OCENA SYTUACJI FINANSOWEJ BANKÓW KOMERCYJNYCH Z WYKORZYSTANIEM METODY HIERARCHICZNEJ WARDA

Transkrypt

1 OCENA SYTUACJI FINANSOWEJ BANKÓW KOMERCYJNYCH Z WYKORZYSTANIEM METODY HIERARCHICZNEJ WARDA Anna Bieniasz 1, Anna Majchrzak 2 Streszczenie W artykule dokonano oceny sytuacji finansowej banków komercyjnych w Polsce. Analiza wskaźnikowa pokazała największe zróżnicowane badanych jednostek pod względem produktywności rzeczowego majątku trwałego, udziału należności zagrożonych i płynności ogólnej. Wskaźniki finansowe stanowiły podstawę dla procesu grupowania banków w klasy o podobnej kondycji finansowej. Za pomocą metody hierarchicznej Warda wyodrębniono pięć skupień. Najbardziej rentowne okazały się banki z klasy pierwszej, natomiast najbardziej produktywne z czwartej. Stosunkowo najgorsza sytuacja finansowa cechowała podmioty należące do skupienia trzeciego. Klasyfikacja JEL: G21, C38 Słowa kluczowe: sytuacja finansowa, banki komercyjne, metoda Warda Nadesłany: Zaakceptowany: Wprowadzenie Banki w Polsce są najistotniejszym ogniwem systemu finansowego, ich stabilność gwarantuje wypełnianie przypisanych bankom funkcji nawet w przypadku wystąpienia nieoczekiwanych zdarzeń. Banki ogrywają kluczową rolę w finansowaniu gospodarki, zapewnieniu płynnych płatności, a także tworzeniu produktów umożliwiających innym podmiotom zarządzanie ich ryzykiem finansowym (Raport o stabilności systemu finansowego, 2010, s. 3). Z tych właśnie względów analiza i ocena stabilności banków oraz ich kondycji finansowej nabiera szczególnego znaczenia. Analiza finansowa ułatwia podejmowanie przez zarządzających bankiem decyzji, które minimalizują ryzyko, a jej wyniki mogą służyć poprawie efektywności działania banku, lepszemu wykorzystaniu zasobów, sprostaniu wyzwaniom rynku oraz oczekiwaniom właścicieli i klientów. Analiza finansowa banku ma charakter instrumentalny, a jej celem jest praktyczne wykorzystanie odpowiednich narzędzi do oceny sytuacji finansowej na podstawie sprawozdań finansowych (Kopiński, 2008, s. 12). Jednym z ważniejszych elementów analizy finansowej banku jest analiza wskaźnikowa. Wskaźniki finansowe wyrażające relacje między poszczególnymi wielkościami zaczerpniętymi z sprawozdań finansowych pozwalają dokonać syntetycznej charakterystyki 1 Dr Anna Bieniasz, Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, Poznań, 2 Mgr Anna Majchrzak, Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, Poznań, 1

2 i oceny różnych aspektów ekonomicznych działalności banku, a ich dobór zależy nie tylko od podmiotu przeprowadzającego analizę, ale także od specyfiki banku (Wędzki, 2006, s. 56). Celem niniejszej pracy jest dokonanie oceny sytuacji finansowej banków komercyjnych z wykorzystaniem metody hierarchicznej Warda. Pozwoli to na określenie właściwości charakteryzujących wyodrębnione klasy banków. Materiał i metody Podstawę analiz stanowiły dane finansowe 39 banków komercyjnych dotyczące 2007 r. (Ranking Najlepsze Banki 2008, 2008, s ) 3. Zebrane informacje zostały poddane przetworzeniu w ramach procedury badawczej, która obejmowała następujące etapy: 1) wybór i obliczenie wskaźników finansowych, 2) standaryzację zmiennych, 3) klasyfikację banków metodą Warda. Wybór wskaźników podyktowany był względami merytorycznymi oraz statystycznymi. Merytoryczny dobór wskaźników zakładał odzwierciedlenie różnych aspektów oceny sytuacji finansowej banków (tabela 1): 1) płynności i wypłacalności, 2) rentowności, 3) efektywności wykorzystania zasobów, 4) struktury majątkowej i kapitałowej, 5) struktury majątkowo-kapitałowej, 6) wstępnej analizy rachunku zysku i strat. W celu uniknięcia powielania informacji przez zmienne przyjęte do badania przeprowadzono analizę korelacji przy wykorzystaniu macierzy odwrotnej. Proces ten doprowadził do wyeliminowania zmiennych: X 3, X 5, X 7, X 9 i X W dalszej kolejności dokonano standaryzacji pozostałych zmiennych. Następnie przeprowadzono klasyfikację banków komercyjnych z zastosowaniem metody Warda. Należy ona do hierarchicznych metod aglomeracyjnych, w którym na każdym etapie wiązania łączy się