w ostatnich latach także także innych sieci zaufania, grup interesu i wspólnot oporu, jak mobilizacja obywatelska w obronie sygnatariuszy Deklaracji wiary i protest rodziców przeciw wprowadzaniu programów wychowania seksualnego opartych na ideologii płci kulturowej, czy ruchów 15 M. Dutkiewicz, G. Markowski, Indeks jakości współpracy. Obraz współpracy między organizacjami pozarządowymi a administracją publiczną, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Biblioteka pożytku publicznego, Warszawa J. Howard, New Governance Spaces: what generates a participatory disposition in different contexts?, Voluntary Sector Review, 2012, Vol. 2, nr M. Staniszewski, Sześciolatki pokonują rząd, tygodnik Do Rzeczy, nr 40/040, 2013, 28 października 3 listopada. 18 L. Lundquist, Democracy and the Elite, Lund 2001, pow. za V. Pestoff, dz. cyt.

15 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności 15 miejskich stanowią wyraz prób uczestnictwa w rządzeniu publicznym ze strony pojedynczych obywateli i całych organizacji. I jak wyjaśniają twórcy ruchu Ratuj maluchy Nie ma najmniejszego sensu podczepiać się pod jeden obóz, bo przez to ruch społeczny traci wiarygodność 19. Wskazuje to na wyłanianie się nowego modelu uczestnictwa społecznego polegającego na gotowości do mobilizacji politycznej, przy jednoczesnych mniejszych skłonnościach do otwartego zaangażowania partyjnego. Przy czym, co charakterystyczne, organizacje rodziców opierają się zarówno na masowej mobilizacji oddolnej jak i są skuteczne w pozyskiwaniu sojusznikow wśród opiniotwórczych elit, jak w przypadku zbierania podpisów pod referendum, do czego zachęcili młodych aktorów, którzy wystąpili w specjalnym spocie. Podobnie studia autorów duńskich nad rządzeniem demokratycznym i zaangażowaniem obywatelskim zwracają uwagę na zmianę postaw wobec partycypacji politycznej i pojawienia się nowej formy zaangażowania politycznego zwanego Everyday Maker, które próbuje połączyć indywidualizm i działania zbiorowe. Podobnie, Sorbom 20 przypomina, odwołując się do przykładu Szwecji, że w sprawach polityk polityk sektorowych obywatele oczekują i oczekuje się tego od nich, że staną się bardziej aktywni w podejmowaniu swoich własnych wyborów. Na poczatku XX w. obywatele pozostawiali odpowiedzilaność za rozwój i bezpieczeństwo społeczne liderom i politykom, a członkostwo stanowiło główny wyraz politycznej aktywności. Dziś, zwłaszcza młodzi, postrzegają swoje zaangażowanie jako istotne dla kształtowania społeczeństwa i zwykle stają się aktywni w polityce ( Politics is not the activities and actions of others an elite or leaders but rather their own activities ) 21. W niektórych państwach skandynawskich, jak np. w Finlandii obserwuje się zmiany w typach zrzeszeń i wzrost liczby komitetów wiejskich i stowarzyszeń osiedlowych zabiegających o podstawowe dobra i usługi dla mieszkańców w związku z redukcją publicznej prowizji świadczeń społecznych. W naszym kraju społeczeństwo powoli organizuje się oddolnie. Wyniki badań GUS potwierdzają gotowość społeczeństwa polskiego do otwartego zaangażowania organizacyjnego, jak obrona interesów określonych środowisk [ ] i wpływanie na zmiany systemowe w sferze działalności społecznej 22. Wyrazem tego są zarówno wspomniane ruchy protestu, jak i inicjatywy obywatelskie ukierunkowane na mobilizację obywateli na rzecz współzarządzania usługami publicznymi (przedszkola i szkoły wiejskie, biblioteki i muzea). Wyniki badań z ostatnich lat potwierdzają, że Polacy są coraz bardziej przekonani o sensowności i skuteczności wspólnych działań i potrzebie solidarności międzyludzkiej, a nie jedynie orientacji indywidualistycznej i ma miejsce wzrost 19 M. Staniszewski, dz. cyt. 20 A. Sörbom, Vart tar politiken vägen? Om individualisering, reflexivitet och görbarhet i det politiska engagemanget, Stockholm: Studies in Sociology, N.s. 14, 2002, s. 204, pow. za V. Pestoff, dz. cyt. 21 Tamże. 22 Trzeci sektor w Polsce. Stowarzyszenia, Fundacje, Społeczne Podmioty wyznaniowe, Organizacje Samorządu Zawodowego, Gospodarczego i Pracodawców w 2012 r., Studia i Analizy Statystyczne, GUS.

