Wstęp. Kocham wolność, czyli jak zaszczepiliśmy w sobie jej gen ISBN:

Transkrypt

1

2 Kocham wolność, czyli jak zaszczepiliśmy w sobie jej gen Copyright Fundacja Instytut Lecha Wałęsy, Warszawa 2013 Wszystkie prawa zastrzeżone. Wydawca: Fundacja Instytut Lecha Wałęsy Al. Jerozolimskie 11/ Warszawa Nakład: egz. Autor tekstu: Piotr Metz Współpraca: Tomasz Ulanowski, Piotr Rzepka Skład i łamanie: Studio Zakład Sp. z o.o., Zdjęcia: East News Publikacja powstała we współpracy z Grupą Wydawniczą BOOKMARK SA ISBN: Obchody 20. rocznicy wyborów 4 czerwca 1989 r. Fot. Łukasz Ostalski/REPORTER Wstęp Mieliśmy go w sobie zawsze. Przekazywany przez kolejne pokolenia, chowany w trudnych czasach do szafy, ale pielęgnowany i chroniony. Gen WOLNOŚCI. Słowa, które we wszystkich językach brzmi tak samo. Odważnie i dumnie. Uczyliśmy się jej i o niej, odkrywaliśmy ją codziennie w sprawach zwykłych i wielkich. Dotyczących nas samych i całych narodów. W literaturze, filmie, pieśni i piosence. W jednoznacznych skojarzeniach, często odległych od siebie. Pokojowy Nobel, Woodstock, Wielki Długopis, I Had a Dream, gest Kozakiewicza. Mam nadzieję, że dostrzeżecie ją też między słowami i dźwiękami tego wydawnictwa. Z konieczności jest ono bardzo ograniczonym, subiektywnym wyborem 50-godzinnej audycji radiowej. Słuchając jej raz jeszcze z szalenie trudnym zadaniem edycji do pojemności jednej płyty kompaktowej, odkryliśmy, że skompletowany dopiero niedawno przez naukowców ludzki genotyp zawiera jeszcze jeden niesklasyfikowany element Wolność. Mamy ją po prostu w genach. Dzielmy się nią i zarażajmy innych. Na przykład tak, jak podczas Jesieni Ludów ćwierć wieku temu. Nasza przewodnia piosenka, słowami nieżyjącego już niestety Bogdana Łyszkiewicza, ujmuje to w sposób najprostszy z możliwych: Wolność kocham i rozumiem, wolności oddać nie umiem. Piotr Metz 3

3 Fot. Lech Charewicz/EAST NEWS Warszawa żyje Światowym Festiwalem Młodzieży i Studentów, który odbywa się pod hasłem O pokój i przyjaźń. Do stolicy zjeżdża 30 tysięcy młodych ludzi ze 114 krajów. W listopadzie Władysław Gomułka tryumfalnie wraca z podróży do Moskwy. Od granicy witają go tysiące Polaków. Władysław Gomułka. Fot. Karol Szczeciński/EAST NEWS W czerwcu w Poznaniu giną ludzie*. Tu Węgry, tu Węgry. Ostatnia wolna radiostacja. Prośba do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wcześnie rano sowieckie wojska rozpoczęły zmasowany atak na nasz kraj. Prosimy Was o natychmiastową pomoc wojskową. W imię Boga i wolności pomóżcie Węgrom! Po polskim Październiku, kiedy do władzy doszedł Władysław Gomułka*, trwa wojna na Węgrzech. Radzieckie czołgi obalają rząd Imre Nagya W Polsce rosną ceny artykułów luksusowych. Samochód marki Warszawa kosztuje już nie 80, lecz 120 tysięcy. Stanisław Królak wygrywa Wyścig Pokoju. Start jednego z etapów Wyścigu Pokoju na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie. Stanisław Królak, pierwszy polski zwycięzca Wyścigu Pokoju w 1956 r. Kultowe auto Warszawa M-20. Fot. Wiesław M. Zieliński /EAST NEWS 4 5

4 1958 W telewizji pojawia się Kabaret Starszych Panów Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego. III zjazd PZPR. Partia ma już milion członków*. Premiera filmu Baza ludzi umarłych Czesława Petelskiego. Na afiszach zabrakło nazwiska Marka Hłaski, autora opowiadania. W Czeladzi w województwie katowickim otwarto pierwszą szkołę pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego Kabaret Starszych Panów; kabaret autorski Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego nadawany przez Telewizję Polską w latach Fot. POLFILM/EAST NEWS Wiceprezydent USA, Richard Nixon, odwiedza Związek Radziecki. Nastolatki ubierają się inaczej niż reszta świata. Młodzi chcą się wyróżniać. Chłopcy i dziewczynki są świetnymi klientami dla sklepów odzieżowych. Zostawiają w nich kilka funtów tygodniowo. Sprytni sprzedawcy umieją wykorzystać koniunkturę. Już w każdym mieście jest dom towarowy z działem młodzieżowym. Dzieciaki mogą kupić ciuchy, jakie tylko chcą; szyte specjalnie dla nich. A dodatkowo mają gdzie spędzać swój wolny czas; jak grzyby po deszczu wyrosły młodzieżowe knajpki. Nadeszła nowa era. Chłopcy zrzucili wreszcie mundurki, no a dziewczynki tu wszystko jest dopuszczalne. Na ekrany kin wchodzi Popiół i diament Andrzeja Wajdy. Nikita Chruszczow i wiceprezydent USA Richard Nixon. Amerykański wiceprezydent i jego żona zostali w Moskwie ciepło powitani.«mam nadzieję, że każdy, kogo tu spotkam, będzie wobec mnie szczery» mówi Nixon. Co za ironia. Nixon zamienił w Moskwie parę szczerych zdań z Nikitą Chruszczowem. Richard Nixon: Są pewne dziedziny, w których nas wyprzedzacie. Na przykład budowa silników rakietowych, podbój kosmosu. I choć Chruszczow zgadza się ze swoim gościem, to utrzymuje, że Związek Radziecki jest lepszy także w innych dziedzinach. «Zobaczymy, który kraj zrobi więcej dla swoich mieszkańców» mówi sowiecki sekretarz generalny. Zbigniew Cybulski, Ewa Krzyżewska. Fot. POLFILM/EAST NEWS Richard Nixon: Nie bójcie się swobodnej wymiany poglądów. Kiedy tłumacz przekłada te słowa, Chruszczow odpowiada: «To wy się nie bójcie wolności słowa. My nie mamy powodu, żeby się jej bać». Richard Nixon: Cieszę się, że jesteśmy zgodni co do wartości, jakie niesie wolność słowa. Bo w końcu nawet wy nie wiecie wszystkiego. «A wy nic nie wiecie o komunizmie» odparowuje Chruszczow. 6 7