obiekty (grupy obiektów) o najmniejszym stopniu zróżnicowania (Hair, Anderson, Tatham, Black, 1998, s. 473). Miarą tej różnicy jest błąd sumy kwadratów (ESS Error Sum o f Squares) wyrażony wzorem (Stanisz, 2007, s. 122): 3 W 2007 r. w sektorze bankowym w Polsce funkcjonowało 50 banków, jednakże nie wszystkie spełniły wymogi uczestnictwa w rankingu Gazety Bankowej, na które złożyły się: udostępnienie bilansu i rachunku wyników banków wraz z opinią audytora, wypełnienie ankiety z informacjami dodatkowymi, posiadanie współczynnika wypłacalności na poziomie nie niższym niż 8% oraz kapitałów własnych przekraczających kwotę 20 mln zł, a także uzyskanie dodatniego wyniku finansowego netto w 2007 r. Brakujące informacje uzupełniono na podstawie danych pozyskanych ze stron banków: Wyniki finansowe po 4 kwartale Sięgaj po więcej, Warszawa luty Pozyskano z PKO Bank Polski, wyniki 2007, Warszawa kwiecień 2008 Prezentacja wyników finansowych za 2007 rok. Pozyskano z ING Bank Śląski S.A., wyniki za 4 kwartał 2007, luty Pozyskano z Wyniki Grupy BRE Banku S.A. w 2007 roku oraz perspektywy na rok 2008, styczeń Pozyskano z 4 Oznaczenia zmiennych podano w tabeli 1. Jako wartość progową na przekątnej macierzy odwrotnej do macierzy korelacji przyjęto 10 (Wysocki i Lira, s. 175). 2

3 ESS gdzie n s d is i 1 2 d is 2, (1) = odległość i-tego obiektu należącego do nowopowstałej s-tej grupy (n liczebność grupy) od środka ciężkości tej grupy. Środek ciężkości danej grupy obliczany jest według formuły: n 1 r dr di, (2) nr i 1 gdzie d i = odległość i-tego obiektu należącego do r-tej grupy. Tabela 1: Zmienne służące ocenie kondycji finansowej banków Zmienna Nazwa wskaźnika finansowego Formuła obliczeniowa Płynność i wypłacalność X 1 Współczynnik wypłacalności Pozyskany z materiałów źródłowych (%) X 2 Wskaźnik płynności ogólnej Wartość gotówki i operacji z bankiem centralnym w stosunku do kwoty aktywów ogółem (zł/zł) X 3 Wskaźnik płynności bieżącej Międzynarodowego Funduszu Walutowego Wartość gotówki i należności od banków w relacji do kwoty zobowiązań ogółem (zł/zł) Rentowność X 4 Wskaźnik rentowności netto Wynik finansowy netto w stosunku aktywów (ROA) do wartości aktywów ogółem (%) Wskaźnik rentowności netto Wynik finansowy netto w stosunku X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 kapitału własnego (ROE) Wskaźnik rentowności aktywów oparty na marży odsetkowej Wskaźnik przychodów operacyjnych do aktywów dochodowych Efektywność wykorzystania zasobów Wskaźnik produktywności pracy Wskaźnik wartości aktywów na 1 zatrudnionego do wartości kapitału własnego (%) Wynik z tytułu odsetek w relacji do wartości aktywów ogółem (zł/zł) Pozyskany z materiałów źródłowych (%) Wynik finansowy brutto w stosunku do liczby zatrudnionych (zł/liczba zatrudnionych) Wartość aktywów ogółem w stosunku do liczby zatrudnionych (zł/liczba zatrudnionych) 3

4 X 10 Wskaźnik produktywności majątku rzeczowego Wynik finansowy brutto w relacji do wartości rzeczowych aktywów trwałych (zł/zł) X 11 X 12 X 13 X 14 X 15 X 16 X 17 X 18 X 19 X 20 Wskaźnik udziału kosztów działania w aktywach ogółem Koszty działania banku w relacji do wartości aktywów ogółem (%) Struktura majątkowa i kapitałowa Wskaźnik udziału należności Wartość należności zagrożonych do zagrożonych wartości należności 1) (%) Wskaźnik udziału należności Wartość należności od klientów w od klientów w należnościach stosunku do należności ogółem (%) ogółem 2) Wskaźnik udziału zobowiązań wobec klientów w zobowiązaniach ogółem 3) Struktura majątkowo-kapitałowa Wskaźnik pokrycia należności kredytowych depozytami Wskaźnik finansowania majątku bankowego kapitałem własnym Wskaźnik zobowiązań Wstępna analiza rachunku zysku i strat Udział przychodów z tytułu odsetek w wyniku na działalności bankowej Udział przychodów z tytułu prowizji w wyniku na działalności bankowej Wskaźnik obciążenia banku obowiązkowymi obciążeniami Wartość zobowiązań wobec klientów w stosunku do zobowiązań ogółem (%) Kwota zobowiązań wobec klientów do kwoty należności wobec tych jednostek (zł/zł) Wartość kapitału własnego w stosunku do wartości aktywów ogółem (zł/zł) Wartość zobowiązań w relacji do aktywów ogółem (%) Przychody z odsetek do wyniku z działalności bankowej (%) Przychody z prowizji do wyniku na działalności bankowej (%) Wynik finansowy netto w relacji do wyniku finansowego brutto (%) 1) Należności zagrożone odniesiono do sumy należności od klientów i od instytucji finansowych (m.in. banków, firm leasingowych, ubezpieczeniowych, biur maklerskich). 