1. Formy handlu zagranicznego

Transkrypt

1 1. Formy handlu zagrancznego Dzałalność handlową wykraczającą poza jeden kraj można spotkać już w starożytnośc. Perwotne, tak jak wewnątrz kraju, tak z zagrancą dokonywano wymany towarowej. Późnej zaczęły m towarzyszyć przepływy penężne. Dopero nowożytność wraz z odkrycam geografcznym późnejsza rewolucja przemysłowa przynosły znaczący rozwój stosunków handlowych. Zazwyczaj pod pojęcem handlu zagrancznego rozumano wymanę towarową czy przepływ usług. Bogactwo form utrzymywana kontaktów gospodarczych z zagrancą, jake występują w czasach współczesnych pozwala na stotne rozszerzene tej defncj. J. Rymarczyk zaproponował defncję, która pod pojęcem handlu zagrancznego rozume wszelke rodzaje dzałalnośc zwązane z utrzymywanem stosunków gospodarczych z zagrancą 1. Handel zagranczny dokonywany jest na rynkach zorganzowanych, gdze transakcje dokonywane są w określonym mejscu (stałym) czase. Wówczas też ścśle określona jest forma transakcj. Gdy jednak ne są spełnone te warunk mówć można o rynkach nezorganzowanych Formy handlu zagrancznego na rynkach nezorganzowanych Podstawowe formy handlu zagrancznego Analzując praktykę obrotu gospodarczego z zagrancą wydzelć można trzy podstawowe formy handlu zagrancznego na rynkach nezorganzowanych: mport, eksport handel tranzytowy. Import to przywóz towarów z zagrancy w celu ch wykorzystana na rynku wewnętrznym, a także przyjmowane usług od cudzozemców 3. Można wskazać dwe podstawowe formy mportu: bezpośredn pośredn. W mporce bezpośrednm transakcja jest przygotowywana realzowana bez udzału pośrednków. Natomast w przypadku, gdy w transakcj mportowej berze udzał pośrednk, to tak mport nazywamy pośrednm. Najczęścej mport bezpośredn wykorzystywany jest w handlu surowcam półfabrykatam. Za główną zaletę mportu bezpośrednego można uznać bezpośredn kontakt z dostawcą (a co za tym dze zwększone bezpeczeństwo dostaw). Natomast głównym wadam są zwększone ryzyko transportowe (w momence gdy do mportera należy tzw. gesta transportowa) co może ważnejsze zwększone zaangażowane kaptałowe. Eksport to z kole wywóz za grancę towarów gotowych pochodzena krajowego lub w znacznym stopnu przetworzonych w kraju, w celu ch sprzedaży oraz śwadczene usług cudzozemcom 4. Podobne jak mport, tak eksport dzel sę na: bezpośredn pośredn. Oczywśce oba rodzaje eksportu defnujemy analogczne. Oznacza to, że gdy w transakcj eksportowej berze udzał pośrednk, to eksport tak określany jest jako pośredn. Natomast, gdy strony transakcj porozumewają sę bez pośrednka jest to eksport bezpośredn. Dotyczy on (eksport bezpośredn- przyp. autora) główne dóbr nwestycyjnych. Do jego zalet zalczyć można: bezpośredn kontakt z klentem, co umożlwa lepsze dostosowane oferty eksportowej do jego potrzeb, z bezpośrednm kontaktem wąże sę równeż stablzacja struktury eksportu stosunkowo łatwe planowane dzałań na rynkach zagrancznych, dzęk temu można równeż stopnowo stosunkowo bezpeczne (poneważ wytwarza sę lojalnego klenta zyskać w nm sojusznka na danym rynku) poznawać reguły panujące na rynku kraju sedzby klenta 5. Wskazując na wady eksportu bezpośrednego należałoby wymenć: ponoszene przez eksportera pełnego ryzyka dzałalnośc na rynku eksportowym, fakt, że już na wstępe eksporter mus posadać pewną wedzę na temat rynku, na którym chce dzałać, eksporter samodzelne ponos koszty akwzycj reklamy, 1 Za Rymarczyk J. /red/, 1996, Handel zagranczny. Organzacja technka., PWE, Warszawa, s.17 2 zob. Bałeck K.P., Dorosz A., Januszkewcz W., 1993, Słownk handlu zagrancznego, PWE, Warszawa, s Rymarczyk J., op ct, s.17 4 Rymarczyk J., op ct, s.17 5 na podstawe: Bałeck K.P., 1997, Operacje handlu zagrancznego, PWE, Warszawa s.48 kolejne oraz Rymarczyk J., op ct, s.18 kolejne

2 eksporter mus posadać własny dzał eksportu magazyn wysyłkowy, mus równeż dysponować serwsem magazynem częśc zamennych w kraju eksportu, poneważ eksport bezpośredn dotyczy główne dóbr nwestycyjnych, a węc co za tym dze wymaga fnansowana długotermnowego, poważną jego wadą jest zatem zwększene zaangażowana kaptału rosnące ryzyko kredytowe 6. Inną podstawową formą handlu zagrancznego jest handel tranzytowy. Dotyczy on sytuacj, w której strony wykorzystują do organzacj lub/ realzacj transakcj frmę, której sedzba ne znajduje sę w kraju eksportera an w kraju mportera 7. Ze względu na zakres geografczny dzałana frmy tranzytowej, można dokonać podzału handlu tranzytowego na: aktywny - frma krajowa mająca sedzbę w kraju C pośrednczy w handlu pomędzy krajam B A (rys.1), pasywny - frma zagranczna dzałająca na rynku krajowym C pośrednczy w handlu pomędzy C B (rys.1). Rysunek 1. Schemat tranzytu aktywnego pasywnego. Tranzyt aktywny obrót Kraj A handlowy Kraj B Kraj C sedzba frmy tranzytowej kraj dzałana f. tranzytow ej Tranzyt pasywny Kraj A sedzba frmy tranzytow ej Kraj B obrót handlowy Kraj C k ra j d za ła n a frm y tranzytow ej * umejscowene postac oznacza rynek dzałana pośrednka Źródło: Opracowane własne autora. Dla lepszego zrozumena różncy pomędzy tranzytem aktywnym pasywnym przeanalzujmy ponższy przykład. Załóżmy, że ZPC Ursus sprzedają cągnk do Pakstanu. W przygotowanu tej transakcj berze udzał pośrednk, 6 opracowane na podstawe: Bałeck K.P., op ct, s.49 Rymarczyk J., op ct, s za: Rymarczyk J., op ct, s.17