5 550. rocznica bitwy pod Grunwaldem. W miejscu bitwy odbywają się uroczystości z udziałem władz państwowych. 200 tys. ludzi ogląda odsłonięcie pomnika Grunwaldzkiego. 30 tys. młodzieży ślubuje wierność PZPR. Władze wykorzystują uroczystości do ataku na Niemcy Zachodnie Kolejka przed sklepem mięsnym. Fot. Włodzimierz Wasyluk/REPORTER Ogłoszenie Ministerstwa Handlu Wewnętrznego: Puste półki w sklepie. Fot. Mark Carrot/FOTONOVA Film Krzyżacy ogląda najwięcej widzów w historii polskiego kina do 1973 r. 25 mln ludzi. Rok Plan filmu Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda. Na zdjęciu Mieczysław Kalenik, odtwórca roli Zbyszka z Bogdańca, i Grażyna Staniszewska jako Danusia. Fot. Andrzej Kossobudzki-Orłowski/FOTONOVA W związku z trudnościami w pełnym zaopatrzeniu rynku w każdy poniedziałek w restauracjach i stołówkach nie będzie się podawać potraw mięsnych, a w sklepach będzie się sprzedawać tylko podroby, salcesony, kaszanki i smalec. Bar mleczny Pod Barbakanem. Fot. Zenon Zyburtowicz/EAST NEWS W Moskwie Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry i ZSRR podpisują umowę o budowie rurociągu naftowego Przyjaźń. 8 9

6 W Nowej Hucie wybuchają rozruchy w obronie krzyża usuniętego przez władze z miejsca, w którym planowano budowę kościoła. Przed Sądem Wojewódzkim w Kielcach kończy się proces za nielegalne garbowanie i sprzedaż skóry. Trzy osoby zostają skazane na dożywocie, a wiceprezes spółdzielni garbarskiej na śmierć Berlin zostaje podzielony betonowym murem. W USA do sprzedaży wchodzą pigułki antykoncepcyjne. W Polsce spis powszechny. Jest nas już 29 mln 731 tys. Na Igrzyskach Olimpijskich w Rzymie Zbigniew Pietrzykowski, waga półśrednia, przegrywa walkę o złoto z Cassiusem Clayem, późniejszym Muhammadem Alim. Mur berliński. Fot. Wojtek Laski/EAST NEWS Feliks Stamm i Zbigniew Pietrzykowski. Tylko w tym roku 144 tysiące wschodnich Niemców wybrało wolność. Od zakończenia wojny uciekły już 3 miliony ludzi. Dzisiaj pomiędzy wschodnim a zachodnim Berlinem stoją barykady. Pracę po zachodniej stronie straciło 50 tysięcy berlińczyków ze Wschodu. Granicy strzegą czołgi, podwojono straże. Przejścia graniczne do Berlina Zachodniego są zablokowane. Linie metra i kolejki naziemnej kończą się obecnie na ostatniej stacji w sektorze radzieckim. Wczoraj do Berlina Zachodniego przybyło prawie dwa i pół tysiąca uchodźców. Dzisiaj przedarła się zaledwie garstka. Przekradali się podwórkami, małymi mostami, przepłynęli wpław przez kanał. Prezydent USA John Kennedy: Ci, którzy straszą nas wojną o Berlin Zachodni, powinni przypomnieć sobie słowa filozofa: Kto mieczem wojuje, od miecza ginie

7 Ludzie, którzy lubią nowoczesny jazz, są zwykle inteligentni, a fani tradycyjnego jazzu fatalnie się ubierają. Jeśli chodzi o facetów, to lubię, jak mają długie grzywki, białe, sztywne kołnierzyki, koszule w paski i krawat najlepiej kolorowy. I jeszcze jakaś marynarka i baaardzo ciasne spodnie Dziewczyny noszą krótkie spódniczki, pończoszki i wysokie buty z ostrymi noskami. Eleanor Roosevelt i John F. Kennedy. Fot. Everett Collection/ EAST NEWS Neon kina Skarpa na rogu Nowego Światu i Foksal. Prezydent USA John Kennedy: Rząd, tak jak obiecałem, obserwował budowę radzieckich instalacji na Kubie. W ciągu ostatniego tygodnia znaleźliśmy niezbite dowody na to, że Sowieci instalują pociski atomowe na tej zniewolonej wyspie. Rakiety zainstalowane w bazach na Kubie zagrażają całej półkuli zachodniej. Młodzież, lata 60. Fot. Lech Charewicz/EAST NEWS W Londynie powstaje Amnesty International. Przyjaciele, czasy są takie, że to, co zaraz powiemy, może być najważniejszym komunikatem, jaki kiedykolwiek został nadany przez radio. Tak, najważniejszym, bo powie wam, przyjaciele, jak ocalić skórę podczas ataku atomowego. Musimy się przygotować na najgorsze. Musimy dokładnie wiedzieć, jak się zachować. Pomoże w tym nasz «Samouczek przetrwania». Każdy może go dostać pocztą. Za jedyne 3,98 dol. Można płacić gotówką, czekiem albo odebrać przesyłkę za pobraniem. Wyślijcie zamówienie już teraz żeby zapewnić przetrwanie sobie i swojej rodzinie. Rozporządzenie Ministerstwa Kultury i Sztuki w sprawie repertuaru polskich kin. 50 procent repertuaru mają stanowić filmy z państw obozu socjalistycznego. W miastach z jednym kinem 60 procent. Atmosfera jest dziś zupełnie inna. Wszystko dzięki temu, że premier Chruszczow zgodził się zdemontować rakiety zainstalowane na Kubie i obiecał prezydentowi Kennedy emu, że zabierze je do Rosji. Ale stało się też coś więcej. Pomiędzy oboma narodami nie ma już tego napięcia i wrogości. W Moskwie publiczność przyjęła owacją występ baletu z Nowego Jorku