2) Należności od klientów to suma należności od podmiotów niefinansowych, tj. podmiotów gospodarczych, osób fizycznych oraz jednostek budżetowych, natomiast należności ogółem to suma należności od podmiotów niefinansowych i finansowych. 3) Zobowiązania wobec klientów to suma zobowiązań wobec podmiotów niefinansowych, tj. podmiotów gospodarczych, osób fizycznych oraz jednostek budżetowych, natomiast zobowiązania ogółem to suma zobowiązań wobec podmiotów niefinansowych i finansowych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bień i Sokół, 2001, s ; Jaworski, 1999, s ; Wąsowski, 2004, s

5 Analiza wskaźnikowa W tabeli 2 zestawiono wartości wskaźników dla banków, które uwzględniono w badaniu. Jak wynika z danych w niej zawartych, współczynnik wypłacalności (X 1 ) w niewielkim stopniu różnicował banki, co wynika z wymogu kształtowania się jego wartości w banku na poziomie 8%. W połowie badanych banków wskaźnik ten wynosił 11,9% i więcej, a wartość maksymalną osiągnął w Fiat Bank SA. Dużym zróżnicowaniem cechował się wskaźnik płynności ogólnej (X 2 ), który w połowie analizowanych banków osiągnął wartość poniżej 0,02 i niższą. Wynika z tego, że część banków utrzymywała niskie rezerwy gotówki, pozyskując prawdopodobnie środki dla pokrycia spiętrzonych płatności bezpośrednio z rynku pieniężnego. Rentowność aktywów (X 4 ) w badanych bankach dość silnie różnicowała badaną zbiorowość, a średnia wartość wyniosła 1,7% i kształtowała się na tym samym poziomie co średnia dla sektora bankowego ogółem w Polsce (Raport o sytuacji banków w 2007 roku, 2008, s. 49). Najniższa rentowność aktywów wystąpiła w Dominet Banku, co było wynikiem relatywnie niskiego wyniku finansowego w tym banku w stosunku do wartości aktywów. Banki o zbliżonej wartości aktywów uzyskały w tym samym roku rentowność aktywów na poziomie 1-1,5%. Najwyższą rentowność aktywów odnotowano w banku BPH, jednak wynik ten mógł być rezultatem podziału biznesu bankowego (Jednostkowy raport roczny BPH, Posłanie Prezesa jednostkowe, 2007, s. 1) i wydzielenia części aktywów banku, które zostały przyłączone do Pekao SA. Ze względu na tak odstającą wartość bank ten został wyłączony z procesu grupowania. Wskaźnik rentowności oparty na marży odsetkowej (X 6 ) pozwala na dokładniejsze określenie, jaki zysk w odniesieniu do aktywów generuje podstawowa działalność banku wynik z tytułu odsetek. Wskazuje on także pośrednio na politykę kształtowania oprocentowania lokat i kredytów. W połowie analizowanych banków wartość tego wskaźnika kształtowała się na poziomie 3% i wyższym. Wskaźniki oznaczone jako X 8, X 10, X 11 należą do miar efektywności wykorzystania zasobów i cechowały się dużą lub bardzo dużą zmiennością w badanej populacji. Najbardziej różnicował banki wskaźnik produktywności majątku rzeczowego (X 10 ), którego poziom mieścił się w przedziale od 0,03 do blisko 30. W przypadku banku o najniższej wartości (Dominet Bank) wynikało to z bardzo niskiego zysku brutto, z kolei w banku, który osiągnął maksymalną wartość (AIG Bank ) było to spowodowane relatywnie wysokim zyskiem brutto przy niskim zaangażowaniu rzeczowych aktywów trwałych. W grupie wskaźników struktury majątkowej i kapitałowej najmniejszą zmiennością cechował się wskaźnik udziału należności od klientów w należnościach ogółem (X 13 ), który w połowie analizowanych banków wynosił 89,6% i więcej, co wskazuje, że działalność kredytowa była dominująca w działalności banku i generowaniu zysków. Z kolei największą zmiennością w tej grupie mierników charakteryzował się wskaźnik udziału należności zagrożonych (X 12 ), którego wartość minimalna wyniosła 0% w Deutsche Bank, co wynika z niskiego udziału należności od klientów w należnościach ogółem. Maksymalną wartość wskaźnika udziału należności zagrożonych odnotowano w AIG Bank, osiągnął on poziom blisko 12%. Tak szeroka rozpiętość wartości tego wskaźnika może oznaczać, że banki prowadzą zróżnicowaną politykę udzielania kredytów i oceny zdolności kredytowej klientów. Przedstawione w tabeli 2 wskaźniki struktury kapitałowo-majątkowej (X 16, X 17 ) w niewielkim stopniu różnicowały banki. Wyjątek stanowił wskaźnik pokrycia należności kredytowych 5

