Instytut Literacki w Pary u jako o rodek kultury polskiej i wolnej my li politycznej stan bada nad zagadnieniem

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2010, z. XI Urszula KOWALCZYK Archiwum m.st. Warszawy Instytut Literacki w Pary u jako o rodek kultury polskiej i wolnej my li politycznej stan bada nad zagadnieniem I. Instytut Literacki w Pary u ( ) rys historyczny Jerzy Giedroyc krytycznie podchodzi do panuj cego powszechnie pod koniec II wojny wiatowej przekonania o nieuniknionym ponownym wiatowym konflikcie zbrojnym mi dzy aliantami zachodnimi a Zwi zkiem Sowieckim. By pewien, e jest to my lenie nierealne, a emigracja nie b dzie zjawiskiem przej- ciowym, lecz d ugotrwa ym. W zwi zku z tym zdaniem Giedroyca nale a o stworzy instytucje, które zapobieg yby wynarodowieniu mas o nierskich i nie pozwoli yby zapomnie wolnemu wiatu o losie Europy rodkowo-wschodniej zaanektowanej przez Zwi zek Sowiecki. Taki sposób my lenia leg u podstaw powo ania 11 lutego 1946 r. Instytutu Literackiego. G ównym celem instytucji mia o by prowadzenie dzia alno ci wydawniczej w dziedzinie kulturalnej, naukowej, literackiej i spo ecznej oraz gromadzenie i popularyzacja dorobku pi- miennictwa polskiego. Pocz tkowo Instytut Literacki mia charakter instytucji wojskowej. Formalnie zosta bowiem powo any rozkazem genera a Kazimierza Wi niowskiego szefa sztabu Drugiego Korpusu. 4 pa dziernika 1946 r. genera W adys aw Anders mianowa Jerzego Giedroyca kierownikiem Instytutu. W pierwszych latach dzia alno ci ( ) g ówna siedziba Instytutu znajdowa a si w Rzymie, do którego Jerzy Giedroyc sprowadzi swoich najbli szych wspó pracowników: Józefa Czapskiego, Gustawa Herlinga-Grudzi skiego, Zofi i Zygmunta Hertzów. W jednym z wywiadów Zofia Hertz tak sformu owa a cele, jakie przy wieca y stworzeniu Instytutu Literackiego: Zak adaj c Instytut, chcieli my przede

2 496 Urszula KOWALCZYK wszystkim trafi do emigracji i do polskiego czytelnika, ogromna liczba o nierzy polskich znajdowa a si wtedy na Zachodzie. Próbowali my te mie kontakty z krajem, no, ale wtedy by o to bardzo trudne 1. W wydawnictwie od samego pocz tku istnia podzia pracy: Zygmunt Hertz zajmowa si sprawami handlowymi, by uzyska fundusze na funkcjonowanie Instytutu, jego ona Zofia, zajmowa a si m.in. stron administracyjn, Gustaw Herling-Grudzi ski gromadzi materia y do projektowanych wydawnictw i stworzy m.in. antologi noweli wojennej. Nad ca o ci czuwa za Redaktor Jerzy Giedroyc. Instytut Literacki potrzebowa trybuny, na amach której mo na by wypowiada si na aktualne tematy, og asza zapowiedzi wydawnicze, promowa emigracyjnych twórców oraz stworzy mo liwo swobodnego wypowiedzenia si czytelnikom w kraju i na emigracji. Wszystkie te oczekiwania spe ni a Kultura, której pierwszy numer ukaza si w czerwcu 1947 roku. W artykule wst pnym pierwszego numeru Kultury umieszczono swoiste credo pisma. Zaakcentowano w nim fakt, e kultura na emigracji jest integraln cz ci kultury krajowej oraz zachodnioeuropejskiej. Has em przewodnim by o nastawienie dzia alno ci na kraj. Wzorem dla Jerzego Giedroyca by o pismo Ko oko Herzena, które odegra o wielk rol w ród emigracji rosyjskiej. W pierwszym numerze miesi cznika opublikowano artyku y takich twórców, jak: Benedetto Croce, Artur Koestler, Andrzej Bobkowski, Tymon Terlecki, Józef Czapski. Pod koniec 1947 r., w wyniku powszechnej ewakuacji wojska z W och, Instytut straci potencjalnych nabywców swych dzie. Taka sytuacja zmusi a Redakcj do opuszczenia Rzymu i przeniesienia si do Pary a, który w tym czasie by jednym z g ównych o rodków powojennej emigracji. Przeprowadzka wydawnictwa mia a miejsce 13 pa dziernika 1947 r. w dzie najwi kszego w historii Francji strajku generalnego. Jerzy Giedroyc w swojej Autobiografii na cztery r ce tak wspomina ten czas: Do Pary a przyjechali my jako wojskowi. Dopiero znacznie pó niej, w 1948 r., ju chyba w ostatnim momencie zdemobilizowali my si w Calais. Starali my si oddali przej cie do cywila jak najbardziej, gdy bycie w wojsku dawa o nie tylko o d, ale i racje ywno ciowe [ ]. Przyjechali my we trójk : Zosia, Zygmunt i ja 2. Pierwszy paryski numer Kultury ukaza si na prze omie 1947 i 1948 r. by to numer 2 i 3. Nast pny, czwarty numer pisma zosta wydany w lutym I. Chru li ska, By a raz Kultura. Rozmowy z Zofi Hertz, Warszawa 1994, s. 45. J. Giedroyc, Autobiografia na cztery r ce, Warszawa 2006, s. 141.