8 1963 W Moskwie mistrzostwa Europy w boksie i dwa złote medale dla Polski. Jeden zdobywa Jerzy Kulej, a drugi Zbigniew Pietrzykowski. Obaj pokonują bokserów radzieckich. W Radiu Wolna Europa odczytano list 34 pisarzy i uczonych do premiera Cyrankiewicza. To pierwszy akt zbiorowego protestu intelektualistów przeciwko polityce kulturalnej państwa. List podpisali między innymi: Maria Dąbrowska, Antoni Słonimski, Paweł Jasienica, Jerzy Turowicz, Jerzy Andrzejewski, Stefan Kisielewski i Melchior Wańkowicz*. Nowym przywódcą ZSRR zostaje Leonid Breżniew Jerzy Kulej. Pierwszy sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka i sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew. Martin Luther King: Miałem sen..., że pewnego dnia ten naród powstanie i spełni się owa deklaracja, która legła u narodzin Nowego Świata. Uznajemy za oczywiste, że wszyscy ludzie rodzą się równi. Pociągi kursujące na trasie Tokio Osaka rozwijają prędkość 220 km/h. Wpuść mnie na antenę, Phil, wpuść mnie! Jesteśmy w centrum Dallas, właśnie mija nas kolumna samochodów prezydenckich. Widzę wiele motocykli, motocykli policyjnych. Wszyscy policjanci dostali przez radio wiadomość, żeby torować kolumnie drogę. Coś się tam stało. Wydaje się, że była jakaś strzelanina. Widzę samochód prezydenta, widzę różowy kostium pani Kennedy. Oficer Secret Service przykrywa swoim ciałem pasażerów auta. W samochodzie jest też chyba gubernator Cowley i jego żona. Nie widać, kto został postrzelony, jeśli ktoś w ogóle. Ale coś jest nie tak, coś jest bardzo nie tak. Tu Dallas, Teksas. Oficjalny komunikat prezydent Kennedy nie żyje. Na Igrzyskach Olimpijskich w Tokio trzy polskie sukcesy w boksie. Nasi bokserzy pokonują bokserów radzieckich. Szczęśliwą serię rozpoczyna Józef Grudzień, waga lekka. Finał w wadze lekkopółśredniej wygrywa Jerzy Kulej. W wadze półśredniej złoto zdobywa Marian Kasprzyk. W Nowym Jorku pokaz pierwszego domowego magnetowidu. W Moskwie w ścianach nowego budynku Ambasady USA znaleziono 40 ukrytych mikrofonów. Czescy podróżnicy Hanzelka i Zikmund po pięciu latach kończą w Pradze podróż dookoła świata, w czasie której przejechali 62 tys. kilometrów samochodem marki Tatra

9 1965 Martin Luther King, przywódca Amerykańskiego Ruchu na rzecz Praw Obywatelskich, otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla. Koniec procesu 10 osób oskarżonych w aferze mięsnej. Dyrektora Stołecznego Przedsiębiorstwa Handlu Mięsem Stanisława Wawrzeckiego skazano na śmierć. Wyrok wykonano. Cztery osoby skazano na dożywocie. Polscy biskupi piszą do biskupów niemieckich: Wybaczamy i prosimy o wybaczenie *. 73-letni Mao Tse-tung, przewodniczący Chińskiej Partii Komunistycznej, wystąpił na wiecu w Pekinie. Prawie milion młodych Chińczyków z Czerwonej Gwardii zapełniło plac Niebiańskiego Spokoju. Premier Chin, który również przybył na wiec, zaapelował do młodzieży, by pozytywnie odpowiedziała na wezwanie do Wielkiej Rewolucji Kulturalnej oraz do zwiększenia produkcji przemysłowej i rolnej Młody, 22-letni człowiek, Roger La Port, był określany jako pacyfista, był też członkiem katolickiego Ruchu Robotniczego i studentem seminarium duchownego. Aktywnie występował przeciwko amerykańskim działaniom zbrojnym w Wietnamie. Uczestniczył w wiecach, podczas których młodzi palili karty powołania. Dziś o piątej rano Roger La Port podpalił się. Powiedział, że wybrał tak wczesną porę, żeby nikt go nie mógł powstrzymać. W ciągu ostatnich 20 lat rąbek spódnicy wędrował coraz wyżej i wyżej. W końcu moda dotarła tam, gdzie wzrok dotąd nie sięgał. Brwi idą w górę, gdy się widzi dzieło projektantów z Londynu spódniczkę kończącą się około 12 cm NAD KOLANEM! Niektórzy kreatorzy nadal jednak pilnują, by damskie kolanka skrywała tajemnica. Co więc mają zrobić biedne dziewczęta? Może ten skok od maksi do mini to zwierciadło naszych czasów w górę idą drapacze chmur i koszty utrzymania. W TVP sygnalna emisja pierwszego odcinka Czterech pancernych i psa. Na Helu odsłonięto pomnik Bohaterów Westerplatte. Czterej pancerni i pies Przez pierwsze godziny demonstracji przyglądali się tylko dziennikarze i policjanci. Był też jakiś facet w mundurze i ze swastyką na ramieniu. Niósł wielki kanister i transparent z napisem «Darmowa benzyna i zapałki dla każdej pacyfistycznej łajzy, która chciałaby się podpalić». No, ale w końcu nie znajdował się na swoim terytorium. Demonstranci go poturbowali i zabrali mu transparent. W Chinach rewolucja kulturalna Mao Tse- -tunga doprowadza do rozlewu krwi. Niebezpieczeństwo grozi każdemu, kto ma inne zdanie od przewodniczącego. Koncert Rolling Stonesów w Sali Kongresowej Pałacu Kultury w Warszawie. Ci, dla których nie ma już biletów, stoją przed Pałacem. Milicja próbuje ich rozpędzić. Próba kończy się bijatyką. Po raz pierwszy od 1959 r. władze podnoszą ceny mięsa, przetworów mięsnych i słoniny. W Afryce Południowej przeprowadzono pierwszy na świecie udany przeszczep ludzkiego serca. 56-letni Louis Washkansky otrzymał serce 25-letniej dziewczyny. Moda na spódniczki mini. Fot. Andrzej Kossobudzki- -Orłowski/FOTONOVA 16 17