3 frma z sedzbą w Amsterdame. Jeśl frma ta posada swoje bura w Warszawe, co oznacza, ze dzała na polskm rynku krajowym to będzemy mel do czynena z handlem tranzytowym pasywnym (frma tranzytowa dzała na rynku krajowym jednego z kontrahentów). W przypadku jednak, gdy posada buro tylko w Amsterdame (lub ne posada go an w Polsce, an w Pakstane) to można mówć o handlu tranzytowym aktywnym. Frma tranzytowa obok przygotowana transakcj może brać udzał równeż w jej realzacj. Tranzyt złożony (pośredn) ma mejsce wówczas, gdy frma tranzytowa uczestnczy w obroce towarowym tj. towar od eksportera trafa do frmy tranzytowej dopero późnej do mportera. Natomast tranzyt bezpośredn wówczas, gdy frma tranzytowa ne berze udzału w obroce towarowym tzn. frma tranzytowa ne uczestnczy w akce przekazana towaru kontraktowego stronom transakcj (rys.2 ). Rysunek 2. Tranzyt pośredn bezpośredn. Tranzyt poś redn obrót towarowy Eksporter Poś rednk Importer Tranzyt bezpoś redn Eksporter Poś rednk Importer obrót towarowy Źródło: Opracowane własne autora. Zupełne nowe mejsce w śwatowym obroce gospodarczym zajął w ostatnch latach obrót usługam. Wązać to należy ze szczególnym mejscem, jake już od końca lat 60 -tych zajmuje szeroko defnowany sektor usług w gospodarkach krajów wysokorozwnętych. Pod konec lat osemdzesątych szczególnego rozwoju doznał obrót nektórym rodzajam usług. Do nowych rynków w zakrese eksportu usług należą: 1. obsługa danych, 2. zarządzane systemem ochrony zdrowa, ubezpeczena zdrowotne, 3. obsługa fnansowana projektów nwestycyjnych o wysokej stope ryzyka (venture captal fnancng), 4. wysokej klasy usług bankowośc nwestycyjnej, główne zarządzane aktywam, 5. rozrywka - produkcja muzyczna, telewzyjna td., 6. ubezpeczena na życe, 7. consultng, 8. franchsng, 9. usług turystyczne, 10. usług bznesowe, reklama, rachunkowość td 8. 8 za Nelson C.A., 1990, Global Success. Internatonal Busness Tactcs or the 1990s, Lberty Hall Press,

4 1.1.2 Szczególne formy handlu zagrancznego 9. Obok form podstawowych możemy wyróżnć też zespół szczególnych form handlu zagrancznego. Zalczać do nch będzemy: obrót reperacyjny, obrót uszlachetnający, obrót lcencjam know-how, franchsng, leasng, nwestycje bezpośredne, obrót projektam nwestycyjnym, transakcje wązane, transakcje kompensacyjne, transakcje barterowe oraz nne pokrewne Obrót reperacyjny uszlachetnający. Celem dokonywana obrotu reperacyjnego jest dokonywane napraw wynkłych w czase stosowana wyeksportowanego przedmotu przez jego użytkownka. Przykładem obrotu reperacyjnego jest wywóz za grancę towaru dla wykonana w ramach serwsu naprawy gwarancyjnej. Neco nna sytuacja występuje w przypadku obrotu uszlachetnającego. Występuje on wówczas, gdy poszczególne fazy procesu produkcyjnego są rozlokowane w różnych krajach. Wówczas to celem przewozu towaru przez grancę jest podnesene jego wartośc poprzez wykonane kolejnej czynnośc produkcyjnej. Na przykład na wyprodukowanej w Japon płytce krzemowej zabudowuje sę układ scalony na Tajwane układ ten odsyła sę do Japon. Ze względu na umejscowene danego kraju w procese produkcyjnym obrót uszlachetnający podzelć możemy na: aktywny - wtedy, gdy dany kraj przyjmuje produkt w celu uszlachetnena (wykonana kolejnego etapu procesu produkcyjnego), pasywny - gdy z danego kraju wysyłamy produkt do uszlachetnena (rys.3.). W naszym przykładze dla Japon będze to pasywny obrót uszlachetnający, a dla Tajwanu aktywny. Rysunek 3. Obrót uszlachetnający aktywny pasywny Obrót uszlachetnający aktywny przyjęce do uszlachetnena Frma krajowa towar uszlachetnony Frma zagranczna Obrót uszlachetnający pasywny wysłane do uszlachetnena Frma krajowa Źródło: Opracowane własne autora. towar uszlachetnony Frma zagranczna 9 Duża część z nch często w lteraturze jest wskazywana jako sposoby wejśca na rynk zagranczne