3 Instytut Literacki w Pary u r. i od tego momentu Kultura ukazywa a si regularnie, z wyj tkiem marca 1968 r., kiedy strajki uniemo liwi y jej wydanie. Kultura by a pocz tkowo cz ci polskiej ksi garni Libella, nale cej do Drugiego Korpusu. Taki status quo wynika z faktu, e istnia y wówczas we Francji zarz dzenia zabraniaj ce cudzoziemcom zakupu jakiejkolwiek nieruchomo ci. Poniewa dzia alno pisma szybko jednak przeros a mo liwo ci administracyjne Libelli, Redakcja podj a starania w celu oficjalnego zarejestrowania Instytutu Literackiego. W regulacji statusu prawnego wydawnictwa bardzo pomocne okaza o si francuskie odznaczenie Legii Honorowej, jakie posiada Jerzy Giedroyc. Paryski pocz tek dzia alno ci Instytutu Literackiego by znacznie trudniejszy od rzymskiego. Nacechowany by bowiem trudno ciami finansowymi. Z pomoc Redakcji przyszed wówczas Józef Czapski, który swoje dochody z organizowanych odczytów w Stanach Zjednoczonych i Ameryce aci skiej przekaza na Kultur. Zas ug Józefa Czapskiego by o równie fundowanie numerów pisma. Jeden z numerów miesi cznika ufundowali krewni Stefana Zamoyskiego wielkiego przyjaciela Kultury Bourbonowie z Hiszpanii. Trzy numery pisma ufundowa Legion M odych Polek z Chicago. W t akcj w czy a si równie Polonia argenty ska. Ponadto, Fundacja Forda zwróci a si do Jerzego Giedroyca z propozycj wydania numeru ameryka skiego, co przynios o nie tylko korzy ci finansowe, ale równie naukowe. Redakcja Kultury opiniowa a bowiem wnioski Fundacji, dotycz ce przyznawania stypendiów Forda. W roku 1952 do Redakcji paryskiego miesi cznika do czy brat Jerzego Giedroyca Henryk (ps. Dudek). W tym czasie wznowiono te systematyczn dzia alno wydawnicz. Wydano wtedy: Na nieludzkiej ziemi J. Czapskiego, Klub Trzeciego Miejsca Melchiora Wa kowicza oraz Ksi Adama Kukiela. Oprócz k opotów finansowych, z którymi Redakcja Kultury zmaga a si od samego pocz tku, problem stanowi o równie docieranie pisma do kraju. W celu przes ania do kraju ksi ek wydanych nak adem Instytutu Literackiego i omini cia cenzury Redakcja wysy a a je w fa szywych ok adkach jako tzw. ksi ki zakurtynne. W ten sposób na ok adce Zdobycia w adzy Czes awa Mi- osza umieszczono portret Konstantego Rokossowskiego, tytu za zmieniono na Wyzwolenie autorstwa Zygmunta Kornagi i sygnowano znakiem wydawnictwa Stowarzyszenie Budowniczych Polski Ludowej im. Wandy Wasilewskiej. Redakcja Kultury wysy a a drukowane przez siebie pozycje cz sto na adresy wzi te z ksi ki telefonicznej. Nie by to jednak jedyny sposób docierania pisma do kraju. W Polsce by y bowiem osoby czy instytucje, które mog y oficjalnie otrzymywa Kultur i wydawnictwa Instytutu Literackiego. Nale eli do nich: Jaros aw Iwaszkiewicz, Stefan Kisielewski, Instytut Historii Polskiej

4 498 Urszula KOWALCZYK Akademii Nauk, Biblioteka Akademii Wojskowej, Biblioteka Narodowa oraz wiele instytucji partyjnych. Cz sto Polacy, którzy odwiedzali Kultur, podejmowali si przewo enia pisma do kraju; by u atwi to zadanie wydawano pismo na mikrofilmach. G o- na by a sprawa procesu taterników, czyli ludzi, którzy przewozili Kultur do Polski przez Czechos owacj w 1970 roku. W t akcje zaanga owanych by o wiele znanych osób, m.in. Pawe Czarnogórski, znany dzia acz s owacki, zaprzyja niony z Redakcj, Jakub Karpi ski, socjolog, politolog, uczestnik wydarze marcowych 1968 roku w procesie taterników skazany na 3 lata wi zienia, Maciej Koz owski, dziennikarz, publicysta, skazany równie na 3 lata pozbawienia wolno ci, aresztowany zosta te wnuk J. Iwaszkiewicza oraz Agnieszka Holland, która otrzyma a wyrok 1,5 roku wi zienia. Wiele wysy anych do Polski numerów Kultury by o konfiskowanych przez w adze PRL-u. Jerzy Giedroyc interweniowa w tej sprawie wysy aj c list do prenumeratorów oficjalnych i prywatnych w kraju w pa dzierniku 1957 roku. Redakcji Kultury zale a o bowiem na kontakcie z krajem, co wyra nie podkre la a w swoim programowym artykule, opublikowanym w pierwszym numerze pisma. Giedroyc uwa a, e niepublikowanie w kraju to gest wymierzony nie przeciw re imowi, lecz przeciw spo ecze stwu. Takie stanowisko odró nia o Kultur