10 1968 O godzinie szóstej wróciłem do pokoju na telewizję. Mieszkałem w pokoju 309, a doktor King w 306, mniej niż 20 m ode mnie. Kiedy włączyłem telewizor, zobaczyłem go na ekranie. Martin Luther King: Czekają nas trudne dni, ale ja się tym nie martwię, bo ja dotarłem już na szczyty. Już się nie martwię. Tak jak każdy, chciałbym żyć długo, ale nie jest to już dla mnie najważniejsze. Chcę po prostu wypełniać wolę bożą. Bo to Bóg pozwolił mi wejść na szczyty. I spojrzałem w dół, i zobaczyłem ziemię obiecaną. Mogę tam z wami nie dotrzeć, ale chcę, żebyście wiedzieli, że nasz lud dojdzie kiedyś do ziemi obiecanej. Dlatego jestem dziś szczęśliwy i nic mnie nie martwi, nikogo się nie boję. Moje oczy widziały już nadejście Pana. Kiedy skończył się program, chciałem wyłączyć telewizor. Wtedy usłyszałem strzał. Wybiegłem na balkon. Na ziemi leżał doktor King. Senator Robert Kennedy: Nikt, nieważne gdzie żyje i czym się zajmuje, nie może być pewny, że nie będzie następną ofiarą bezsensownego mordu. Znowu to samo, kolejny mord w naszym kraju. Czemu? Senator Robert Kennedy. Fot. Everett Collection/ EAST NEWS Senator Kennedy, brat zamordowanego w 1963 r. prezydenta Johna Kennedy ego, wygrywa prawybory w Kalifornii. To zwycięstwo praktycznie gwarantuje mu nominację Partii Demokratycznej w tegorocznych wyborach prezydenckich. Senatorze, jaki ma pan pomysł, jak zamierza pan pokonać Huberta Humphreya? Senator Kennedy został... Senator Kennedy został postrzelony. Czy to możliwe, czy to możliwe? To możliwe, panie i panowie, to możliwe... Nie tylko senator Kennedy... O mój Boże, senator Kennedy został postrzelony. Oprócz senatora także szef jego kampanii wyborczej został prawdopodobnie postrzelony w głowę. Rayford Johnson złapał jakiegoś mężczyznę, chyba tego, który strzelał. Tak, tego, który strzelał. Uwaga, on cały czas ma pistolet. Celuje we mnie. Uwaga, niech mu zabiorą broń. Ostrożnie. Zabierzcie mu pistolet! Zabierzcie mu pistolet! Zabierzcie mu pistolet. Uważajcie na ten pistolet. Łapać pistolet! Uwaga na pistolet. Trzyma go w ręce. Złapać go za kciuk, za kciuk, za kciuk! Złapcie go za kciuk i złamcie go, jeśli trzeba, złapcie go za ten kciuk. O tak, bardzo dobrze, Rayford. Łapać go. 18 Martin Luther King. Fot. Everett Collection/EAST NEWS Edward Kennedy: Mój brat nie powinien być idealizowany dlatego, że zginął. Będziemy go po prostu pamiętać jako dobrego, porządnego człowieka. Człowieka, który dostrzegał zło i próbował je naprawić. Który widział cierpienie i próbował mu zaradzić. Który widział wojnę i próbował ją skończyć. Ci z nas, którzy go kochali i którzy odprowadzają go dzisiaj na wieczny odpoczynek, modlą się, by jego wizja opanowała kiedyś cały świat. On często powtarzał: «Niektórzy widzą, co się dzieje i tłumaczą dlaczego. Ja marzę o tym, czego nigdy jeszcze nie było, i pytam: dlaczego nie?» 19