5 Obrót lcencjam know-how W drugej połowe XX weku szczególnego znaczena nabrał obrót myślą naukowo-technczną. Jednym z elementów tego obrotu są umowy lcencyjne. W umowach tych jedna ze stron udzela drugej odpłatne wszelkch praw do wykorzystywana jej myśl techncznej pod postacą produktu technolog jego wytwarzana. Ze względu na charakter zobowązana dawcy lcencj umowy lcencyjne dzelmy na 10 : umowy lcencyjne czyste - obejmujące tylko prawa patentowe złożone (nne elementy dodatkowe np. lcencjodawca zobowązuje sę do dostaw odpowednch materałów przekazana całego know-how wraz z jego zmanam. Ze względu na zakres przedmotowy terytoralny lcencj: wyłączne, newyłączne. Lcencja wyłączna oznacza, że na danym obszarze ne ma nnego producenta tego samego wyrobu (objętego lcencją). Natomast lcencja newyłączna oznacza, że dawca lcencj może podpsać kolejne umowy z nnym podmotam, które konkurują z perwszym lcencjoborcą. Ze względu na stopeń uprawneń lcencjonoborcy: pełne, nepełne. O umowe lcencyjnej nepełnej mówmy, gdy w poważnym stopnu ogranczone zostały uprawnena borcy. Ze względu na czas obszar stosowana: ogranczone, neogranczone (co do obszaru lub okresu wykorzystywana). Ostatn podzał umów lcencyjnych dokonywany jest ze względu na zakres dodatkowych usług lcencjonodawcy: czynne, berne. W przypadku umowy czynnej lcencjodawca berze udzał we wdrożenu lcencj, np. prowadz doradztwo czy szkolena. Jeżel brak jest takej asysty umowę nazywamy berną Franchsng Jedną z form handlu zagrancznego zdobywających coraz wększą popularność jest franchsng. Za K. Bałeckm można go zdefnować jako odpłatne udostępnene opatentowanej technolog lub systemu usług 11. Rozróżnć można trzy jego formy: dystrybucyjną (polega na centralzacj dystrybucj towarów), produkcyjną (podobne jak lcencja, ale brak mu zasady wyłącznośc na danym obszarze tworzy sę seć producentów), usługową (najczęścej spotykany). Franchsng polega na udzelanu przez jakś podmot gospodarczy (zwany franczyzerem) nnemu podmotow, zwanemu franczyzantem, prawa do dzałana w określony sposób, według określonych standardów często używając mark franczyzera. W zaman za to franczyzant zobowązuje sę do utrzymana odpowednch standardów wnoszena dawcy opłat: wstępnych (za dopuszczene do sec) beżących. Franczyzant prowadz dzałalność samodzelne (we własnym menu, na własny rachunek), na określonym obszarze, ale na podstawe lcencj, według wskazówek pod kontrolą dawcy 12. Z kole franczyzer posada funkcje kontrolne doradcze. On równeż szkol pracownków franczyzanta, opracowuje stratege dzałana oraz prowadz kampane reklamowe (za reklamę lokalną odpowedzalny jest franczyzant). Udzelene lcencj nnym podmotom ne wyklucza prowadzena samodzelnej dzałalnośc przez franczyzera. Prowadzone przez nego placówk wzorcowe ne pownny być dla zwykłego klenta do odróżnena od placówek franczyzantów. Podstawą stosunku prawnego pomędzy stronam jest umowa, która określa prawa obowązk stron (tab.1.). 10 klasyfkacj dokonano na podstawe: Rymarczyk J., op ct, s.25-26, 11 Bałeck K.P., op ct, s.236 kolejne 12 Rymarczyk J., op ct, s.26

6 Tabela 1. Obowązk stron umowy franchsngowej. Franczyzer (dawca) 1. Udostępnane prawa do korzystana ze znaku handlowego. 2. Przekazane pełnych nformacj o sposobe produkcj śwadczena usług oraz standardach sposobach ch dotrzymana. 3. Unowocześnane technolog ( nformowane o tym franczyzanta) oraz rozbudowa sec. 4. Zapewnene wyłącznośc terytoralnej franczyzoborcy. 5. Pomoc franczyzoborcy w uruchomenu dzałalnośc: kredyty, szkolena, pomoc w podpsywanu umów z dostawcam. Na podstawe: Bałeck K.S., 1996, Operacje handlu zagrancznego, PWE, Warszawa, s Franczyzant (borca) 1. Posadane odpowednego lokalu (własnego lub wynajętego). 2. Odpowedne wyposażene lokalu (według wskazówek franczyzera) na własny koszt. 3. Prowadzene dzałalnośc objętej umową zgodne z jej warunkam. 4. Przekazywane dawcy nabytej wedzy ewentualnych nnowacj oraz nformacj rynkowej. 5. Zachowane odpowednego standardu usług. 6. Brak dzałalnośc konkurencyjnej wobec franczyzera. 7. Termnowe uszczane przewdzanych w umowe opłat. 8. Może też zobowązać sę do zakupów półfabrykatów od wskazanych przez franczyzera dostawców. Umowa franchsngu zawera równeż klauzule dotyczące: sposobu przedłużana umowy jej rozwązywana, konsekwencj braku dostosowana sę stron do przyjętych rozwązań, skutków zmany właśccela sec, ne wywązywana sę z zobowązań fnansowych tp 13. Jak już wcześnej wspomnelśmy za ogólny marketng odpowada franczyzer. Fakt, że franczyzant prowadz promocję lokalną ne zwalna go od partycypowana w kosztach dużych ogólnokrajowych (czy śwatowych) kampan reklamowych. W chwl obecnej na śwece funkcjonuje klka tysęcy systemów franchsngowych, a lczba ch uczestnków w skal śwatowej przekracza mlon cągle rośne (przykładam mogą być tu sec barów szybkej obsług MacDonald s KFC, a także produkcja Peps Col) Leasng Nabyce majątku produkcyjnego ne zawsze wymaga zaangażowana poważnych środków penężnych. Jedną z metod, która to umożlwa jest leasng. Jest to umowa, na mocy której posadacz dobra daje prawo używana go przez określony czas nnej osobe fzycznej lub prawnej w zaman za ustalone, okresowe opłaty 14. Za K. Bałeckm można ją zdefnować jako formę najmu lub dzerżawy ruchomych środków trwałych albo neruchomośc, umożlwającą podmotom, które z nej korzystają, wykorzystane określonych składnków majątkowych bez konecznośc ch nabyca 15. Chocaż stronam umowy leasngu są leasngodawca (właśccel) leasngoborca (użytkownk), to w transakcj borą udzał trzy podmoty: dawca, dostawca (np. producent), borca. Elementem transakcj leasngowej może być jedna lub też dwe umowy. W przypadku, gdy producent jest jednocześne dawcą to wystarczy jedna umowa pomędzy nm. Natomast, gdy występuje pomędzy nm nstytucja fnansowa (jako pośrednk) wymagane są dwe umowy: pomędzy pośrednkem producentem, pomędzy pośrednkem a borcą. 13 Bałeck K.P., op ct, s na podstawe: Groppell A.A., Nkbakht E., 1999, Wstep do fnansów, WIG Press, Warszawa, s Bałeck K.P., op ct, s.239