6 depozytami (X 15 ), którego wartości mieściły się w granicach 0,01-4,34, co oznacza, że banki stosowały odmienną politykę finansowania należności i podejście do ryzyka płynności. Ostatnią grupę miar oceny kondycji finansowej banków stanowią wskaźniki analizy rachunku zysków i strat (X 18, X 19, X 20 ), które wskazują na znaczenie przychodów z tytułu odsetek i prowizji w wyniku na działalności bankowej. Wskaźniki te cechowały się średnią zmiennością i potwierdziły, że pierwszorzędne znaczenie w działalności bankowej miało odpowiednie kształtowanie polityki stóp procentowych. Nazwa banku AIG Bank Tabela 2: Wskaźniki finansowe banków Wskaźniki finansowe 1) X 1 X 2 X 4 X 6 X 8 X 10 X 11 X 12 X 13 X 14 X 15 X 16 X 17 X 18 X 19 12,6 0,01 4,45 0,15 0,21 30,7 3,8 11,9 98,9 16,7 0,15 0,10 76,7 139,4 12,6 Bank BPH 16,0 0,04 12,46 0,04 0,09 1,0 4,3 4,3 79,3 53,1 0,91 0,09 81,2 67,3 64,5 Bank DnB NORD 11,3 0,02 0,09 0,02 0,01 0,3 2,5 4,9 77,3 60,2 0,78 0,08 88,9 150,4 27,2 Bank Millenium 13,8 0,04 1,51 0,03 0,10 1,7 3,2 1,7 95,4 82,2 0,99 0,09 86,9 97,7 38,0 Bank Polskiej 10,4 0,01 0,46 0,01 0,04 0,7 1,4 3,1 54,9 15,6 0,51 0,03 92,4 212,9 41,3 Spółdzielcz. BGK 13,7 0,02 1,29 0,01 0,30 3,8 0,5 2,5 67,4 64,0 0,92 0,04 71,2 196,1 11,0 BGŻ 11,1 0,02 0,96 0,03 0,05 0,5 3,1 1,1 88,9 88,3 1,09 0,08 86,5 127,6 26,9 BH w Warszawie 12,9 0,09 2,12 0,03 0,17 1,7 3,6 1,4 58,9 61,2 1,59 0,09 83,2 80,8 35,6 BOŚ 15,5 0,02 0,78 0,02 0,05 0,8 2,6 7,6 90,3 91,7 1,23 0,08 88,7 150,5 21,6 BPH Bank Hipoteczny 15,8 0,00 0,98 0,03 0,19 26,0 1,3 6,1 99,3 0,8 0,01 0,14 84,7 186,8 5,6 BRE Bank 10,2 0,04 1,32 0,02 0,24 1,5 1,8 3,6 92,4 76,3 1,24 0,08 88,7 102,6 31,3 BRE Bank Hipoteczny 11,3 0,00 1,04 0,02 0,40 5,4 0,9 0,3 98,7 9,2 0,09 0,10 88,9 258,0 3,7 BZ WBK 13,8 0,06 2,07 0,03 0,12 1,9 3,1 0,9 89,6 87,7 1,37 0,08 88,1 84,5 43,1 Deutsche Bank PBC Deutsche Bank Dominet Bank DZ Bank 11,1 0,03 0,46 0,02 0,03 0,5 4,2 0,3 89,2 68,6 0,76 0,10 87,9 91,5 38,3 24,2 0,06 1,34 0,01 0,48 15,9 1,3 0,0 17,9 68,4 4,34 0,08 87,4 165,1 35,8 17,0 0,05 0,03 0,09 0,00 0,0 8,3 8,6 94,5 75,5 0,84 0,11 81,9 118,0 21,2 11,1 0,02 0,55 0,02 0,10 2,8 2,1 0,9 66,2 76,4 1,21 0,09 88,8 141,0 13,9 Eurobank 13,6 0,02 3,39 0,08 0,07 1,5 6,3 0,1 97,5 39,3 0,05 0,11 82,2 79,3 43,8 Fiat Bank Fortis Bank 37,0 0,00 1,94 0,06 0,22 6,4 3,3 1,6 100,0 2,5 0,02 0,36 59,9 136,0 0,9 11,7 0,11 1,25 0,02 0,13 1,9 1,1 0,5 98,0 50,8 0,56 0,07 87,3 106,4 23,6 GE Money 11,9 0,00 2,88 0,06 0,12 4,7 4,0 6,3 100,0 0,8 0,01 0,13 79,9 108,2 29,1 GETIN Bank 10,9 0,01 1,82 0,03 0,14 3,0 2,2 4,6 79,6 67,0 0,87 0,08 87,5 116,7 27,4 GMAC Bank SA Gospodarczy Bank Wielk. 14,5 0,00 1,11 0,04 0,18 9,1 2,9 8,0 96,5 1,5 0,01 0,14 75,0 176,1 8,5 10,0 0,01 0,41 0,01 0,04 0,6 1,4 2,9 55,4 4,4 0,12 0,04 90,4 220,7 35,4 ING BS 13,1 0,04 1,22 0,02 0,10 1,5 2,6 3,0 51,9 93,6 2,72 0,06 91,4 123,5 52,7 Invest-Bank 14,6 0,05 0,63 0,04 0,02 0,4 4,3 5,4 68,1 98,5 1,65 0,10 86,6 106,6 35,9 6

7 Kredyt Bank 9,6 0,02 1,44 0,03 0,09 1,3 3,6 6,9 87,1 71,2 1,03 0,08 88,5 112,5 25,9 Lukas Bank 11,5 0,02 2,99 0,12 0,06 1,5 8,3 0,3 92,0 61,1 0,62 0,11 81,3 106,0 19,2 Mazowiecki Bank Regionalny Mercedes- Benz Bank 11,9 0,05 0,33 0,01 0,04 1,5 1,3 1,8 39,7 7,4 0,23 0,05 93,0 290,1 37,9 20,7 0,00 1,59 0,05 0,13 18,3 4,3 8,9 97,8 1,1 0,01 0,20 74,5 156,0 5,5 Noble Bank 21,4 0,01 4,62 0,02 0,44 12,5 1,7 7,3 65,7 63,5 0,81 0,15 74,6 66,0 26,4 Nordea Bank 11,6 0,05 0,69 0,02 0,07 1,2 2,1 1,9 97,0 70,1 0,73 0,10 88,2 131,6 23,9 Pekao 11,6 0,04 1,74 0,02 0,11 1,3 2,2 7,8 79,7 85,0 1,35 0,12 85,3 88,7 46,9 PKO BP 