11 Edward Ochab rezygnuje ze stanowiska przewodniczącego Rady Państwa. Mówi: Jako Polak i komunista protestuję z najgłębszym oburzeniem przeciw hecy antysemickiej *. W Paryżu toczą się najcięższe walki uliczne od wyzwolenia miasta w 1944 r. Młodzież wyszła na ulicę, po tym jak władze zamknęły uniwersytet. Wcześniej na Sorbonie starli się zwolennicy i przeciwnicy wojny w Wietnamie. Policja zareagowała bardzo ostro. Studenci podjęli wyzwanie i wydali wojnę władzom. Policja próbuje rozbić ustawioną na środku ulicy barykadę, którą demonstranci zrobili z kawałków metalowych płotów. Oddziały szturmowe policji stanęły teraz w odległości prawie 100 m od demonstrantów. Znowu gaz łzawiący, znowu gaz. Dostał mi się do oczu. Jeśli raz to zrobiłeś, jeśli rzuciłeś kamieniem, zaatakowałeś policjanta albo pięciu policjantów i widziałeś, jak uciekają, to już wiesz, że możesz wszystko. Że możesz zmienić wszystko, jeśli jesteś tylko wystarczająco zdeterminowany. O trzeciej rano, 21 sierpnia 1968 r., obudziłem się w zupełnie innym świecie. Kiedy nagrywam te słowa, rosyjskie czołgi, gotowe do akcji, stoją pod moim oknem. Możecie pomyśleć, że Czesi to tchórze, bo nie podjęli walki, ale przecież nie można iść z gołymi rękoma na czołg. Mimo apelu ze strony czechosłowackich władz o zachowanie spokoju i godności w obliczu agresji radzieckie wojska musiały wywalczyć sobie drogę do niektórych punktów Pragi i innych miast. Słuchacie wolnego radia nadającego z Czechosłowacji. Apelujemy do wszystkich rozgłośni w Rumunii, Jugosławii. Proszę, poinformujcie o sytuacji w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej. Proszę, przekażcie prawdę całemu światu. Ministrem obrony narodowej zostaje generał Wojciech Jaruzelski. Władze decydują, że kandydaci na studia dostaną dodatkowe dwa punkty za pochodzenie robotnicze lub chłopskie. Podczas uroczystości dożynkowych na Stadionie Dziesięciolecia Ryszard Siwiec, były żołnierz AK, dokonuje aktu samospalenia. Protestuje przeciwko udziałowi Wojska Polskiego w inwazji na Czechosłowację*. W Warszawie V Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Gościem jest sekretarz generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Leonid Breżniew. Oferuje braterską pomoc krajom, w których zdobycze socjalizmu zostałyby zagrożone. Wojciech Jaruzelski. Fot. World History Archive/ East News 36 krajów podpisuje w Moskwie traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Protest Ryszarda Siwca na Stadionie Dziesięciolecia. Fot. Leszek Łożyński/REPORTER 20 21

12 1969 W Czechosłowacji student Jan Palach dokonuje aktu samospalenia. Protestuje przeciwko okupacji jego ojczyzny przez wojska Układu Warszawskiego. Na ekrany polskich kin wchodzi Rejs Marka Piwowskiego. W Polsce pierwsze rozprawy uczestników protestu* w marcu 1968 r. Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego skazano na trzy i pół roku więzienia, Adama Michnika na trzy lata. ało, wszyscy iły się tłumy. Wielu płak Na placu Wacława zgromadz ej procesji cich w ało erow masz osób zachowywali powagę. Ok. 500 Płonęły a. flag ka owac ewała czechosł przez plac. Nad nimi powi światełkach. Cokół został w ł toną awa Wacł tego znicze. Pomnik Świę ono wieńce. yczkami. U stóp Wacława złoż cały przykryty małymi płom y do Czechoczył wkro ka wojs obce y, kied Od sierpnia zeszłego roku swojego kraju jednoczą się wokół słowacji, mieszkańcy tego świętego. e Orzeł, tu Houston, na razi idzie dobrze. Podchodzimy do lądowania, wszystko idzie dobrze. Tu Houston, masz zgodę na lądowanie. Zapalam światła. Naprzód, naprzód. Jeszcze 13 m. Wzbijamy pył. Jeszcze naprzód, trochę w prawo. Houston, tu baza na Morzu Spokoju. Orzeł wylądował. Jestem przy drabinie. Wychodzę z lądownika... To taki mały krok dla czło wieka, a jakże wielki skok dla ludzkości. Buzz Aldrin podczas pierwszego lądowania na Księżycu 22 Fot. Everett Collection /EAST NEWS 1970 Przeciwko podwyżkom żywności protestują robotnicy na Wybrzeżu. W grudniu dochodzi do krwawych starć z milicją i wojskiem* Styczeń. Na Wybrzeżu znowu strajki. Kolejny pożar gasi osobiście pierwszy sekretarz PZPR towarzysz Edward Gierek*. W Związku Radzieckim władze postanowiły, że młodzi mężczyźni nie będą już zatrzymywani za długie włosy. Polskie władze zwalniają rolników z obowiązkowych dostaw płodów rolnych Obniża się ceny następujących telewizorów: Lazurytów 19 z 7,3 tys. do 6,6 tys. zł, Ametystów i Neptunów 19 cali z 8,2 tys. do 7 tys. zł, Berylów cale z 10,7 tys. do 9,5 tys. zł, a Berylów 102 z 11,9 tys. do 10 tys. zł. 23