16 16 Ewa Leś liczby osób o nastawieniu prospołecznym. Wzrost wiary w skuteczność wspólnego działania deklaruje 22% respondentów, wzrasta także wzrost gotowości do nieposłuszeństwa obywatelskiego 23. Wykres 1 Rodzina jej współczesne znaczenie i rozumienie (dane w %) Ludzie kierują się różnymi wartościami w życiu. Z podanej listy proszę wskazać nie więcej niż pięć wartości, które uważa Pan(i) za naważniejsze w swoim codziennym życiu. Szczęście rodzinne Zachowanie dobrego zdrowia Spokój Uczciwe życie Grono przyjaciół 42 Szacunek innych ludzi Praca zawodowa Wiara religijna Dobrobyt, bogactwo Wolność głoszenia własnych poglądów 12 Pomyślność ojczyzny Wykształcenie Kontakt z kulturą Życie pełne przygód i wrażeń Możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym Sukces, sława Trudno powiedzieć II 2008 II 2013 Procenty nie sumują się do 100, ponieważ ankietowani mogli wskazać więcej niż jedną wartość. Źródło: CBOS Jednakże realnie udział społeczeństwa polskiego w życiu politycznym i publicznym, w tym kontrola władzy w sprawach standardów dotyczących spraw publicznych i przeciwdziałania korupcji jest niska 24. Jak wskazywał P. Gliński na tegorocznym Kongresie Polska Wielki Projekt, zaledwie 19% badanych deklaruje, że ma wpływ na sprawy publiczne, 81% respondentów przyznaje, ze nie ma poczucia sprawstwa obywatelskiego 25. Podobne ustalenia przynoszą wyniki badań z ostatnich lat 23 P. Gliński, Ruchy obywatelskie podsumowanie interpretacja, Kongres Polska Wielki Projekt, Fundacja Instytut Sobieskiego, Warszawa, 7 czerwca, S. Nałęcz, K. Goś-Wójcicka, Trzeci sektor w Polsce. Stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Urząd Statystyczny w Krakowie, Warszawa P. Gliński, dz. cyt.

17 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności 17 nt. znaczenia demokracji, interesu publicznego i polityki w rankingach wartości i wyborach Polaków. Widać niską rangę interesu publicznego w systemie wartości społeczeństwa polskiego. Symbolicznym wyrazem tej tendencji są niskie wartości w opinii Polaków takich spraw jak pomyślność ojczyzny i polityka. Absencja polityczna i obywatelska jest najwyższa pośród państw UE prócz Rumunii i Bułgarii. Czego wyrazem jest m.in. fakt, że możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym w 2013 r. zadeklarowało zaledwie 0,2% badanych, pomyślność ojczyzny była zaś ważna dla 3% respondentów 26. Tabela 1 Sprawy ważne w życiu Polaków w latach 2012 i 2007 Jak ważne są w Pana(i) życiu następujące sprawy? bardzo ważne raczej ważne bardzo ważne raczej ważne Ranga w Rodzina Dzieci i potomstwo Praca Przyjaciele i znajomi Wykształcenie Czas wolny Religia Dostatnie życie Służenie innym Sukces i kariera Polityka Źródło: CMJPII 2007, Ponadto z badań międzynarodowych nt. znaczenia demokracji w życiu jednostki wynika (wykres 2), że jedynie dla połowy obywateli polskich zamieszkiwanie w kraju rządzonym demokratycznie było bardzo ważne (CBOS/140/2009). 26 Wartości i normy, CBOS BS/111/2013.