11,9 0,04 2,67 0,04 0,12 1,3 3,8 3,9 93,5 93,4 1,13 0,09 85,5 88,4 40,6 Rabobank 13,8 0,01 0,14 0,00 0,31 28,4 0,4 0,1 27,5 5,9 0,24 0,04 96,6 766,6 22,6 Raiffeisen BP 10,2 0,09 1,74 0,03 0,13 6,6 3,2 4,3 95,0 79,1 0,94 0,08 86,8 94,0 29,1 Santander Consumer Bank SA Volkswagen Bank WEST LB Bank 8,0 0,02 1,11 0,03 0,25 9,7 1,6 1,2 99,6 1,3 0,01 0,07 90,6 141,9 19,8 9,8 0,02 1,48 0,05 0,12 2,8 3,0 4,9 94,3 56,9 0,54 0,09 87,0 145,7 6,7 23,3 0,00 0,73 0,01 0,48 11,6 1,2 0,8 33,0 37,0 1,06 0,10 86,9 191,3 11,6 Miary statystyczne Wartość minimalna Wartość maksymalna 8,00 0,00 0,03 0,00 0,00 0,03 0,35 0,00 17,94 0,78 0,01 0,03 59,89 65,97 0,87 37,00 0,11 12,46 0,15 0,48 30,74 8,34 11,92 99,98 98,53 4,34 0,36 96,61 766,5 64,53 Mediana 11,90 0,02 1,29 0,03 0,12 1,73 2,65 3,00 89,63 61,20 0,81 0,09 86,95 127,5 26,87 Współczynni k zmienności oparty na 14,50 68,55 45,39 42,08 57,71 151,6 41,08 78,30 16,70 52,25 57,00 15,17 3,81 23,68 37,92 medianie 1) Oznaczenia wskaźników jak w tabeli 1. Źródło: Opracowanie własne Klasyfikacja Na podstawie powyższych wskaźników finansowych dokonano procesu grupowania. Wyniki klasyfikacji przedstawiono na wykresie 1. Maksymalna odległość wiązań na dendrogramie wskazała na istnienie trzech skupień, z uwagi jednak na małą homogeniczność klas ograniczającą możliwości interpretacyjne postanowiono przyjąć podział na niższym etapie wiązania (Frątczak, Gołata, Klimanek, Ptak-Chmielewska, Pęczkowski, 2009, s. 146). Pierwsze skupienie utworzyły trzy podmioty: Lukas Bank, Eurobank i Dominet Bank 5 (rys. 1). Są to banki nastawione w znacznej mierze na obsługę klientów detalicznych. Ważną rolę w ich ofercie pełni kredyt konsumencki (gotówkowy i hipoteczny), choć oferowane są również inne usługi nadające tym bankom charakter uniwersalny. Grupę tych podmiotów 5 W 2009 r. nastąpiło formalno-prawne i organizacyjne połączenie Dominet Banku z Fortis Bank (obecnie pod nazwą BNP Paribas Fortis). Pozyskano z 7

8 finansowych cechowała najwyższa spośród wszystkich klas rentowność i to zarówno w wyrażeniu aktywów netto (blisko 3%), jak i w oparciu o marżę odsetkową. Banki te charakteryzowały się najwyższym obciążeniem majątku kosztami funkcjonowania (8,3%). Wartość omawianego wskaźnika ponad trzykrotnie przekroczyła średnią dla ogółu badanych instytucji finansowych. Jednocześnie podmioty te były mało produktywne, jeśli chodzi o zasoby pracy. Ogólnie więc grupę tę cechowała niska efektywność zasobów. Analizując natomiast strukturę majątkową tej grupy banków, należy podkreślić najniższy udział należności zagrożonych w ogóle należności przy jednocześnie stosunkowo wysokim poziomie wierzytelności od klientów (niewiele poniżej 95%). Świadczy to o dobrej polityce banków w zakresie kredytowania osób fizycznych, jednostek budżetowych i podmiotów gospodarczych. Należy również zwrócić uwagę na to, że w grupie tej wystąpił najniższy w odniesieniu do pozostałych skupień udział przychodów z tytułu odsetek w wyniku na działalności bankowej. Pozostałe wartości wskaźników były mniej lub bardziej zbliżone do przeciętnej dla ogółu badanych jednostek. Rysunek 1: Klasyfikacja banków komercyjnych według sytuacji finansowej w 2007 r. (odległość euklidesowa) Odległość wiązania Dominet Bank Eurobank Lukas Bank Fiat Bank AIG Bank BPH Bank Hipoteczny Mercedes-Benz Bank GMAC Bank SA GE Money Rabobank Mazowiecki Bank Regionalny w Warszawie Gospodarczy Bank Wielkopolski Bank Polskiej Spółdzielczości Deutsche Bank BRE Bank Hipoteczny Santander Consumer Bank SA WEST LB Bank Noble Bank Bank Gospodarstawa Krajowego Volkswagen Bank Bank Ochrony Środowiska Bank DnB NORD GETIN Bank Kredyt Bank Fortis Bank Bank Handlowy w Warszawie DZ Bank Deutsche Bank PBC Nordea Bank Bank Gospodarki Żywnościowej Raiffeisen Bank BRE Bank Bank Millenium Bank Zachodni WBK PKO BP ING Bank Śląski Invest-Bank Pekao Klasa I Klasa II Kl. III Klasa IV Klasa V Źródło: Opracowanie własne Drugą klasę utworzyły instytucje bankowe takie jak GE Money 6, BPH Bank Hipoteczny 7, Fiat Bank, GMAC Bank SA 8, Mercedes-Benz Bank i AIG Bank 6 W czerwcu 2008 r. pakiet większościowy akcji BPH po podziale (i włączeniu 80% aktywów do Pekao SA) został nabyty przez spółkę General Electric Company. W grudniu 2009 r. nastąpiła fuzja GE Money Bank (spółki zależnej) z Bankiem BPH. Pozyskano z 7 Od 31 lipca 2008 r. funkcjonuje pod nazwą Pekao Bank Hipoteczny SA. Pozyskano z 8