13 1973 W Starym Teatrze w Krakowie premiera Dziadów w reżyserii Konrada Swinarskiego. Spektakl zostaje uznany za jedno z najwybitniejszych osiągnięć teatru polskiego Na Wembley drużyna Kazimierza Górskiego remisuje 1:1 z Anglikami. Awans na mistrzostwa świata w Monachium zapewnia nam bramka Jana Domarskiego. W USA powstaje pierwszy komputer osobisty. Twórca radzieckiej bomby atomowej, a obecnie dysydent, Andriej Sacharow otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla. Trzydzieści pięć państw podpisuje w Helsinkach porozumienie na temat bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Wszyscy mają nadzieję, że ten dokument zapewni suwerenność wielu krajom Europy, przestrzeganie podstawowych praw człowieka i doprowadzi do końca zimnej wojny Umiera Kazimierz Moczarski, autor słynnych Rozmów z katem. Moczarski, były żołnierz AK, został przez komunistyczne władze zamknięty w więzieniu w jednej celi z likwidatorem warszawskiego getta Gruppenführerem SS Jürgenem Stroopem. Adam Hanuszkiewicz wystawia w Teatrze Narodowym Balladynę Juliusza Słowackiego. Uwspółcześniona inscenizacja wzbudza kontrowersje. Krytykom nie podoba się, że bohaterowie sztuki jeżdżą po scenie japońskimi motocyklami. Kazimierz Moczarski po wyjściu z więzienia. Fot. archiwum Elżbiety Moczarskiej/ FOTONOVA W Monachium mistrzostwa świata w piłce nożnej. Polscy piłkarze zdobywają brązowy medal. W walce o trzecie miejsce pokonują Brazylię. Grand Prix Festiwalu Filmowego w Gdyni zdobywa Jerzy Hoffman i jego Potop. Kadr z filmu Potop. Na zdjęciu Daniel Olbrychski

14 1976 Rada Państwa PRL ratyfikuje Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka uchwalony przez ONZ w 1966 r Sejm zapisuje w konstytucji przewodnią rolę PZPR i sojusz z ZSRR*. Jedynym posłem, który nie popiera zmian w konstytucji i wstrzymuje się od głosu, jest Stanisław Stomma. Rząd podwyższa ceny. Mięsa o 69 proc., drobiu o 30 proc., masła i serów o połowę, a cukru dwukrotnie. W całej Polsce wybuchają strajki. Do największych protestów dochodzi w Radomiu i Ursusie. Siły bezpieczeństwa zatrzymują dwa i pół tysiąca osób*. Po protestach społecznych rząd wycofuje się z podwyżek cen żywności. Na Igrzyskach Olimpijskich w Montrealu Polacy zdobywają 24 medale, w tym siedem złotych. Rząd wprowadza kartki na cukier. Każdemu dorosłemu Polakowi przysługują 2 kg słodkości miesięcznie. Po zamieszkach wywołanych podwyżką cen powstaje Komitet Obrony Robotników. Na ekrany kin wchodzi film Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru *. Powstaje Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, czyli ROPCiO. W Krakowie nieznani sprawcy mordują studenta UJ i współpracownika KOR Stanisława Pyjasa. Krystyna Janda i Zdzisław Kozień w filmie Człowiek z Marmuru. Z przylądka Canaveral startują bliźniacze sondy Voyager. Na złotych płytach niosą posłanie do obcych cywilizacji. Zapisano je w 55 językach. Po polsku brzmi ono: Witajcie istoty z zaświatów. Strajk w Zakładach Mechanicznych Ursus. Fot. Zbigniew Garwacki/FOTONOVA 26 27

15 1978 Prezydent USA Jimmy Carter: Radziecka inwazja na Afganistan stanowi poważne zagrożenie dla pokoju. Grozi dalszą ekspansją na inne kraje w południowo-zachodniej Azji. Taka agresywna polityka niepokoi ludzi na całym świecie W Polsce wybory do 2 tys. 352 rad narodowych. Oficjalnie bierze w nich udział 98 proc. wyborców, a 99 proc. głosujących popiera listę Frontu Jedności Narodu. W Afganistanie znajduje się 80 tys. żołnierzy radzieckich. Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki jako pierwsi zdobywają zimą Mount Everest. Na festiwalu filmowym w Moskwie jedną z głównych nagród zdobywa Amator Krzysztofa Kieślowskiego. Jury VI Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych przyznaje Amatorowi Złote Lwy Amerykanie wstrzymują ratyfikację układu o ograniczeniu zbrojeń nuklearnych SALT II. Stawiają też ultimatum w sprawie igrzysk olimpijskich, które latem mają odbyć się w Moskwie. W katastrofie polskiego samolotu pasażerskiego lecącego z Nowego Jorku do Warszawy ginie 87 osób, w tym Anna Jantar. Podwyżka cen mięsa. Władze tłumaczą ją rozszerzeniem sprzedaży komercyjnej. W całym kraju wybuchają strajki*. Na bramie Stoczni Gdańskiej robotnicy wywieszają tablicę z 21 postulatami. Pierwszy dotyczy zgody władz na wolne związki zawodowe. Sąd w Warszawie rejestruje NSZZ Solidarność. Tablica z 21 postulatami. Fot. Jan Palik/FOTONOVA Związek Radziecki rozpoczyna interwencję zbrojną w Afganistanie. Janusz Krzysztof Kieślowski. Fot. Janusz Guttner/EAST NEWS Delegacja NSZZ Solidarność po złożeniu wniosku o rejestrację związku. Marian Jurczyk, Kazimierz Świtoń, Lech Wałęsa. Fot. Wojtek Laski/EAST NEWS 28 29