7 Tabela 2. Wady korzyśc leasngu. Korzyśc Wady 1. Umowa leasngu jest mnej restrykcyjne nż umowa kredytowa. 2. Ne wymaga pozyskwana nowego kaptału w forme emsj akcj, oblgacj czy kredytu bankowego. 1. Tylko jedna ze stron ma korzyśc podatkowe. 2. W przypadku leasngu operacyjnego występuje koneczność zwrotu wykorzystywanego sprzętu. 3. Każda modyfkacja wyposażena wymaga zgody 3. Leasngoborca zrzuca ryzyko starzena sę leasngodawcy. wyposażena na leasngodawcę (może łatwej unowocześnać swoje wyposażene). 4. Ne wymaga dużych nwestycj początkowych. 5. Pojawa sę możlwość skorzystana przez strony z 4. W zależnośc od typu leasngu jedna ze stron trac wartość lkwdacyjną. 5. Nższa elastyczność kosztów stałych leasngoborcy w przypadku nekorzystnych zman na rynku. ulg podatkowych (w zależnośc od wykorzystywanego rodzaju leasngu). Opracowane własne na podstawe: Bałeck K.P, op ct s.239 kolejne, Gropell A.A., Nkbakht E., op ct, s.259 kolejne. Obok oznaczena stron umowa leasngowa zawera równeż: określene przedmotu umowy leasngowej, klauzulę montażu, klauzulę dotyczącą gwarancj rękojm, klauzulę opłat leasngowych (termny sposoby zapłaty), rozwązana dotyczące zasad ubezpeczena, rozwązana dotyczące czasu trwana sposoby jego przedłużena 16. Podpsane umowy ustalene jej warunków poprzedza badane przez leasngodawcę sytuacj fnansowej (a szczególne zdolnośc kredytowej) leasngoborcy. Od oceny tej zależą szczegółowe (przede wszystkm fnansowe) warunk udostępnena majątku w ramach leasngu. Rodzaje leasngu. Podobne jak w welu nnych przypadkach, tak w przypadku leasngu spotykamy sę z klkoma podzałam. Najpopularnejszy podzał klasyfkuje leasng na: fnansowy 17 - gdy umowa przewduje przejśce prawa własnośc do leasngowanego przedmotu przechodz na borcę z chwlą zakończena obowązywana kontraktu, przedmot ulega prawe całkowtej amortyzacj w okrese trwana kontraktu, a utrzymane, naprawa oraz koszty amortyzacj obcążają leasngoborcę, operacyjny - zawerana zwykle na czas krótszy nż l. fnansowy, po wygaśnęcu umowy przedmot leasngu wraca do leasngodawcy, on też odpowada za naprawy remonty, jego też obcążają koszty amortyzacj, zwrotny - gdy właśccel sprzedaje część własnego majątku frme leasngowej, a następne berze go od nej w leasng, wspomagany - gdy leasngodawca pokrywa tylko część ceny zakupu dobra, a na resztę udzelany jest przez nne podmoty fnansowe kredyt hpoteczny pod zastaw tego elementu majątku, tytuł własnośc zachowuje jeszcze nny podmot zwany powernkem. Na jego konto wpływają opłaty leasngowe, które przeznacza on w perwszej kolejnośc na spłatę rat odsetek od kredytu późnej na raty dla leasngodawcy. Gdy okres leasngu dobega końca powernk spłaca werzycel własność przedmotu leasngu przechodz na leasngodawcę. Umowa może przewdywać tylko najem lub dzerżawę majątku. Tak przypadek nazywać będzemy leasngem netto. Jeżel jednak borca dodatkowo zajmuje sęobsługą, konserwacją naprawam leasngowanego przedmotu to leasng tak nazywamy leasngem brutto. W zależnośc od lczby podmotów borących udzał w transakcj możemy wydzelć : 16 Bałeck K.P., op ct, s leasng fnansowy regulowany jest przepsam Konwencj o mędzynarodowym leasngu fnansowanym z Ottawy 1988r. - zobacz: Kruczalak K., 1991, Leasng jego gospodarcze zastosowane, KP Lex, Gdańsk

8 leasng pośredn, gdze leasngem zajmują sę wyspecjalzowane frmy, które nabywają urządzena od producentów, a następne oferują ch leasng nnym podmotom, często w nnych krajach, leasng bezpośredn, gdy leasng prowadzony jest przez wytwórców danego sprzętu. W zależnośc od leasngowanych dóbr możemy wskazać na leasng: dóbr nwestycyjnych, obektów (neruchomośc), konsumpcyjny (artykułów konsumpcyjnych trwałego użytku np. samochody, sprzęt AGD tp.) Inwestycje zagranczne (bezpośredne nwestycje zagranczne - BIZ, foregn drect nvestment - FDI) Przez pojęce nwestycj zagrancznych rozumemy nwestowane kaptału przez przedsęborstwo na rynku nnym nż jego rynek krajowy. Ze względu na cel nwestycj możemy wydzelć podstawowe typy nwestycj zagrancznych 18 : krótkotermnowe przepływy kaptału (ang. short term captal flows), nwestycje których horyzont czasowy jest bardzo krótk (ponżej jednego roku), a celem uzyskane zysku z operacj fnansowych w skutek różnc kursowych (cen aktywów fnansowych na nnych rynkach oraz zman kursów walutowych) czy zman różnc w pozome stóp procentowych, nwestycje portfelowe (ang. portfolo nvestment) - są to nwestycje o znaczne dłuższym horyzonce czasowym (często klka lat), a ch celem jest uzyskane zysku w wynku wzrostu wartośc rynkowej posadanych aktywów fnansowych, nwestycje bezpośredne (ang. drect nvestment) - o długm horyzonce czasowym, ch celem jest uzyskane dochodów zwązanych ze sprawowanem kontrol nad przedsęwzęcem na rynku zagrancznym właśne temu typow nwestycj zagrancznych pośwęcone są ponższego rozważana. Równeż pojęce zagrancznych nwestycj bezpośrednch (ang. foregn drect nvestment) ne jest homogenczne. Zalczamy bowem do nch zarówno zakup akcj stnejącego już wcześnej przedsęborstwa (lub jego częśc), udzelene kredytu, a nawet zbudowane nowego przedsęborstwa od podstaw wyposażene go w nezbędny majątek (take nwestycje określamy manem greenfeld). Według OECD zagrancznym nwestorem może być jednostka, publczne lub prywatne przedsęborstwo, grupa powązanych ze sobą jprzedsęborstw, które posadają przedsęborstwo powstałe w wynku bezpośrednej nwestycj (ang. foregn drect enterprse), tj., flę z wększoścowym lub mnejszoścowym udzałem albo oddzał operujący w kraju nnym nż kraj stałego osedlena bezpośrednego nwestora. Przedsęborstwo będące nwestycją zagranczną defnowane jest jako podmot, w którym pojedynczy nwestor zagranczny kontroluje 10 % lub węcej kaptału akcyjnego (akcj lub głosów w przypadku akcj uprzywlejowanych) w osobe prawnej o charakterze korporacyjnym; lub posada efektywny wpływ na decyzje frmy (posada bezpośredn wpływ na kształtowane strateg frmy). Oczywśce próg 10% udzałów traktować jnależy bardzo elastyczne. Welkość ta może bowem ulec zmane w zależnośc od nnych czynnków determnujących daną nwestycję (ne zawsze posadane ponad 10% kaptału osoby korporacyjnej oznacza, że: a. nwestor posada wpływ na strategę podmotu, b. chce tak wpływ posadać. Jako nwestycje bezpośrednch możemy traktować jako obejmujące przepływy kaptału w przedsęborstwach zależnych /flach (subsdary), oddzałach (branch) przedsęborstwach stowarzyszonych (assocate). Przez pojęce subsdary rozumemy mający osobowość prawną podmot gospodarczy, w którym nwestor zagranczny kontroluje bezpośredno lub pośredno (przez nną flę) węcej nż połowę głosów (bądź udzałów) w tymże podmoce. Branch jest to pomot ne posadający odrębnej osobowośc prawnej (unncorporated). Do tej kategor zalczyć można równeż udzał majątkowy w nnej frme w postac: sprzętu lub majątku trwałego, nemateralnych aktywów (patenty, prawa autorske), a będący w posadanu nwestora zagrancznego. Z kole assocate to podmot, w którym nwestor bezpośredn /lub jego fle, kontrolują ne węcej nż 50% głosów lub mają decydujący wpływ na zarządzane frmą. 18 Na podstawe sprawozdań Mędzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF World Economc Outlook)