od pogl du prezentowanego przez emigracj londy sk, skupion wokó Wiadomo ci Literackich Mieczys awa Grydzewskiego, która chcia a budowa pa stwo polskie na wygnaniu zrywaj c wszelkie kontakty z krajem. Emigracja londy ska zakazywa a bowiem publikowania swoich wydawnictw w kraju oraz bojkotowa a wszystkie ksi ki, które wówczas w Polsce wydawano. Paryski miesi cznik przyj natomiast odmienn strategi poza sta- ym kolportowaniem pisma i ksi ek do kraju udziela pomocy, g ównie finansowej, ró nym ludziom. W latach pi dziesi tych tak pomoc obj tych by o oko o trzydzie ci osób. Rozbie no ci mi dzy Pary em a Londynem dotyczy y równie kwestii granicy wschodniej Polski, któr Kultura akceptowa a. Jerzy Giedroyc oraz twórcy zwi zani z pismem prezentowali pogl d, e Lwów ma by ukrai ski, a Wilno litewskie. Redaktor wierzy, e Polska w bloku sowieckim mo e mie stanowisko wzgl dnie autonomiczne. By przekonany, e mo liwe jest rozlu nienie dominacji sowieckiej nad krajem i jakie, cho by ograniczone, usamodzielnienie si Polski. Jerzy Giedroyc propagowa inn wizj polityki wschodniej g osi uznanie Ukrainy, Litwy, Bia orusi za naturalnych partnerów Polski, nak ania do porzucenia stereotypowego widzenia Rosji oraz przeciwdzia ania uto samianiu Rosji z bolszewizmem i stalinowskim terrorem. Dla Londynu natomiast te wszystkie postulaty by y trudne, je li nie wr cz niemo liwe do zrealizowania.

5 Instytut Literacki w Pary u Punktem spornym Kultury i Wiadomo ci Literackich by równie problem w adzy na emigracji. Giedroyc opowiada si za zachowaniem stanowiska prezydenta i stworzeniem przy nim komitetu, a nie rz du jak chcieli londy czycy. Dwa g ówne o rodki emigracji ró ni y si tak e w ocenie okresu dwudziestolecia mi dzywojennego. W przeciwie stwie do Mieczys awa Grydzewskiego Jerzy Giedroyc nie apoteozowa tego okresu. Redaktor Kultury dostrzega w dwudziestoleciu mi dzywojennym du o rzeczy pozytywnych i godnych na ladowania, takich jak np. ujednolicenie prawodawstwa, odbudowa przemys u, stworzenie kadr wojskowych, uczciwo le op acanych urz dników pa stwowych. Dla Giedroyca istotnym dorobkiem II Rzeczypospolitej by o tak e wyostrzone poczucie pa stwowo ci oraz s u by i ofiarno ci dla pa stwa. Pomimo tych zalet Redaktor podkre la równie negatywne cechy tego okresu, takie jak: z a polityka narodowo ciowa, pacyfikacja Ma opolski Wschodniej, tendencje antysemickie i dyktatorskie w latach tu powojennych, przeludnienie wsi, sztywna polityka narodowo ciowa, sk onno do dzia a nielegalnych jak np. proces brzeski czy próby politycznej manipulacji s downictwem. Pary i Londyn ciera y si równie w kwestiach dotycz cych Skarbu Narodowego. Kultura, za po rednictwem pogl dów wyra anych przez Juliusza Mieroszewskiwego, domaga a si jawno ci wszystkich spraw z nim zwi zanych. Pomimo tak wielu ró nic Jerzy Giedroyc utrzymywa kontakty z o rodkiem emigracji londy skiej z Mieczys awem Grydzewskim oraz z rz dem londy skim. Instytut Literacki w Maisons-Laffitte by cz sto odwiedzany przez ludzi z kraju, zw aszcza po Pa dzierniku 1956 r., w okresie tzw. odwil y. Przyje d ali tu arty ci, pisarze, studenci. Wówczas kontakty z pismem nawi za a Agnieszka Osiecka. W domu Kultury bywa te Marek H asko, Witold Gombrowicz, Stanis aw Vincenz. W latach sze dziesi tych Instytut Literacki odwiedza równie Leopold Tyrmand, za w latach pó niejszych Stefan Kisielewski, którego czy y serdeczne stosunki z Jerzym Giedroycem, Zbigniew Herbert, Adam Michnik, Jerzy Turowicz oraz wiele innych osób, które zapisa y si na trwa e w historii Polski. W Maisons-Laffitte prowadzono wa ne rozmowy na temat aktualnej sytuacji w kraju i na wiecie. Kultur okre la si mianem pisma polityczno-literackiego, gdy w a nie polityka zajmowa a w nim miejsce nadrz dne. Paryski miesi cznik zawsze ywo reagowa na istotne zmiany w yciu politycznym. Znalaz y tu odd wi k najwa niejsze wydarzenia tamtych czasów, jak m.in. List 34, list Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego do Partii oceniony wysoko przez Redaktora i wydany potem w Dokumentach Biblioteki Kultury w 1966 r., Marzec 1968 r. czy wydarzenia w Czechos owacji.