18 18 Ewa Leś Wykres 2 Jak ważne są w Pana(i) osobiście jest zamieszkiwanie w kraju rządzonym demokratycznie? Czy jest to: bardzo raczej raczej zupełnie ważne ważne nieważne nieważne Argentyna Stany Zjednoczone Meksyk Chile Wielka Brytania Francja Niemcy Polska Ukraina Rosja % Źródło: Światowa opinia publiczna o demokracji, CBOS, 2009/140. Podobnie, w sondażu CMJPII z lat 2007 i 2012, niezmiennie zaledwie 7% Polaków uznało politykę za sprawę bardzo ważną w swoim życiu. Chociaż należy podkreślić, w omawianym okresie o 9% wzrosła liczba respondentów (z 21% do 30%), dla których polityka była raczej ważna (tabela 1). Zwraca też uwagę obojętność społeczeństwa polskiego na sprawy naruszania dobra wspólnego. Prawie połowa obywateli jest obojętna wobec takich zachowań rodaków, jak unikanie płacenia podatków czy wyłudzania świadczeń społecznych, chociaż zmniejsza się obojętność społeczeństwa wobec naruszania interesu publicznego. W 2011 r. mniej respondentów, niż w 2007 r. i w 2009 r., deklarowało, że wykorzystywanie dóbr publicznych w ogóle ich nie obchodzi lub mało obchodzi 27. Wykres 3 Opinie młodych Polaków nt. miejsca sfery prywatnej i sfery publicznej w systemie wartości Co lepsze: dbać głównie o siebie i najbliższych czy działać publicznie na rzecz innych? Dbać głównie o siebie i najbliższych Działąć publicznie na rzecz innych Trudno wybrać Co lepsze: interesować się polityką, czy być jak najdalej od niej? Interesować się polityką 19-latkowie 30-latkowie 19-latkowie 30-latkowie Źródło: K. Szafraniec, Raport Młodzi 2011, Kancelaria prezesa rady Ministrów, Warszawa, Jak najdalej od polityki Trudno wybrać 27 J. Hausner, Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, konieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce, UEK, MSAP, Kraków 2013.

19 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności 19 Również wyniki Raportu Młodzi 2011 dowodzą, że prawie 45% młodych Polaków w wieku 19 i 30 lat na pytanie co lepsze, interesować się polityką, czy być jak najdalej od niej, odpowiedziało być jak najdalej od niej. Przy czym nieco większe zainteresowanie uczestnictwem w sprawach publicznych wyrażali młodsi respondenci (wykres 3). W związku z tym, warto w tym miejscu przywołać argumenty koncepcji demokracji obywatelskiej, które pełniej interpretują i wyjaśniają, w jaki sposób należy zmieniać dotychczasowy podział ról charakterystyczny dla współczesnych systemów politycznych, w którym politycy są aktorami, a obywatele kibicami życia publicznego i bardziej obiektem programów rządowych niż ich uczestniczącym podmiotem oraz jak ich zachęcić do uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym. W ujęciu perspektywy demokracji obywatelskiej krytycznie ocenia się fakt, że dotychczas niewiele uwagi poświęcono takim palącym kwestiom, jak rozrost biurokracji, wzrost wpływu rutynowych decyzji urzędników na życie przeciętnego obywatela oraz dostęp obywateli do wpływu na te decyzje. Istotnie, te kwestie nabierają obecnie szczególnej aktualności także w Polsce. Znajdują one wyraz w nasilaniu się polaryzacji dyskursu w sprawach publicznych oraz, częstej niestety, rezygnacji rządzących z dialogu z udziałem organizacji obywatelskich 28. Trudno więc się dziwić, że, w konsekwencji, odpowiedzialne obywatelstwo nie jest szczególnie cenioną wartością, a uczestnictwo w życiu politycznym nie jest postrzegane jako obowiązek obywatelski. Konsekwencją jest malejąca liczba członków zrzeszeń społecznych i czasu poświęcanego na ich rzecz. W praktyce, przekłada się to na niewielkie znaczenie organizacji obywatelskich w socjalizacji osób do ról obywatelskich, stanowiąc jeden z czynników utrwalających absencję polityczną, bierność publiczną i marginalizację szerokich grup społeczeństwa polskiego. W rezultacie powoduje to wciąż zbyt małe zainteresowanie obywateli udziałem w kształtowaniu dobrze funkcjonującej demokracji, począwszy od uczestnictwa w wyborach po inne formy partycypacji w życiu publicznym. Swoistą cechą polskiego uczestnictwa społecznego jest jego koncentracja na działaniach nieformalnych wobec osób z najbliższego otoczenia spoza własnego gospodarstwa domowego w formie pracy niezarobkowej i bez udziału