9 Przepływ kaptału w forme nwestycj bezpośrednch oznacza: 1. W przypadku subsdary : bezpośredn udzał nwestora w renwestowanych zyskach, powększony o bezpośredn udzał nwestora w zakupe udzałów pożyczek (długów) podmotu, powększony o wartość netto udzelonych przez nwestora krótkotermnowych kredytów. 2. W przypadku assocate: wzrost zysku lub wzrost wartośc netto funduszy wnoszonych przez nwestora. Do kategor nwestycj zagrancznych zalczyć możemy także kredyty udzelane zagrancznym przedsęborstwom lub zlokalzowanym za grancą przedsęborstwom z udzałem własnym. Możemy rozróżnć klka domnujących motywów nwestycj zagrancznych: zbytu (zdobyce nowego lub stotne rozszerzene stnejącego rynku zbytu), zaopatrzena (zdobyce dostępu do tańszych surowców, zapewnene sobe stablnego do nch dostępu kontrol nad dostawcam), kosztów (poszukwane oszczędnośc np. podatkowych, kosztów zatrudnena, fnansowych - np. tańszy kredyt tp.), ochrony środowska (mnejsze wymagana za grancą) 19. Eteman Stonehll dzelą motywy nwestycj zagrancznych na trzy grupy: strategczne, zachowawcze, ekonomczne. Do motywów strategcznych zalczają: dostęp do nowych rynków, dostęp do surowców, zwększene efektywnośc produkcj, poszukwane wedzy umejętnośc, którym na dysponuje sę na rynku krajowym. Do motywów zachowawczych (zwanych też psychologcznym) zalczono: nstytucje, których nacsk ne mogą być przez korporacje gnorowane (np. rząd, dystrybutorzy, klenc tp.), obawa utraty rynku zbytu, slne konkurencja z zagrancy na rynku krajowym, band wagon effect - oczekwane, że poneważ konkurencyjnej frme udało sę na tym rynku nam sę też uda oraz ogólna wara, że dotychczasowe nwestycje były udane, węc te sę udadzą. Z kole do motywów ekonomcznych zalczyl on: wykorzystane przewag komparatywnej, upowszechnene mędzynarodowych przepływów kaptałów, nedoskonałośc na rynkach aktywów rzeczowych (wykorzystane ekonom skal, dośwadczena zarządu, wedzy o produkce czynnkach rynkowych, technologa, sła fnansowa), nedoskonałośc na rynkach aktywów fnansowych 20. Wskazując korzyśc nwestycj zagrancznych z punktu wdzena nwestora należało by wskazać przede wszystkm: nższe koszty tak produktu jak dostępu do rynku, ułatwony dostęp do klenta ( łatwejsza dentyfkacja jego wymagań oraz łatwość spełnana jego oczekwań), zwększene konkurencyjnośc własnej oferty wobec konkurentów na rynku lokalnym przyjmującego nwestycje, ulg podatkowe. Podstawową wadą jest przekazane know-how utrata nad nm pełnej kontrol. Obok tego wymenć można przede wszystkm: rosnące ryzyko poltyczne, ryzyka makroekonomczne fnansowe na jake naraża sę nwestor na rynku zagrancznym, potrzeba modyfkacj strateg przedsęborstwa do potrzeb rynku, na którym ulokowalśmy nwestycje, potrzeba przygotowana wykorzystana lokalnej kadry zarządzającej modyfkacj poltyk kadrowej tp. Korzyścam z punktu wdzena kraju przyjmującego jest przede wszystkm zwększene lczby mejsc pracy oraz transfer technolog know -how. Napływające nwestycje zagranczne wpływają na polepszene sę blansu 19 za: Rymarczyk J., op ct, s Szerzej ne ten temat: Eteman D.K., Stonehll A.I., 1979, Multnatonal Busness Fnance, Addson Wesley, Readng, MA, s