9 (rys. 1). Podmioty te łączy specjalizacja w określonej działalności. Pierwsze dwa podmioty koncentrują się na obsłudze rynku nieruchomości poprzez ofertę kredytów hipotecznych. Trzy kolejne finansują zakup samochodów nowych i używanych. Pewną wątpliwość budzi obecność w tej grupie AIG Banku, który podobnie jak instytucje z pierwszej grupy swoją działalność opiera na segmencie consumer finance, jednak w przeciwieństwie do nich posiada zdecydowanie wyższe zaangażowanie w instrumenty finansowe 9 oraz jest bardziej efektywny w odniesieniu do zasobów. Podmioty w omawianej II klasie cechowała wyraźnie wyższa wypłacalność (15,2%) oraz najlepsza produktywność rzeczowego majątku trwałego w stosunku do pozostałych grup (na złotówkę posiadanego majątku rzeczowego przypadało 13,7 zł zysku brutto). Banki te kierowały swoje usługi prawie wyłącznie do podmiotów niefinansowych, na co wskazuje blisko 100% udział należności od klientów w sumie należności. Niewiele niższy udział wystąpił w instytucjach bankowych należących do skupienia pierwszego, jednak istnieje tutaj zasadnicza różnica. Odsetek należności zagrożonych w omawianej grupie jednostek jest najwyższy spośród wszystkich klas (7,2%). Rodzi to pytanie o jakość mechanizmu oceny zdolności kredytowej klientów oraz o skuteczność windykacji wierzytelności. Banki z uwagi na swoją specjalizację i sposób pozyskiwania środków na działalność kredytową (głównie z innych źródeł niż depozyty klientów) wykazały minimalny poziom udziału zobowiązań wobec osób fizycznych, podmiotów gospodarczych i jednostek budżetowych w zobowiązaniach ogółem (1,3%). Skutkiem tego była bliska zeru wartość pokrycia należności od klientów odpowiednimi zobowiązaniami. Rozpatrując natomiast strukturę majątkowo-kapitałową, podmioty tej klasy banków w najwyższym stopniu ze wszystkich badanych jednostek finansowały swój majątek z funduszy własnych przy jednocześnie najniższej ich rentowności (ROE) 10. Banki te również cechował najniższy udział zobowiązań (blisko 76%), co ograniczało poziom ryzyka przy stosunkowo wysokim obciążeniu należnościami zagrożonymi. Analiza wyniku na działalności bankowej wskazała na minimalny udział przychodów z tytułu prowizji i ponadprzeciętny udział przychodów z tytułu odsetek w wyniku na działalności bankowej, jednostki te czerpały więc przychody prawie wyłącznie z oprocentowania kredytów i pożyczek 11. Trzecią klasę utworzyły podmioty związane z sektorem spółdzielczym 12, które kierują swoją ofertę w dużej mierze do uczestników rynku rolno-żywnościowego. Instytucje te oferują także swoje usługi jednostkom samorządowym. Należą do tej grupy jednostki zrzeszające banki spółdzielcze działające w kraju oraz Rabobank. W klasie tej odnotowano najniższy poziom wypłacalności (niewiele ponad 11%), co jednak nadal zapewniało margines bezpieczeństwa wobec ustawowego wymogu 8%. Podmioty te w związku z charakterem 8 W 2009 r. 100% akcji GMAC Bank SA zostało zakupionych przez Noble Bank (obecnie Getin Noble Bank SA). Pozyskano z 9 Udział zobowiązań z tytułu instrumentów finansowych wyniósł w 2007 r. 27,7%, wobec 9,8%, 2% i 0% dla odpowiednio Lukas Banku, Dominet Banku i Eurobanku. 10 Pomimo że zmienna ROE nie była brana pod uwagę przy klasyfikacji z uwagi na silne skorelowanie z ROA, to obliczono w każdej grupie wartość tego wskaźnika. Dla klasy drugiej odnotowano poziom najniższy (8,1%), natomiast najwyższy dla pierwszej (27,8%). 11 Udział wyniku z tytułu odsetek w wyniku na działalności bankowej wyniósł blisko 98%. 12 Bank Polskiej Spółdzielczości zrzesza 359, Gospodarczy Bank Wielkopolski odpowiednio 150, a Mazowiecki Bank Regionalny 77 banków spółdzielczych. Pozyskano z: 9