6 500 Urszula KOWALCZYK Instytut Literacki publikowa dokumenty spo ecznego oporu, wydawa publikacje dotycz ce wydarze pa dziernika 1956 r. (6 lat temu Jerzego Monda, Klub Krzywego Ko a Witolda Jelnickiego), wydarze Marca 1968 r. (dwa tomy dokumentów oraz Krótkie spi cie Marka Tarniewskiego); o grudniowym buncie na Wybrze u w 1970 r.; materia y z procesów politycznych. Jerzy Giedroyc udzieli tak e poparcia buntowi studenckiemu w marcu 1968 r., zamieszczaj c na amach pisma liczne protesty przeciwko t umieniu ruchu studenckiego oraz podejmuj c starania, by ameryka skie uniwersytety zaprasza y na wyk ady usuni tych z uczelni polskich profesorów. Wobec wydarze Grudnia 1970 r. Redaktor tak e nie pozostawa bierny. Próbowa wykorzysta swoje stosunki dla zorganizowania akcji solidarno ciowej na Zachodzie i, za po rednictwem w oskich zwi zków zawodowych, stworzy fundusz strajkowy. W latach nastawienie Kultury wobec kraju ulega ewolucji dzia alno dla kraju ust puje miejsca wspó dzia aniu z krajem. Instytut Literacki publikowa w tym czasie dokumenty KOR-u (Komitetu Obrony Robotników), PPN-u (Polskiej Partii Narodowej), ROPCIO (Ruchu Obrony Praw Cz owieka i Obywatela), deklaracje niezale nego ruchu studenckiego, tekst Porozumie Gda skich. W latach 1975 i 1980 Kultura opublikowa a dwie dyskusje, uprzedzaj c za pierwszym razem wydarzenia w Radomiu i utworzenie KOR-u, za drugim natomiast wypadki sierpniowe. W 1975 r. by a to dyskusja pt. Co robi z udzia em m.in. autorów krajowych oraz Leszka Ko akowskiego i Witolda Wirpszy. Celem wspomnianej dyskusji by o wskazanie sposobów odzyskania przez Polsk niepodleg o ci. W 1980 r. by to trójg os Nowaka, Wandycza i Ciechanowskiego pod tytu em Bi si czy nie bi?. Dla KOR-u, jak równie dla innych ugrupowa opozycyjnych w kraju, paryski miesi cznik by forum wypowiedzi, gdzie og aszali swoje deklaracje i gdzie publikowali swoje programy. Redakcja ponadto organizowa a zbiórki pieni dzy na KOR, na pomoc robotnikom i ich rodzinom po 1976 r. oraz wspiera a finansowo niezale ne wydawnictwa i pras, jakie wówczas powsta y. Wa nym krokiem na drodze wspó dzia ania z krajem by o podpisanie, w 1981 r., umowy o wspó pracy mi dzy Kultur a wydawnictwem NOWA. Wydawnictwo mia o bowiem pe ni rol przedstawiciela Kultury na terenie Polski. W tym czasie Jerzy Giedroyc zosta, obok Czes awa Mi osza, cz onkiem zarz du Pomocy Niezale nej Literaturze i Nauce Polskiej, która wówczas funkcjonowa a. W latach osiemdziesi tych Kultura cieszy a si du ym presti em w ród krajowych wydawnictw i czasopism. Do powinowactwa z pismem Giedroyca przyznawa a si Res Publica, drukuj c artyku y o paryskim miesi czniku i je-

7 Instytut Literacki w Pary u go Redakcji. Krakowska Arka uzna a za Kultur za najwa niejsze pismo polskie. Do prac Instytutu Literackiego nawi zywa o równie, za po rednictwem swego kierownika Czes awa Bieleckiego wydawnictwo CDN, które przej o od Nowej druk corocznych wyborów tekstów Kultury. Paryski miesi cznik by te punktem odniesienia dla Tygodnika Powszechnego. Wydarzenia dekady lat osiemdziesi tych oraz tempo zmian politycznych w kraju znalaz y odd wi k na amach pisma. W styczniowo-lutowym numerze Kultury z 1981 r. w dziale Obserwatorium (rubryce, w której wypowiada si Jerzy Giedroyc) przedstawiono dyskusj Redakcji pt. Nasza ocena, dotycz c wprowadzenia stanu wojennego. Autorzy proponowali zniesienie stanu wojennego, zwolnienie wi zionych, zezwolenie zawieszonym organizacjom zwi zkowym na wznowienie statutowej dzia alno ci, utworzenie spo ecznej Rady Gospodarki Narodowej oraz przeprowadzenie wolnych wyborów do samorz dów lokalnych. Na amach Kultury znalaz y si równie artyku y krytykuj ce ustalenia Okr g ego Sto u. Stanowisko, jakie prezentowa Jerzy Giedroyc wobec wydarze lat osiemdziesi tych, wynika o z jego filozofii, w której pa stwo zajmowa o warto nadrz dn, a ci g o jego atrybutów decydowa a o zachowaniu pozycji na arenie mi dzynarodowej. Ksi z Maisons-Laffitte, jak okre lano Jerzego Giedroyca, prócz rzeczowo ci s dów, wyró nia si tak e obiektywno ci ocen, o czym mog wiadczy s owa, jakie napisa w jednym z numerów Kultury : PRL mimo zwasalizowania przez Zwi zek Sowiecki, by jednak w pewnym sensie pa stwem polskim i na niektórych odcinkach dokona rzeczy po ytecznych dla interesów Polski 3. Na amach Kultury wiele miejsca po wi cono równie Ko cio owi, g ównie w aspekcie politycznym i jego walce z totalitarn w adz. W 1987 r. Editions de Dialogue wyda ksi k Ko ció wobec Solidarno ci i stanu wojennego, w której Andrzej Micewski du o uwagi po wieci paryskiej Kulturze. Wypowiadaj c si, w ostatnich numerach Kultury oraz w wywiadach udzielanych polskiej prasie, na temat roli Polski w Europie i wiecie, Redaktor konstatowa, e mo e by ona ogromna i od nas tylko zale y, czy wykorzystamy sprzyjaj ce warunki. Giedroyc uwa a, e Polska winna by cznikiem mi dzy Wschodem i Zachodem: pa stwo polskie mo e mie wed ug niego wielki wp yw na procesy demokratyzacyjne w Rosji i na Ukrainie oraz przyczyni si do stabilizacji w rodkowej cz ci Europy 4. Teksty publikowane w paryskim miesi czniku oraz ksi ki wydawane nak adem Instytutu Literackiego odzwierciedlaj w pe ni obiektywizm i niezale no pogl dów Jerzego Giedroyca. Krzysztof Pomian uwa a, e mimo absolut- 3 4 K. Pomian, Rady i uwagi Jerzego Giedroyca, Tygodnik Powszechny, Kraków 1992, nr 13, s. 6. Tam e, s. 6.