16 1981 Kartki na mięso. Fot. W. Pniewski/REP ORTER W Moskwie odbywają się XXII Igrzyska Olimpijskie. Polacy zdobywają trzy złote medale. Najwięcej emocji budzi skok o tyczce Władysława Kozakiewicza i jego słynny gest w stronę moskiewskiej widowni. Rząd wprowadza kartki na mięso. em. Włamobilu i witał się z tłum Papież jechał w swoim papa Papież upadł ał. strz padł y kied, śnie wyciągał do kogoś dłoń u minut go sekretarza. W ciągu kilk opow ramiona swojego prywatne rawd Najp ie. Rzym w ego szpitala odwieziono go do najlepsz y. owan oper dobniej jest teraz Zamach na papieża Jan a Pawła II. Plac Św. Piotra, Wat ykan, VII Plenum KC PZPR usuwa Edwarda Gierka z Komitetu Centralnego. Obarcza go odpowiedzialnością za kryzys ekonomiczny, społeczny i wewnątrzpartyjny. Nowym pierwszym sekretarzem zostaje Stanisław Kania. 30 Rok Moskwa, ig rzyska olimpi Mistrz ol jskie. impijski Władysław Kozakiewic z pokazu gest Koza je tzw. Fot. Lesz ki ew ic za. ek Fidusi ew icz/report ER Człowiek z żelaza Andrzeja Wajdy otrzymuje Złotą Palmę na Festiwalu Filmowym w Cannes. KPZR: Socjalistycznej Polski, bratniej Polski nie opuścimy w biedzie i nie damy jej skrzywdzić. Polska prasa publikuje list KC KPZR do KC PZPR, w którym kierownictwo ZSRR wyraża zaniepokojenie wydarzeniami w Polsce. W liście przypomniano słowa Leonida Breżniewa wygłoszone na XXVI Zjeździe Na IX Nadzwyczajnym Zjeździe PZPR premier gen. Wojciech Jaruzelski mówi: Pozostają pytania. Kto za tym wszystkim stoi? Kto zmierza ku konfrontacji, ku antysocjalistycznej awanturze? 31

17 Zjazd Solidarności wywołuje protest Komitetu Centralnego KPZR i rządu radzieckiego. W oświadczeniu przekazanym Stanisławowi Kani i Wojciechowi Jaruzelskiemu czytamy: Pierwsza tura zjazdu Solidarności stała się trybuną, z której rozbrzmiewały oszczerstwa i zniewagi pod adresem naszego państwa. Oburzającą prowokacją stało się przyjęte w Gdańsku tzw. posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej. Gen. Wojciech Jaruzelski zostaje pierwszym sekretarzem KC PZPR. 13 grudnia Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego wprowadza stan wojenny*. Po dwutygodniowej przerwie związanej z wprowadzeniem stanu wojennego władze oświatowe wznawiają lekcje w szkołach podstawowych i średnich. Podczas pacyfikacji strajku w kopalni Wujek ginie dziewięciu górników. Sejm uchwala ustawę o związkach zawodowych. Zgodnie z nią związki zawodowe stoją na gruncie zasad społecznej własności środków produkcji, uznają przewodnią rolę PZPR w budowie socjalizmu oraz konstytucyjne zasady polityki zagranicznej PRL. Ponadto rejestracje związków zawodowych dokonane przed dniem wejścia w życie ustawy tracą moc. 13 grudnia 1981; sta n wojenny. Fot. Wojtek Laski/EA ST NEWS W wielu miastach Polski odbywają się niezależne demonstracje pierwszomajowe. Milicja zatrzymuje ok. tysiąca osób W komisariacie przy ulicy Jezuickiej w Warszawie milicjanci biją 19-letniego Grzegorza Przemyka. Dwa dni później Przemyk umiera*. Krzyż pod kopalnią Wujek, gdzie 16 grudnia r. ZOMO zastrzeliło dziewięciu górników Fot. Wojtek Laski/EA ST NEWS 32 Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego skazuje zaocznie na karę śmierci Zdzisława Najdera, dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Wcześniej skazano zaocznie na śmierć ambasadorów PRL w USA i Japonii, Romualda Spasowskiego i Zdzisława Rurarza. Obaj po wprowadzeniu stanu wojennego poprosili o azyl polityczny w USA. Grzegorz Przemyk. Lech Wałęsa otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla*. Fot. Fotonova 33

18 1984 Stany Zjednoczone i Związek Radziecki prowadzą rozmowy rozbrojeniowe Bogdan Lis, członek Tymczasowego Komitetu Koordynacyjnego Solidarności, wpada w ręce SB. Lis ukrywał się od 13 grudnia 1981 r. W Krakowie powstaje Ruch Wolność i Pokój. Wojciech Jankowski, 21-letni nauczyciel z Gdańska, prosi o umożliwienie odbycia służby zastępczej. Odmawia przyjęcia karty powołania i odsyła swoją książeczkę wojskową. Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni skazuje go na trzy i pół roku więzienia Zespół Zbigniewa Religi wykonuje pierwszą w Polsce operację przeszczepu serca. Demonstracja grupy pacyfistów z ich symbolem oznaczającym Wolność i pokój. Fot. Wojtek Laski/EAST NEWS Amerykański naukowiec Carl Sagan: Szacuje się, że w wymianie nuklearnych ciosów pomiędzy USA a ZSRR zginie około miliarda ludzi. Szacuje się też, że podczas tak zwanej nuklearnej zimy umrze, głównie z głodu, kilka dalszych miliardów. No cóż, miliard plus kilka miliardów daje ok. pięciu miliardów, a tyle jest dziś ludzi na ziemi. W Warszawie zatrzymano Zbigniewa Bujaka, członka Tymczasowego Komitetu Koordynacyjnego Solidarności. Bujak ukrywał się od czasu wprowadzenia stanu wojennego. Do przebywającego na zesłaniu w Gorkim Andrieja Sacharowa dzwoni Michaił Gorbaczow, proponując mu powrót do Moskwy po sześciu latach wygnania. W Polsce trwa trzecia od wprowadzenia stanu wojennego amnestia. Minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak informuje, że wolność odzyskało 225 więźniów politycznych. Rzecznik prasowy rządu Jerzy Urban informuje, że władze PRL przekażą bezdomnym mieszkańcom Nowego Jorku pięć tys. śpiworów i koców. List gończy za Zbigniewem Bujakiem