organizacji społecznych. Jak się okazuje, spośród 30% ogółu obywateli deklarujących pracę społeczną, większość 20% wykonuje ją poza sformalizowanymi strukturami organizacji społecznych, a zaledwie 10% respondentów angażuje się w działalność fundacji i stowarzyszeń 29. Wyniki badań wolontariatu i innych form pracy niezarobkowej umożliwiają pomiar uczestnictwa społecznego w Polsce jako źró- 28 Na ten temat zob. Sonda redakcyjna z udziałem U. Budzich-Tabor, E. Ciżewskiej, M. Fałkowskiego, P. Glińskiego, J. Kurczewskiego, E. Leś, A. Łęgi, w: Społeczeństwo obywatelskie 25 lat później, Kwartalnik Trzeci sektor, nr 32 (1/2014). 29 S. Nałęcz, K. Goś-Wójcicka, Wolontariat w organizacjach i inne formy pracy niezarobkowej poza gospodarstwem domowym 2011, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, GUS, 2014: -nieza robkowa-na-rzecz-innych/

20 20 Ewa Leś dła zasobów odnawialnych dla rozwiązywania wyzwań społeczno-ekonomicznych oraz jego pomiar jako wartości samoistnej. Wyniki tych badań wskazują na realny wpływ działań na rzecz najbliższego otoczenia na jakość życia społeczeństwa i zwracają uwagę na jego wkład materialny do gospodarki narodowej. W publikacjach z ostatniego okresu podkreśla się wagę pomiaru dobrobytu społecznego za pomocą nie jedynie wartości wyprodukowanych i zakupionych dóbr i usług, lecz uwzględniającego dobra i usługi wytworzone, przekazywane i konsumowane bez pośrednictwa pieniędzy 30. Badania GUS pozwalają na ocenę dobrobytu społecznego w wymiarze ekonomicznym i w wymiarze kapitału społecznego, wpisując się tym samym w nurt badań statystycznych dot. pomiaru wydajności ekonomicznej i postępu społecznego ( Wyjść poza PKB [GDP and Beyond]). W przywoływanym badaniu GUS, dzięki odwołaniu się do średnich kosztów analogicznych prac wykonywanych w podmiotach gospodarki narodowej, udało się określić przybliżoną wartość wytworzonych bezpłatnie dóbr i usług. Ustalono też, że suma godzin pracy nieodpłatnej jest bardzo duża i odpowiada prawie 1,5 mln pracowników, a jej szacunkowa wartość wynosi aż 41 mld zł, co stanowiłoby prawie 3% PKB, gdyby wartość pracy nieodpłatnej na rzecz innych dodać do wartości PKB 31. W koncepcji demokracji obywatelskiej szczególny nacisk kładzie się także na potrzebę włączenia użytkowników usług społecznych do procesu demokratycznego, aby zapobiec ich wypychaniu poza system rządzenia. Ta nowa ważna kwestia demokratyzacji systemów społecznych jest rzadko podejmowana w polskim piśmiennictwie. Zgodnie z ustaleniami koncepcji demokracji partycypacyjnej słabości współczesnej demokracji parlamentarnej nie można ograniczyć przekazując określone kompetencje obywatelom zgodnie z przyjętym podziałem pracy. Wedle tego podziału wybieralni przedstawiciele podejmowaliby najbardziej kluczowe i dalekosiężne decyzje, natomiast obywatele w formule partycypacji bezpośredniej mogliby szerzej uczestniczyć w sferze publicznej, zwłaszcza w fazie implementacji konkretnych subpolityk i jej kontroli. W związku z tym wskazuje się na potrzebę uwzględnienia udziału użytkowników usług społecznych w podejmowaniu decyzji bezpośrednio ich dotyczących wspólnie z pracownikami służby cywilnej, którzy obecnie samodzielnie podejmują takie decyzje. Natomiast instytucje pochodzące z wyboru miałyby pełnić funkcje kontroli interesu publicznego (watchdog). Udział polskich organizacji obywatelskich w procesach rządzenia publicznego na przykładzie polityki opieki i edukacji przedszkolnej wskazuje, że jest on ( )realizowany w formach bardziej miękkich, tzn. konsultacji i opiniowania, rzadziej natomiast w postaci formalnych zespołów decyzyjnych, w skład których wchodzą przedstawiciele organizacji społecznych i organów samorządu lokalnego 32. Z punktu 30 J. Stiglitz, A. Sen, J.P. Fitoussi, Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza?, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa S. Nałęcz, K. Gos-Wójcicka, Wolontariat w organizacjach, dz. cyt. 32 A. Ciepielewska-Kowalik, Rola organizacji non-profit w polityce opieki i edukacji przedszkolnej w Polsce po 1989 r., Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. UW dr hab. Ewy Leś, obroniona w kwietniu 2013 r., Warszawa 2013, ISP PAN.