10 płatnczego wzrost rezerw walutowych. Jednocześne nwestycje bezpośredne ze względu na swój długotermnowy charakter wydatne przyczynają sę do stablzacj gospodark je przyjmującej (duży udzał nwestycj bezpośrednch w nwestycjach zagrancznych ogółem oznacza mnejsze ryzyko głębokego kryzysu walutowego 21 ). Kolejną zaletą jest podnesene sę konkurencyjnośc oferty eksportowej w konsekwencj wzrost eksportu. Główne wady to: transfer zysków za grancę, ogranczane własnych prac naukowo badawczych (w przypadku przejmowana już stnejących przedsęborstw), ogranczane zyskownośc podmotu zależnego poprzez stosowane cen transferowych wewnątrz korporacj, wydatne zwększene mportu nwestycyjnego (szczególne w przypadku nwestycj typu greenfeld w trakce perwszego okresu jej trwana, ogranczene możlwośc prowadzena selektywnej poltyk gospodarczej przez państwo Obrót projektam nwestycyjnym Okres powojenny zaznaczył sę w gospodarce śwatowej szybkm tempem ndustralzacj rozwoju krajów słabej rozwnętych, w tym dawnych krajów kolonalnych. Mały one bardzo słabą nfrastrukturę gospodarczą (brak lub newele elektrown, sec przesyłowych, autostrad dróg oraz gazo rurocągów). Wykonane tych nwestycj wymagało dużych nakładów fnansowych, których ne mogły poneść kraje o słabych fnansach publcznych (z mało efektywnym, a często nesprawnym aparatem podatkowym) systemach fnansowych (w tym bankowych). W tej sytuacj pozostawało poszukwać źródeł fnansowana za grancą. Ne było to jednak łatwe ze względu na newelką warygodność nwestycyjną tych krajów. W tej sytuacj pozostawało tylko znalezene nwestorów z krajów o nskm ryzyku nwestycyjnym, którzy bylby gotow ne tylko sfnansować, ale też wykonać tak projekt. Ne bez znaczena był oczywśce fakt, że dzęk temu dokonywano transferu technolog. Przedsęborstwa, którym zaproponowano tego typu usługę tworzyły towarzystwa (konsorcja) projektów zagrancznych 22. Tworzone one były są przez grupy podmotów gospodarczych dla realzacj określonego przedsęwzęca za grancą, a po jego realzacj dokonywały samorozwązana. Tego typu formę mportu wykorzystywano wykorzystuje sę nadal główne do przeprowadzena projektów nwestycyjnych o długm horyzonce czasowym, główne dotyczących wspomnanej wcześnej nfrastruktury gospodarczej np. budowa elektrown czy autostrad w jakmś określonym kraju. Konsorcjum take powstaje w drodze umowy tworzących je podmotów. Z kole podpsuje ono umowę z rządem danego kraju. Umowa może dotyczyć wyłączne budowy lub budowy eksploatacj w ramach koncesj tworzonego obektu. Nakłady są ponoszone przez jednostk, które powołały dane konsorcjum. Dzęk uczestnctwu w nm banków jego członkowe mają zapewnony dostęp do rynku kaptałowego. Po pewnym czase projekt wchodz w fazę samofnansowana. Wyjśce nwestorów z nwestycj może nastąpć poprzez odsprzedane rządow danego kraju obektu bądź jego sprzedaż wskazanym przezeń podmotom. Możlwe jest też zakończene dzałalnośc na skutek upływu termnu koncesj. Sposób wyjśca ewentualne cena, jaką ma zapłacć rząd, są określone w umowe. W zwązku z wysokm ryzykem tego typu przedsęwzęć bardzo często wymagane są gwarancje rządowe (ne tylko rządu przyjmującego nwestycję, ale rządów państw, z których pochodzą członkowe konsorcjum) nstytucj mędzynarodowych. Konsorcja stosują też lczne nne sposoby zabezpeczena sę przed ryzykem np. ubezpeczene projektu. Ta forma handlu zagrancznego mała ma w dalszym cągu nebagatelne znaczene dla rozwoju krajów najbednejszych włączenu ch w śwatowy obeg gospodarczy. Jej stnene umożlwa krajom bednejszym bądź mającym problem z pozyskanem środków na rynkach mędzynarodowych (będących np. po poważnym kryzyse gospodarczym) na poprawę lub stworzene nowoczesnej nfrastruktury gospodarczej. 21 zob. IMF World Economc Outlook October zob. Rymarczyk J. /red/, op ct, s.30

11 Inne transakcje w handlu zagrancznym W handlu zagrancznym szeroke zastosowane znajdują transakcje wązane, kompensacyjne, barterowe n. Z resztą wraz z rozwojem mędzynarodowej wymany handlowej pojawa sę ch coraz węcej co cekawe ne dotyczą wyłączne krajów słabszych gospodarczo. Jeszcze na początku lat dzewęćdzesątych ch udzał szacowano na 5 do 10% handlu śwatowego 23. Do głównych powodów rozwoju transakcj handlu wymennego zalczyć można napętą sytuację walutową (nske rezerwy walutowe) bardzo wysoke zadłużene krajów chcących podnosć własny pozom gospodarczy poprzez mport. Do najczęścej wykorzystywanych transakcj ne wymagających zaangażowana rezerw walutowych zalczyć można: transakcje wązane, transakcje wzajemne (równoległe), barterowe, kompensacyjne, transakcje offsetowe, kooperację przemysłową, transakcje odkupu, transakcje wymany długu za towar, kompensatę fnansową. Transakcje wązane (wymenne) występują wówczas, gdy zakup lub sprzedaż jednego dobra uzależnona jest od zakupu lub sprzedaży nnego 24. Strony umawają sę co do towarów podlegających wymane. Możemy wyróżnć dwa rodzaje transakcj wązanych (wymennych). pozome - uzależnene sprzedaży lub kupna jednego dobra od kupna lub sprzedaży nnego; ponowe - uzależnene sprzedaży lub kupna jednego dobra od jednoczesnej sprzedaży lub kupna nnego) (rys.4) 25. W przypadku transakcj pozomej mporter próbuje wywerać nacsk na eksportera, aby nabył on towary, których wcześnej ne zamerzał kupć. Z kole eksporter może próbować podobne wywerać presję na mportera, by ten sprzedał mu towar, na którym szczególne mu zależy. W eksporce do Chn często sę zdarza, że partner chńsk ne chce (ne może) dokonać płatnośc penężnej. Wówczas oferuje on partnerow nabyce towarów, których on ne potrzebuje np. ołówk w zaman za turbny energetyczne. Eksporter wskazanych wcześnej turbn właścwe mus sę zgodzć na taką formę płatnośc o le chce pozostać na rynku chńskm. W przypadku transakcj ponowych eksporter uzależna sprzedaż atrakcyjnego towaru od jednoczesnego zakupu przez mportera nnego, którego ten ostatn ne potrzebuje (z resztą podobne ogranczena może założyć sam mporter wobec partnera). Dla przykładu duży japońsk koncern sprzedaje w Polsce przenośne radoodtwarzacze są one bardzo chętne zamawane przez jego dystrybutorów w naszym kraju. Jednocześne koncern ten jest producentem zegarków elektroncznych, które na naszym rynku ne są chodlwe. Wymusza on węc od dystrybutorów radoodtwarzaczy by nabyl też zegark. 23 Glogowsk E., Munch M., 1994, Nowe usług fnansowe, Wydawnctwa Naukowe PWN, Warszawa, s Bałeck K.P., Dorosz A,. Januszkewcz W., 1993, Słownk handlu zagrancznego, PWE, Warszawa, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s.29