19 Wybuch w elektrowni atomowej w Czarnobylu. tórych rewczoraj wieczorem. W niek rokrot Wieści z Finlandii przyszły czte albo dwuy promieniowanie jonach kraju zanotowaliśm nie większe niż zwykle. W nocy nad Szwecją padał deszcz. To oznacza, że wzrosło promieniowanie gruntu. W wielu miejscach nawet dziesięciokrotnie. W niektórych nawet stukrotnie. Z 30-kilometrowej strefy dookoła elektrowni ewakuowano wszystkich mieszkańców. Przywódca Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow przedstawia zasady głasnosti i pierestrojki.? y jakiś samolot. Co on robi Nad placem Czerwonym krąż ił się madz zgro tłum y godn iary Coś niesamowitego. Niew u. y właśnie wylądował na plac wokół tego samolotu, któr 19-letniego Niemca Mathiasa Rusta. Ten samolot to maleńka cessna pilotowana przez Rust pozbawia pracy ministra i wiceprzemykając przez radziecki system obrony lotniczej, ministra obrony ZSRR. malowane Krasnale pisach wanych na na zamalo h. yc OVA antyrządow Piękny wiosenny dzień, wszędzie kwitną jabłonie, bawią się dzieci. Po ulini cach krążą żołnierze ubra onochr ony inez komb e biał w ne i wyposażeni w liczniki Geigera. Personel medyczny pobiera ludziom krew. To mrożący krew w żyłach widok. owa. Czarnobyl. Elektrownia atom Widoczny zniszczony wybuchem czwarty reaktor. EPORTER Fot. Anatoly Rasskazov/UPG/R Według oficjalnych danych od 1980 r. z Polski wyjechało 740 tys. osób. Większość emigrantów nie ukończyła 35. roku życia. Instytut Gospodarki podaje, że na zakończenie roku zadłużenie Polski przekracza 31 mld dol. Czarnobyl Carrot/FOT Fot. Mark ON We Wrocławiu odbywa się pierwszy happening Pomarańczowej Alternatywy. Dobre czerwone krasnale rozdają przechodniom cukierki*. an: Prezydent USA Ronald Reag aczow, jeśli naprawdę Sekretarzu generalny Gorb i wolności dla Związku oju pragnie pan pokoju, rozw odniej, niech pan przyjradzieckiego i Europy Wsch otworzy tę bramę. pan h Niec ę! bram dzie pod tę i ten mur. obal pan h niec Panie Gorbaczow, Po miesiącach negocjacji Amerykanie i Rosjanie dochodzą do porozumienia w sprawie ograniczenia liczby pocisków nuklearnych średniego zasięgu. Fot. Vladimir Ostapenko/ UPG/REPORTER 36 37

20 1988 PAP: Radio Wolna Europa i inne zachodnie rozgłośnie polskojęzyczne nie będą już zagłuszane. Wiosną w Polsce wybuchają strajki. Pracę przerywają robotnicy z Huty imienia Lenina, Huty Stalowa Wola i gdańscy stoczniowcy. Na festiwalu filmowym w Berlinie Zachodnim Krzysztof Kieślowski otrzymuje Felixa za Krótki film o zabijaniu. Jest 12:15, sobota 11 czerwca 1988 r. Nadszedł ten wielki dzień. Bierzecie udział w wielkim wydarzeniu, które ogląda albo którego słucha ponad miliard telewidzów i radiosłuchaczy w 50 krajach. To koncert z okazji 70. urodzin Nelsona Mandeli. Będzie dziesięć godzin muzyki, 50 artystów z całego świata, w tym Dire Straits, Whitney Houston, Simple Minds. George Michael: Na początku myślałem, żeby nie śpiewać swoich piosenek. Częściowo dlatego, że nie wiem, co inni będą grać. Nie chciałbym też, żeby to wyglądało jak promocja moich piosenek. Po drugie, jako piosenkarz wolę śpiewać czyjeś piosenki, po prostu lubię to robić. Chodzi o to, że biały śpiewa czarną muzykę. Stevie Wonder: Chciałbym przekazać Nelsonowi Mandeli, że my tutaj świętujemy jego urodziny. Wszyscy tu jesteśmy jednak świadomi faktu, że Nelson Mandela jest nadal w niewoli. Wszyscy tu rozumiemy, że nikt z nas, niezależnie od tego, skąd pochodzi, nie będzie wolny, jeśli wolności nie odzyska Nelson Mandela. Zamieszki w okupowanym przez Chiny Tybecie. Tybetańczycy wychodzą na ulice z okazji 30. rocznicy powstania przeciwko chińskiej okupacji. Armia brutalnie tłumi demonstracje. Kilka osób traci życie. Podczas wizyty przywódcy ZSRR Michaiła Gorbaczowa w Chinach dochodzi do protestu chińskich studentów. Tysiące młodych Chińczyków wychodzą na plac Niebiańskiego Spokoju. Tuż obok odbywa się bankiet, który chińskie władze wydają na cześć radzieckiego gościa Tu Radio Pekin. Zapamiętajcie ten dzień 3 czerwca 1989 r. Tego dnia w stolicy Chin doszło do tragedii. Tysiące ludzi, w większości niewinni cywile... Tysiące zginęły zmasakrowane przez wojsko. Żołnierze użyli transporterów opancerzonych i karabinów, żeby rozproszyć tłum. Zginęli także nasi koledzy z Radia Pekin. W Polsce wybory parlamentarne. Pierwsze po wojnie, w których oddany głos naprawdę coś znaczy. Nowy Sejm, w którym zasiadają posłowie Solidarności, wybiera Tadeusza Mazowieckiego na premiera rządu*. W Polsce trwają negocjacje w sprawie rozmów władz i podziemnej opozycji przy Okrągłym Stole*. 38 Obrady Okrągłego Stołu. Na zdjęciu Lech Wałęsa. Fot. Igor Śnieciński/REPORTER Kampania wyborcza. Fot. Tomasz Wierzejski/FOTONOVA Plakat wyborczy Solidarności W samo południe autorstwa Jerzego Sarneckiego. Fot. Tomasz Wierzejski/FOTONOVA 39