21 Uczestnictwo społeczne w erze niepewności 21 widzenia teorii demokracji obywatelskiej analiza roli organizacji społecznych nie powinna się ograniczać do artykułowania interesów ich członków i presji na przedstawicieli wyłonionych w wyborach na rzecz realizacji programów wyborczych, lecz powinna także dotyczyć procesu implementacji poszczególnych polityk. W ujęciu koncepcji demokracji obywatelskiej kontrola wdrażania polityki społecznej należy do sfery demokracji, podobnie, jak pierwszy wymiar procesu politycznego, tj. jej inicjowanie, formułowanie, programowanie i podejmowanie decyzji 33. Do istotnych ustaleń na gruncie koncepcji demokracji obywatelskiej należą także kwestie ich relacji z państwem, jak m.in. problem odmienności między terytorialnymi i funkcjonalnymi formami demokratycznego upodmiotowienia i wzmocnienia jednostek w ich rolach obywateli. Znaczącym wkładem koncepcji partycypacji obywatelskiej do refleksji na temat współrządzenia systemami społecznymi jest wskazanie ograniczeń i zagrożeń płynących z racji intensywnego udziału podmiotów nonprofit w produkcji i współzarządzaniu usługami społecznymi, jak m.in. ograniczenie ich autonomii wskutek presji administracji na rzecz profesjonalizacji i standaryzacji usług. Na podkreślenie zasługuje tu krytycyzm wobec inicjatyw współdziałania administracji państwowej i organizacji społecznych, które zdaniem twórców omawianej koncepcji są idealizowane, zastawiając pułapki zarówno na organizacje obywatelskie, jak i administrację publiczną. Wyniki badań szwedzkich wskazują na negatywne opinie pracowników administracji publicznej, którzy postrzegają wzrost znaczenia organizacji non profit w systemach społecznych jako zagrożenie dla siebie, a same organizacje są często postrzegane przez urzędników, jako de facto pierwszy etap prywatyzacji sfery społecznej. Ważne miejsce w koncepcji demokracji obywatelskiej zajmują rozważania na temat wpływu partycypacji obywatelskiej na stabilność systemów demokratycznych. Wyniki badań nie potwierdzają obaw co do negatywnego wpływu użytkowników na stabilność demokracji reprezentatywnej. Przykładowo, spośród przedstawicieli szwedzkich władz lokalnych, 4/5 nie dostrzegało poważnych konsekwencji dla równosci obywateli w związku z istnieniem rad użytkowników usług. Podobnie, nie dostrzegano konfliktu między demokracją reprezentatywną a promowaniem zwiększonego udziału użytkowników usług w systemie polityki społecznej. Ogromna wartość dialogu między politykami a użytkownikami tkwi w tym, że pozwala unikać konfliktów. Ponadto istotnym wkładem perspektywy demokracji obywatelskiej do studiów nad demokratyzacją sfery społecznej i wzrostem udziału obywateli w sferze publicznej jest zwrócenie uwagi na ryzyka, jakie te procesy generują. Główne ryzyko to zagrożenie dla demokracji liberalnej. Przezwyciężenie tego ryzyka wymaga utrzymywania równowagi między podmiotami demokracji funkcjonalnej (rady użytkowników lub dostawcy trzeciosektorowi usług społecznych (user boards) a aktorami demokracji terytorialnej i ich radami miejskimi (municipal councils). W policentrycznym rządzeniu (policentric gover- 33 L. Lundquist, Democracy and the Elite, Lund 2001, pow. za: V. Pestoff, A Democratic Architecture for the Welfare State, London New York 2009, Routledge.