8 502 Urszula KOWALCZYK nej w adzy Redaktora pismo zachowa o liberalizm, niespotykany w adnym tego typu wydawnictwie. Wa nym atutem i jednocze nie cech charakterystyczn pisma Giedroyca by a wszechstronno podejmowanej tematyki. Kultura nie tylko informowa a o aktualnych wydarzeniach, ale równie publikowa a rozprawy polityczne, socjologiczne, ekonomiczne, religijne, a ponadto: eseje historyczne, dokumenty, artyku y polityków i wspomnienia ofiar komunizmu. W Bibliotece Kultury wydawano ksi ki pisarzy polskich i zagranicznych. Przyk ad mog stanowi utwory takich twórców, jak: A. Siniawski, Borys Pasternak, George Orwell, Raymond Aaron, Graham Greene. Do polskich autorów, których dzie a wydawano nak adem Instytutu Literackiego, nale eli m.in.: Gustaw Herling-Grudzi ski, Kazimierz Wierzy ski, Józef Wittlin, Teodor Parnicki, Jerzy Stempowski czy Andrzej Bobkowski. W Bibliotece Kultury powsta o wiele serii wydawniczych. Najwi ksze z nich to: Dokumenty, publikuj ce cz sto unikatowe pisma oraz dokumenty o znaczeniu historycznym (wydawane od 1955 r.), Zeszyty Historyczne, zamieszczaj ce artyku y i pozycje ród owe, dotycz ce najnowszych dziejów Polski oraz Europy rodkowej i Wschodniej (wyd. od 1962 r.), Archiwum Rewolucji (istnia a do 1967 r. i obj a 10 tytu ów) oraz seria zatytu owana Bez Cenzury, zawieraj ca przedruki prac wydawanych w Polsce w tzw. drugim obiegu. Poza szerok dzia alno ci wydawnicz Instytut Literacki organizowa tak e zakrojon na szerok skal pomoc finansow dla ludzi z kraju poprzez fundowanie stypendiów dla studentów i pracowników naukowych z Polski. Instytut Literacki ustanowi tak e kilka nagród: nagrod literack (w 1954 r.), której laureatami byli m.in. Cz. Mi osz, G. Herling-Grudzi ski, W. Gombrowicz, J. obodowski; w 1979 r. ustanowiono dwie nagrody literack im. Z. Hertza i publicystyczn im. J. Mieroszewskiego, które by y przyznawane w grudniu ka dego roku. Zas ug paryskiej Kultury jest tak e wk ad w przyznanie Literackiej Nagrody Nobla dla Czes awa Mi osza w 1980 r. oraz Pokojowej Nagrody Nobla Lechowi Wa sie w 1983 roku. Wszechstronne i silne oddzia ywanie paryskiego miesi cznika niepokoi o w adze komunistyczne w kraju, które stara y si oczernia Kultur, publikuj c artyku y szkaluj ce pismo. Dla stworzenia przeciwwagi Kulturze w adze PRL-u zacz y wydawa w kraju pismo o takim samym tytule, by zgromadzi wokó niego rodowiska intelektualne w kraju i stworzy zamieszanie wokó pisma Giedroyca. Wobec tak licznych trudno ci i wrogich postaw, z jakimi zmaga a si Kultura, powstaje pytanie: sk d zatem tak du a popularno paryskiej Kultury,

9 Instytut Literacki w Pary u oraz co powodowa o, e w miesi czniku tym publikowa y najwybitniejsze pióra Europy? Odpowiedzi na te pytania mo e by tak wiele jak zalet pisma. G ównym adresatem pisma Jerzego Giedroyca, zw aszcza jego publicystyki politycznej, oraz ksi ek wydawanych nak adem Instytutu Literackiego by a inteligencja humanistyczna. Cho by a to grupa nieliczna, odgrywa a jednak w polskiej polityce bardzo istotn rol. Tworzy a bowiem refleksj polityczn i programy ideowe oraz stanowi a podstaw elity intelektualnej wszystkich ruchów politycznych. Inteligencja humanistyczna odgrywa a tak e du rol po 1956 r. w tworzeniu rodowisk opozycyjnych. Redaktor dostrzega ogromn rol inteligencji, ale bynajmniej jej nie przecenia. Cz sto poddawa j krytyce, aby pobudzi postawy nonkonformistyczne i sk oni do dzia ania. By przekonany, e jej aktywno jest jednym z podstawowych warunków zapocz tkowania zmian ustrojowych w Polsce. Dlatego te w obecnych czasach w sytuacji kryzysu wszelkich warto ci i autorytetów pismo stworzone i redagowane przez Jerzego Giedroyca nabiera szczególnej warto ci. Sam Jerzy Giedroyc oraz jego najbli si wspó pracownicy za najwi ksze osi gni cie Instytutu Literackiego uznawali polityczn i finansow niezale no Kultury oraz jej wp yw na