12 Rysunek 4. Transakcje wązane pozome ponowe. Transakcja wązana pozoma przepływy towarowe Eksporter Importer Transakcja wązana ponowa przepływy towarowe Eksporter Importer Źródło: Opracowane autora Transakcja wzajemna (równoległa - counterpurchase) jest to rodzaj transakcj wązanej, gdze eksporter zobowązuje sę zakupć w kraju mportera w cągu określonego czasu (najczęścej w okrese (3-5 lat) ustalone wcześnej towary na sumę odpowadającą wartośc zamówena. Natomast sama sprzedaż transakcja wzajemna są przedmotem odrębnych umów są od sebe całkowce nezależne (obe strony płacą gotówką) 26. Kolejnym rodzajem transakcj są transakcje kompensacyjne 27. Polegają one na wymane towar za towar. Ne wymaga rozlczeń w dewzach, bowem zakłada sę, że strumene eksportu mportu będą sę w okrese rozlczenowym równoważyć. Jedyne neskompensowana nadwyżka jest rozlczana w dewzach. W transakcj takej berze udzał zazwyczaj czterech partnerów (po jednym eksporterze mporterze z każdego kraju). Rozlczena penężne są dokonywane w waluce krajowej pomędzy eksporterem mporterem z tego samego kraju. Wskazana wcześnej nadwyżka nazywana jest szpcą. Szczególnym rodzajem transakcj kompensacyjnej jest kompensacja trójkątna 28. Transakcja tego typu wymaga trzech partnerów. Kraj wysokozaawansowany technologczne dostarcza dobra nwestycyjne o wysokej technolog do kraju o państwowym monopolu w handlu zagrancznym 29. Dzęk temu zyskuje dostęp do nowych technolog. On z kole wywoz proste produkty przemysłowe o tej samej wartośc (wykonane dzęk uzyskanej technolog do kraju rozwjającego sę. Dwa ostatne kraje (z państwowym monopolem handlu zagrancznego rozwjający sę) zawerają umowę clearngową (Clearng jest omówony w rozdzale dotyczącym kontraktu), na podstawe której perodyczne oblczane są salda. Nadwyżkę z reguły osąga kraj o państwowym monopolu w handlu zagrancznym. Jest ona sprzedawane są dostarczycelow technolog (krajow perwszemu, dysponującemu technologam) m.n. jako zapłata za dostarczoną technologę. Innym szczególnym rodzajem transakcj kompensacyjnej jest transakcja barterowa 30. Równeż w tym przypadku następuje wymana towar za towar, z tym, że występuje dwóch partnerów, a każdy z nch jest równocześne eksporterem mporterem. Oznacza to, że zarówno wewnątrz kraju eksportera, jak mportera brak rozlczeń wewnętrznych. 26 Glogowsk E., Munch M., op ct, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s Glogowsk E., Munch M., op ct, s W ten sposób określano m.n. kraje komunstyczne, gdze cały handel zagranczny był ( w nektórych państwach - Korea Płn., Kuba jest) domeną agend rządowych, np. w Polsce były to przedsęborstwa handlu zagrancznego (PHZ) 30 Rymarczyk J., /red/, op ct, s.29