22 22 Ewa Leś nance) zarówno rynek, jak i państwo oraz użytkownicy powinny być widziani jako instytucje komplementarne 34. Warto zwrócić uwagę, że niewielkie zaangażowanie społeczeństwa polskiego w działalność stowarzyszeń i fundacji, w porównaniu do większości państw Zachodu, dowodzi nadal istniejących barier strukturalnych i kulturowych z przekształcaniem kapitału rodzinnego i sąsiedzko-towarzyskiego w zorganizowane formy kapitału społecznego. Próbując wyjaśnić przyczyny zjawiska niskiego zaangażowania obywatelskiego w Polsce, należy wskazać kilka czynników mających charakter barier systemowych, ograniczających aktywność obywatelską we współczesnej Polsce. Do nich należą bez wątpienia czynniki strukturalne i ekonomiczne, zwłaszcza wysokie bezrobocie oraz trudności z zatrudnieniem i utrzymaniem pracy oraz poziom i warunki życia, które wymuszają dbałość o zapewnienie godziwej materialnej egzystencji bliskim ponad zaangażowanie na rzecz wspólnoty politycznej. W porównaniu do obywateli państw UE Polacy obojga płci poświęcają na pracę więcej czasu tygodniowo. W przypadku kobiet wskaźnik ten wynosi 44,4 godzin (przy średniej UE 38,1 godzin), w przypadku mężczyzn 50,4 godzin (przy średniej UE 45,5 godzin). Z kolei zagraniczne migracje zarobkowe młodego pokolenia pozbawiają liczne społeczności lokalne lepiej wykształconych i najbardziej aktywnych obywatelsko członków. Wreszcie prekariat materialny i społeczny części młodego pokolenia Polaków spowodowany brakiem możliwości wejścia na rynek pracy i utrzymania się na nim, także wyklucza młodych z wchodzenia nie tylko w role zawodowe i rodzinne, ale też wyklucza obywatelsko, gdyż ogranicza możliwość głosu i uczestnictwa w pełnym znaczeniu 35. Istotny jest także wpływ systemu edukacji w socjalizacji do ról obywatelskich. Niestety, jak pisze G. Bukowska Obecnie polskie szkoły w niewielkim stopniu budują kapitał społeczny, działania są w dużym stopniu nastawione na jednostkę, a nie na budowanie współpracy i tolerancji. Bardzo wysokie osiągnięcia polskich piętnastolatków w miedzynarodowych badaniach PISA (2009) jednoczesnie wskazują na słabość uczniowskich umiejetności niezbędnych do kształtowaniua poglądów i podejmowania działań w sferze społecznej i politycznej, do których należy zaliczyć formułowanie opinii i myślenie krytyczne 36. Ponadto wpływ na poziom koniunktury obywatelskiej mają także uwarunkowania instytucjonalne, jak m.in. bariery formalne utrudniające tworzenie zrzeszeń i zbyt duże wymagania dot. liczby założycieli. Pewne znaczenie mają także czynniki kulturowe oraz polityczne. Te pierwsze, to zwłaszcza ideologia konsumcjonizmu lansująca wśród dzisiejszej młodzieży konsumowanie wolności odnoszonej nie do sfery publicznej/politycznej, lecz jedynie do sfery życia osobistego i stylów życia i rozumianej jako dążenie do życia bez zobowiązań. Te drugie, to ideologia poprawności politycznej, która naka- 34 Sorensen, dz. cyt. 35 E. Leś, Organizacje non profit, dz. cyt. 36 G. Bukowska, Wpływ edukacji na demokrację i jakość rządzenia, w: Jakość rządzenia w Polsce. Jak ja badać, monitorować i poprawiać?, J. Wilkin (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013.