kszta towanie niezale nej my li i postrzeganie spraw polskich w kontek cie problemów Europy rodkowo-wschodniej. Oprócz politycznych dokona, równie wa ne s osi gni cia Instytutu w dziedzinie kultury, zw aszcza literatury, czego najlepszym dowodem jest prowadzona na szerok skal dzia alno wydawnicza. II. Stan bada i postulaty badawcze W dotychczasowych rozwa aniach nad rol Instytutu Literackiego w Pary u jako o rodka kultury polskiej i wolnej my li politycznej wydano wiele publikacji ujmuj cych zagadnienie w ró norodny sposób. Dzieje Instytutu Literackiego, poza licznymi artyku ami prasowymi zamieszczanymi g ównie w Tygodniku Powszechnym, Przegl dzie Zachodnim i Przegl dzie Politycznym, przedstawiaj w obszerny sposób prace takich autorów, jak: Dorota Dawid Ksi stwo w Maisons-Laffitte rzeczywisto i legenda paryskiej Kultury (Kraków 2000), Ewa Berberyusz Ksi z Maisons-Laffitte (Gda sk 1995), Marek ebrowski Dzieje sporu. Kultura w emigracyjnej debacie publicznej (Warszawa 2007) czy Andrzej Stanis aw Kowalczyk Giedroyc i Kultura (Wroc aw 1999) oraz tego samego autora: Od Bukaresztu do Laffittów. Jerzego Giedroyca rzeczpospolita epistolarna (Sejny 2006). Warto równie zwróci uwag na teksty Marii Ptasi skiej zamieszczane na amach Zeszytów Historycznych. W pierwszym z nich, zatytu owanym Rzym-

10 504 Urszula KOWALCZYK skie lata Instytutu Literackiego ( Zeszyty Historyczne 2001, z. 131), autorka wnikliwie charakteryzuje pocz tkowy okres dzia ania wydawnictwa, w drugim za, opublikowanym pt. Jerzego Giedroyca Hotel Lambert ( Zeszyty Historyczne 2002, z. 141), przybli a dzia alno Instytutu Literackiego i jego twórcy, w celu stworzenia wspomnianego nowego Hotelu Lambert, którego g ównym zadaniem by aby budowa niepodleg ego pa stwa polskiego pod wzgl dem kulturalnym i politycznym. Nieocenionym ród em wiedzy o historii paryskiego wydawnictwa jest Autobiografia na cztery r ce Jerzego Giedroyca, opatrzona wst pem Krzysztofa Pomiana. Redaktor nie tylko przedstawia tu poszczególne fakty z dzia alno ci Instytutu Literackiego, ale tak e wzbogaca je swoimi komentarzami, opisem sytuacji i towarzysz cych im okoliczno ci. To w a nie w swojej Autobiografii redaktor Jerzy Giedroyc zawar wyk adni swoich pogl dów politycznych i koncepcji pa stwowych, rozwijanych nast pnie przez kr g jego najbli szych wspó pracowników. Publikacj o podobnej warto ci ród owej jest zapis rozmowy z Zofi Hertz autorstwa Izabeli Chru li skiej wydany pt. By a raz Kultura. Rozmowy z Zofi Hertz (Warszawa 1994 ). Z tej rozmowy wy ania si poruszaj cy opis codziennej ci kiej walki o byt, ciekawe portrety osób wspó pracuj cych z Kultur (m.in. Juliusza Mieroszewskiego, Jerzego Stempowskiego) b d j odwiedzaj cych (np. Marii D browskiej, Marka H aski, Leopolda Tyrmanda). Dowiadujemy si te o wydarzeniach, które wstrz sn y Kultur i emigracj, jak publikacja tekstu Wracam z Polski Janty-Po czy skiego, decyzja Mi osza o zostaniu na Zachodzie czy dyskusja o Lwowie i Wilnie zapocz tkowana w 1953 r. Wielu spo ród badaczy dziejów Instytutu Literackiego i jego dorobku w dziedzinie kultury i polityki zaj o si w swoich rozwa aniach zagadnieniem podstawowych koncepcji politycznych prezentowanych na amach paryskiego miesi cznika. Zagadnienie granicy wschodniej pojawi o si w Kulturze nie tylko jako temat publicystyczny i przedmiot polemik ze stanowiskiem takich ugrupowa, jak Stronnictwo Narodowe czy pi sudczycy. Od samego pocz tku Giedroyc pojmowa kwesti wschodni jako projekt nowej polityki polskiej. Projekt ten mia do odegrania podwójn rol : czeka na urzeczywistnienie w sprzyjaj cych okoliczno ciach w przysz o ci, za ju w latach 50. zacz stwarza nowy klimat i oddzia ywa na stosunki mi dzy Polsk a jej wschodnimi s siadami: Ukrai cami, Litwinami i Bia orusinami 5. W formu owaniu zasad polskiej polityki 5 A.S. Kowalczyk, Giedroyc i Kultura, Wroc aw 1999, s. 154.