10 swojej działalności cechowały się również najniższą rentownością. Zrzeszając banki spółdzielcze, jednostki te skupiają swoją uwagę na zaspokajaniu potrzeb lokalnych społeczności w równym stopniu co na osiąganiu zysków. Z podejściem tym powiązana jest również najniższa ze wszystkich grup produktywność zasobów pracy i majątku rzeczowego. Podmioty te wykazały najniższy spośród wszystkich klas udział należności od klientów w należnościach ogółem przy równie niskim udziale zobowiązań wobec osób fizycznych, przedsiębiorstw i jednostek budżetowych (6,7%). Banki te jednocześnie w minimalnym stopniu finansowały swój majątek kapitałem własnym, co miało przełożenie na wspomniany już niski poziom współczynnika wypłacalności. W grupie tej wystąpił także maksymalny poziom zobowiązań w relacji do sumy bilansowej, który przewyższał średnią o około 6 p.p. Podmioty te odnotowały również najwyższe wartości w przypadku odsetka przychodów z tytułu oprocentowania, jak i prowizji w wyniku na działalności bankowej. Sugeruje to, że banki te w mniejszym stopniu niż podmioty z innych grup uzyskiwały korzyści z operacji na papierach wartościowych i innych instrumentach finansowych oraz walutach. Tabela 3: Wewnątrzklasowe wartości wskaźników sytuacji finansowej banków komercyjnych (wartości mediany) Klasa Wskaźnik finansowy Ogółem I II III IV V Współczynnik wypłacalności (%) 13,60 15,16 11,15 17,53 11,63 11,90 Wskaźnik płynności ogólnej (zł/zł) 0,02 0,00 0,01 0,02 0,04 0,02 Wskaźnik rentowności netto aktywów (%) Wskaźnik rentowności aktywów oparty na marży odsetkowej (zł/zł) Wskaźnik produktywności pracy (zł/liczba zatrudnionych) Wskaźnik produktywności majątku rzeczowego (zł/zł) Wskaźnik udziału kosztów działania w aktywach ogółem (%) Wskaźnik udziału należności zagrożonych (%) Wskaźnik udziału należności od klientów w należnościach ogółem (%) Wskaźnik udziału zobowiązań wobec klientów w zobowiązaniach ogółem (%) Wskaźnik pokrycia należności kredytowych depozytami (zł/zł) Wskaźnik finansowania majątku bankowego kapitałem własnym (zł/zł) 2,99 1,77 0,37 1,20 1,32 1,27 0,09 0,05 0,01 0,01 0,03 0,03 0,06 0,18 0,04 0,42 0,10 0,12 1,49 13,68 1,08 10,65 1,48 1,79 8,30 3,52 1,36 1,22 3,03 2,62 0,30 7,15 2,37 1,01 3,60 2,96 94,48 99,09 47,30 66,56 89,16 89,98 61,11 1,31 6,65 50,28 76,44 62,36 0,62 0,01 0,24 0,86 1,09 0,79 0,11 0,14 0,04 0,09 0,08 0,09 Wskaźnik zobowiązań (%) 81,91 75,84 92,69 87,19 87,47 86,96 10

11 Udział przychodów z tytułu odsetek w 105,9 147,7 255,4 178,2 106,5 wyniku na działalności bankowej (%) ,57 Udział przychodów z tytułu prowizji w 21,17 7,07 36,65 15,71 29,11 26,63 wyniku na działalności bankowej (%) Źródło: Obliczenia własne Czwarte skupienie utworzyło sześć podmiotów (rys. 1). Należą do niego banki specjalizujące się w obsłudze pewnych obszarów działalności, np. nieruchomości komercyjnych (BRE Bank Hipoteczny), lub też pewnych segmentów klientów, np. dużych przedsiębiorstw (WEST LB Bank ). Klasę tych instytucji finansowych cechowała najwyższa wypłacalność przekraczająca poziom 17%. Banki te również były najbardziej efektywne pod kątem wykorzystania zasobów przy jednocześnie minimalnym poziomie udziału kosztów działania w aktywach ogółem. Pozostałe wartości wskaźników były mniej lub bardziej zbliżone do wartości przeciętnych, na uwagę jednak zasługuje niższy o 20 procentowych.p. udział należności od klientów w należnościach ogółem. Sytuacja ta ma powiązanie ze specjalizacją niektórych jednostek w działalności inwestycyjnej (Deutsche Bank, WEST LB Bank, Noble Bank). W ostatniej wyodrębnionej klasie, najbardziej licznej, znalazły się banki komercyjne o typowym charakterze uniwersalnym (rys. 1). Jednostki te były najbardziej płynne finansowo, chociaż poziom płynności nie był mocno zróżnicowany między grupami. W klasie tej odnotowano maksymalny odsetek zobowiązań wobec klientów w odniesieniu do sumy zobowiązań. Wynika to ze stosunkowo silnego ukierunkowania tych banków na obsługę klienta detalicznego. Jednostki te cechowała również najwyższa wartość pokrycia należności zobowiązaniami wobec podmiotów niefinansowych, jednak niewiele wyższa od średniej dla ogółu. Banki te podobnie jak instytucje finansowe z klasy pierwszej cechował