13 Kooperacja przemysłowa (offset) ma mejsce, gdy eksporter zobowązuje sę użyć do wykonana produktu gotowego częśc wyprodukowanych w kraju mportera. Produkt ten trafa późnej na rynek mportera. Bardzo często, dla uzyskana odpowednej jakośc zaawansowana technologcznego eksporter dostarcza do kraju mportera nezbędnych technolog. Przykładem może tu być zakup przez PLL LOT samolotów Boeng, w zaman za co ten ostatn założył w polskch przedsęborstwach przemysłu lotnczego zamówena na częśc do samolotów o wartośc zblżonej do wartośc kontraktu. Wyróżnć można offset bezpośredn, gdy przez eksportera zamawane są częśc potrzebne mu do produkcj tylko wyrobów przeznaczonych na rynek mportera oraz offset pośredn, gdy eksporter sam tych częśc ne produkuje, a może je wykorzystać także w produkcj na rynk trzece. Transakcja odkupu (buy-back arrangements) przewduje, że sprzedający zobowązuje sę przyjąć tytułem zapłaty pewną część produktów wytwarzanych przez dostarczoną fabrykę lub za pomocą dostarczonej technolog. Z kole transakcje typu towar za dług (debt- barter arrangements) występują często w przypadku krajów rozwjających sę krajów o państwowym monopolu handlu zagrancznego, które jednocześne mają problemy ze spłatą swego zadłużena zagrancznego. W tej sytuacj na mocy specjalnego porozumena z werzycelam regulują swoje zobowązana eksportem towarów. Natomast Kompensata fnansowa obejmuje dostawy towarów eksportowych w zaman za zakup od mportera nnych towarów zupełne ne zwązanych z proflem dzałalnośc eksportera. Clearng to forma bezgotówkowych rozlczeń zagrancznych, polega na potrącanu przez kraje, które zawarły odpowedną umowę mędzypaństwową, wzajemnych, wymagalnych w tym samym czase należnośc zobowązań 31. Wskutek tych dzałań następuje wzajemne umorzene objętych umową należnośc. Polega ona na tym, że nstytucje handlowe rozlczają sę z wyznaczoną zbą rozrachunkową (najczęścej jest to bank centralny). Natomast zby rozrachunkowe obu objętych umową krajów rozlczają sę na konec okresu saldam. Wewnątrz kraju płatnośc są regulowane w penądzu krajowym. Importerzy płacą odpowedne kwoty do banku centralnego (zby rozrachunkowej), a ten wypłaca z tego należne środk eksporterom. W clearngu występują dwa rodzaje umów: handlowa - zawerająca lstę ndykatywną towarów przeznaczonych, płatncza - zawera warunk płatnośc za dostarczone towary. W teor handlu zagrancznego pojawają sę równeż nne klasyfkacje. Ze względu na lczbę krajów, które zawarły porozumene clearng podzelć możemy na: blateralny, multlateralny (welostronny). Jeżel w ramach rozlczeń występują dwa kraje to clearng tak nazywa sę blateralnym. Natomast, w momence, gdy w rozlczenach berze udzał węcej krajów, multlateralnym 32. Rozlczena w ramach kontraktów clearngowych prowadzone są przez bank centralne krajów borących w nch udzał. Mogą one być też powerzone wybranym bankom komercyjnym. Są one prowadzone na specjalne prowadzonych przez te bank kontach. Ze względu na lczbę kont, na których rozlcza sę transakcję wyróżnamy: clearng jednokontowy, clearng welokontowy 33. Z punktu wdzena technk prowadzena rachunków clearngowych wyróżnć możemy: clearng dwustronny - rachunk prowadzone jednocześne w obu krajach, clearng jednostronny - rachunek prowadzony jest tylko w jednym kraju. Natomast ze względu na przyjętą w rozlczenach walutę: jednowalutowy (gdy w rozlczenach wykorzystywana jest tylko jedna, wcześnej ustalona waluta), dwuwalutowy (lub welowalutowy - gdy wykorzystuje sę dwe lub klka walut) Rymarczyk J., /red/, op ct, s Bałeck K.P., Dorosz A., Januszkewcz W., op ct, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s.188

14 Do wad clearngu zalczyć możemy: koneczność zanżana obrotów handlowych do pozomu słabszego partnera (wymóg blansowana), Istnene tych umów skłana do zakupów ne tam, gdze towary są najtańsze, ale tam, gdze są nadwyżk clearngowe, sprzyja deformacjom cen, najczęścej ceny w transakcjach tego typu są wyższe od cen śwatowych. Sama transakcja clearngowa jest umową zakładającą wymanę towar za towar. Możemy ją określć jako rozwnęce transakcj kompensacyjnej, z tym, że berze w nej udzał co najmnej 4 partnerów (z dwóch krajów - patrz rysunek ponżej). W ramach transakcj clearngowej strumene towarów przepływających pomędzy krajam pownny sę zblansować na dzeń 31. grudna każdego roku 35. Rysunek. Schemat płatnośc clearngowej Kraj A Kraj B Towar R o z l c z e n a Eksporter Bank centralny w p. e n ą d z u A G R A N I C A R o z l c z e n a Importer Bank centralny w p. e n ą d z u B Towar Im porter Eksporter Źródło: Opracowane autora. W przypadku, gdy w trakce okresu rozlczenowego salda sę ne równoważą strony mogą sobe udzelć zazwyczaj nskooprocentowanego kredytu techncznego. Nadwyżkę jednej ze stron transakcj clearngowej na konec okresu rozlczenowego nazywamy szpcą. Szpca może zostać spłacona poprzez: dodatkowe dostawy towarów, dewzam, mogą też przejść nerozlczone na następny okres 36. Szpcę można też sprzedać w transakcj swtchowej. J. Rymarczyk defnuje swtch jako sprzedaż częśc lub całośc należnośc z tytułu nadwyżk clearngowej za wolne dewzy 37. Strona sprzedająca otrzyma mnejsze środk z tytułu wskazanej wyżej należnośc nż wynkałoby to z warunków transakcj clearngowej. Dzeje sę tak poneważ towary w transakcjach clearngowych są zazwyczaj nadwartoścowe, tzn. ch cena w tych transakcjach została ustalona wyżej nż wynosłaby w transakcj wolnodewzowej (nawet o 30%). Wyróżna sę dwa rodzaje transakcj swtchowej: 35 Bałeck K.P., Dorosz A., Januszkewcz W., op ct, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s Rymarczyk J., /red/, op ct, s.189

15 swtch fnansowy - gdy sprzedaż nadwyżk dokonywana jest za dewzy, swtch towarowy - w momence, gdy u partnera clearngowego kupuje sę towar ne objęty umową clearngową, na potrzeby przedsęborstw kraju trzecego, który płac dewzam. W zwązku z różncą ceny sprzedaży wartośc nomnalnej nadwyżk clearngowej w swtchu fnansowym występują dwa pojęca: dsago, ago. Dsago jest to kwota, o którą obnżono wartość nadwyżk cleargowej w transakcj swtchowej. Możemy ją traktować jako stratę sprzedającego. Z kole ago jest zyskem kupującego należność clearngową 38. Dla przykładu w handlu pomędzy krajam A B powstała nadwyżka clearngowa wysokośc 250 mln USD. Kraj B postanowł nadwyżkę tą sprzedać krajow D. Od kraju D otrzymał 200 mln USD. Nomnalne stracł węc 50 mln USD (dsago), natomast kraj D nomnalne zyskał 50 mln USD (ago). Przyczyną operacj swtchowych jest przede wszystkm możlwość zamany nepłynnej nadwyżk handlowej na środk penężne dla zbywcy jednocześne zdobyce przez nabywcę środków na tańsze sfnansowane mportu z kraju, który mał nedobór (bowem kraj ten nadal jest zobowązany do płatnośc nomnalnej, a węc w naszym przypadku za 250 mln USD). 38 Rymarczyk J., /red/, op ct, s.189