11 Instytut Literacki w Pary u wschodniej Jerzy Giedroyc nawi zywa niejako do koncepcji prometejskiej z okresu dwudziestolecia mi dzywojennego 6. W 1974 r. Juliusz Mieroszewski po raz pierwszy u y skrótu ULB, maj c na uwadze obszar determinuj cy s siedztwo polsko-rosyjskie i wykorzystywany w walce o przywództwo w Europie rodkowo-wschodniej. Ods aniaj c pustos owie has a przedmurze, kierunkowa uwag taktyków na termin pomost mi dzy Wschodem i Zachodem 7. Wyja nia tak e powody, dla których Ukrai cy i Litwini obawiaj si restauracji koncepcji jagiello skiej, oraz poszukiwa nowego sensu w tworzeniu wspólnoty regionalnej, zdolnej do przeciwstawienia si imperializmowi niemieckiemu i rosyjskiemu 8. Publicystyka J. Mieroszewskiego budzi a wiele kontrowersji, gdy dotyka a tematów dra liwych. Zawarta by a w niej teza, e bezpiecze stwo Polski zale y od relacji z Ukrain, Litw i Bia orusi w dobie ich niepodleg o ci, nie za od posiadania Kresów Wschodnich. Juliusz Mieroszewski, którego artyku y w Kulturze ukazywa y si pod pseudonimem Londy czyk, zyska wielu na ladowców. Jego teorie umacnia y w miesi czniku takie osoby, jak m.in.: Bogumi a Berdychowska, W odzimierz Brylewski, Zbigniew Brzezi ski, Miros aw Czech, Józef Darski, Micha Heller, Benedykt Heydenkorn, Mieczys aw Jackiewicz, Edmund Jakubowski, Sokrat Janowicz, Borys Lewy kyj, Józef obodowski, Dominik Morawski, Bohdan Osadczuk 9, Jerzy Pomianowski, Zbigniew S. Siemaszko, Jerzy Stempowski, Anna Stro ska, Wiktor Sukiennicki, Stanis aw Swianiewicz, Leopold Unger, Andrzej Vincenz i wielu innych autorów wspomnie, szkiców, przyczynków, recenzji i esejów. Zagadnienia wschodnie by y dominant problemow i czytelnym wyró nikiem programu Kultury do po owy lat 70. W latach pó niejszych bowiem coraz wi cej uwagi po wi cano sprawom krajowym, a zw aszcza narastaj cej opozycji krajowej. W urzeczywistnieniu za o e polityki wschodniej pomaga y Giedroyciowi najwybitniejsze pióra emigracyjne, inspiruj c powstanie zupe nie nowatorskich rubryk w pi mie, tzw. kronik. Spo ród pi tnastu z nich, trzy, czyli ukrai ska, litewska i bia oruska, oraz formalnie spokrewnione No Prometeizm w Polsce mi dzywojennej nurt ideowo-polityczny, d cy do rozbicia Zwi zku Sowieckiego przez wspieranie niepodleg o ciowych d e narodów zniewolonych przez Moskw. B. Berdychowska, Ukrai ski kr g Kultury, Wi 2004, nr 8/9, s I. Hofman, Ukraina, Litwa, Bia oru w publicystyce paryskiej Kultury, Pozna 2003, s J. Mieroszewski, Rosyjski kompleks polski i obszar ULB, Kultura, Pary 1974, nr 9/324, s Bohdan Osadczuk dziennikarz ukrai ski i redaktor naczelny emigracyjnego pisma Widnowa, or downik pojednania i dialogu polsko-ukrai skiego. Od r profesor historii najnowszej Europy na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie Zachodnim. Wieloletni wspó pracownik Kultury, pisa nie tylko o sprawach ukrai skich i stosunkach polsko-ukrai skich. A.S. Kowalczyk, Giedroyc i Kultura, s. 158.