porównywalnie niski udział przychodów z tytułu odsetek w wyniku na działalności bankowej. W przeciwieństwie do wspomnianych podmiotów jednostki te wykazały się w badanym roku ponadprzeciętnym udziałem wpływów prowizyjnych. Konkluzje Celem niniejszego artykułu była ocena sytuacji finansowej banków komercyjnych na podstawie wybranych wskaźników finansowych. Badaną próbę najbardziej różnicowały: produktywność rzeczowego majątku trwałego, udział należności zagrożonych i płynność ogólna. Na podstawie wskaźników finansowych dokonano klasyfikacji banków metodą Warda. Biorąc pod uwagę rentowność, najlepsze okazały się podmioty należące do klasy pierwszej. Najbardziej produktywne były natomiast banki tworzące skupienie czwarte. Równie efektywne pod tym względem były podmioty obecne w klasie drugiej, odnotowały one jednakże najwyższy spośród wszystkich grup udział należności zagrożonych. Biorąc pod uwagę dwa elementy oceny sytuacji finansowej rentowność i produktywność najgorsze wyniki zaprezentowały banki z klasy trzeciej, wykazując się także stosunkowo niską płynnością. Dla określenia sumarycznego poziomu kondycji finansowej każdego banku konieczne byłoby zastosowanie miernika syntetycznego umożliwiającego stworzenie rankingu, ten aspekt badawczy wymaga jednak dalszych analiz. 11

12 Literatura Bank PEKAO S.A. (2008). Wyniki finansowe po 4 kwartale Sięgaj po więcej [Adobe Reader]. Pozyskano z: zne. Bień, W., Sokół, H. (2001). Ocena sytuacji finansowej banku komercyjnego. Warszawa: Difin. BPH. (2007). Jednostkowy raport roczny BPH. Posłanie Prezesa jednostkowe [AdobeReader]. Pozyskano z: BRE Bank S.A. (2008). Wyniki Grupy BRE Banku S. A. w 2007 roku oraz perspektywy na rok 2008 [Adobe Reader]. Pozyskano z: V_kw_ pdf. Frątczak, E., Gołata, E., Klimanek, T., Ptak-Chmielewska, A., Pęczkowski, M. (2009). Wielowymiarowa analiza statystyczna: teoria - przykłady zastosowań z systemem SAS. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Gazeta Bankowa. (2008). Ranking Najlepsze Banki Gazeta Bankowa, Nr 25. Hair, J. F., Anderson, R. E., Tatham, R. L., Black, W. C. (1998). Multivariate Data Analysis. Fifth Edition. New Jersey: Prentice-Hall International Inc. ING Bank Śląski S.A. (2008). Wyniki za 4 kwartał [PDF result presentation, [Adobe Reader]. Pozyskano z: Jaworski, W. (1999). Współczesny bank. Warszawa: Poltex. Kopiński, A. (2008). Analiza finansowa banku. Warszawa: PWE. NBP. (2010). Raport o stabilności systemu finansowego. Warszawa: NBP. [Adobe Reader]. Pozyskano z: PKO. (2007). PKO Bank Polski, wyniki Prezentacja wyników finansowych za 2007 rok [Adobe Reader]. Pozyskano z: Urząd Komisji Nadzoru. (2008). Raport o sytuacji banków w 2007 roku. Warszawa: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego [Adobe Reader]. Pozyskano z: Stanisz, A. (2007). Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 3. Analizy wielowymiarowe. Kraków: Statsoft. Wąsowski, W. (2004). Ekonomika i finanse banku komercyjnego. Warszawa: Difin. Wędzki, D. (2006). Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego. Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer OFICYNA. Wysocki, F., Lira, J. (2005). Statystyka opisowa. Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu. 12

13 Abstract Applying The Ward Method in the Analysis of Financial Situation of Commercial Banks The article presents the evaluation of the financial situation of commercial banks in Poland. The ratio analysis shows that the biggest variations between analyzed units were in productivity of tangible fixed assets, share of non-performing loans and overall liquidity. The financial indicators constituted the basis for the process of grouping banks into clusters of similar financial standing. The use of Ward method enabled us to differentiate five clusters. The most profitable banks belong to the first cluster, while the most productive ones are from the fourth cluster. The third cluster comprises the banks with the relatively worst financial situation. JEL classification: G21, C38 Keywords: financial situation, commercial banks, Ward s method 13