12 506 Urszula KOWALCZYK tatki rosyjskie M. Hellera, który publikowa pod pseudonimem M. Kruczek, odegra y rol szczególn. Pocz wszy od 1950 r. kroniki rejestrowa y przejawy aktywno ci emigrantów z obszaru ULB, dawa y przegl d nadchodz cych zza elaznej kurtyny ksi ek i czasopism, upomina y si o prawa wi niów politycznych oraz wolno wyznania i s owa. Doniesienia kronikarskie by y dla Polaków interesuj cym do wiadczeniem konfrontuj cym potoczn wiedz z historyczn prawd o Ukrainie i Litwie 10. Poza wspomnianymi wy ej publikacjami charakterystyk programu wschodniego Kultury, a zw aszcza koncepcji Ukraina Litwa Bia oru (ULB), zawieraj tak e prace Iwony Hofman, a w ród nich: Ukraina, Litwa, Bia oru w publicystyce paryskiej Kultury (Pozna 2003), Zjednoczona Europa w publicystyce paryskiej Kultury (Lublin 2001), Szkice o paryskiej Kulturze (2004), Kultura paryska. Twórcy, dzie o, recepcja (Lublin 2007) oraz artyku pt. Litewskie w tki w yciu i programie politycznym Jerzego Giedroyca, zamieszczony w roczniku Polityka i Spo ecze stwo (2004 r.). Warto zwróci równie uwag na artyku Bogumi y Berdychowskiej zatytu owany Ukrai ski kr g Kultury, opublikowany na amach miesi cznika Wi (2004). O programie wschodnim Kultury pisali równie : M. Jakiewicz w artykule pt. Impresje litewskie zamieszczonym w numerze 4 Kultury z 1955, Thomas Venclova Dialog o Wilnie opublikowanym w paryskim miesi czniku w 1979 r., J. Skoczylas W litewskim tyglu (nr 4 [449] Kultury z 1989 r.), i J. Widacki Stosunki polskolitewskie (od ko ca lat 80-tych po dzie dzisiejszy), zamieszczonym tak e na amach paryskiego pisma w numerze 11 (602) z 1997 roku. Koncepcj ULB sformu owan i propagowan przez Jerzego Giedroyca zajmowa si równie wieloletni wspó pracownik i przyjaciel Redaktora Bohdan Osadczuk. wiadcz o tym takie prace, jak: Ukraina, Polska, wiat (Sejny 2006) oraz Rola Jerzego Giedroyca w stosunkach polsko-ukrai skich (Lublin 2001). Do grona autorów badaj cych osi gni cia Instytutu Literackiego w tej dziedzinie zaliczaj si równie : Leszek Szaruga Przestrze spotkania. Eseje o Kulturze paryskiej (Lublin 2001) oraz A. Stro ska Pi sudczyk, którego pokocha a Litwa (Lublin 2001). Ponadto, echa programu wschodniego Kultury mo na odnale w tomach korespondencji Redaktora z Czes awem Mi oszem, Konstantym Jele skim, Andrzejem Bobkowskim, Witoldem Gombrowiczem, Juliuszem Mieroszewskim czy Jerzy Stempowskim. Podstawowym i najwa niejszym ród em do poznania my li politycznej paryskiej Kultury i redaktora Jerzego Giedroyca dotycz cej Ukrainy, w perspektywie polityki wschodniej i stosunków polskoukrai skich, jest dzie o wydane w 2004 r. pod tytu em Emigracja ukrai ska. Li- 10 Tam e, s. 175.

13 Instytut Literacki w Pary u sty Jest to korespondencja Jerzego Giedroyca z najwybitniejszymi przedstawicielami powojennej emigracji ukrai skiej (m.in. Bohdanem Osadczukiem, Borysem ewyckim, Jurijem awrinenko). W ród szeregu opracowa dotycz cych stosunku polityki polskiej wobec kwestii niemieckiej po r niewiele miejsca zajmuje rozwa anie stanowisk poszczególnych rodowisk emigracyjnych. Z oczywistych wzgl dów nacisk k adziony jest na polityk komunistyczn b d, w okresie pó niejszym, stanowiska krajowych o rodków opozycyjnych w PRL-u. Rzecz oczywist jest, e dla badaczy interesuj ce s centra polityczne, które reprezentuj w adz lub w jaki inny sposób wp ywaj na realny kszta t polityki, czyli te, które bezpo rednio lub po rednio decydowa y o stosunkach mi dzynarodowych w PRL-u. Cho nie oznacza to, e by y to jedyne o rodki reprezentuj ce polskie racje polityczne. Z wielu wzgl dów emigracja mog a to czyni w sposób pe niejszy, wolny zarówno od nacisków zewn trznych, jak i konieczno ci taktycznych. Nie ulega te w tpliwo ci, e stanowisko paryskiej Kultury w wielu zagadnieniach, w tym i w sprawie dotycz cej stosunków polsko-niemieckich, wp ywa o na kszta towanie postaw elit w kraju. Na amach paryskiego miesi cznika manifestowano najbardziej realistyczn wizj rozwoju sytuacji europejskiej, w szczególno ci za rozwoju kwestii niemieckiej. Nale y zaznaczy, e zespó Kultury od samego niemal pocz tku przyj stanowisko sprzeczne z wi kszo ci polskich partii i ugrupowa emigracyjnych konieczno ci uznania geopolitycznych realiów powojennych. W odniesieniu do kwestii niemieckiej oznacza o to akceptacj granicy polskiej na Odrze i Nysie u yckiej. Jednocze nie, niezale nie od emocji zwi zanych z tragizmem II wojny wiatowej i niemieckiej okupacji, zak ada, e przysz o kszta towana b dzie tak e przez charakter stosunków polsko-niemieckich. W takim podej ciu uwidacznia si bardziej rzeczowy charakter my li politycznej, licz cy si z realiami i nastawiony na ugruntowanie interesu polskiej pa stwowo ci. Pierwszym g osem na temat przysz o ci stosunków polsko-niemieckich by Dziennik podró y do Austrii i Niemiec Jerzego Stempowskiego, wydany nak adem Instytutu Literackiego w Pary u w 1946 roku. Sposób, w jaki autor mówi o Niemczech, udzieli si równie innym autorom Kultury. Eseista za z inspiracji Giedroyca wielokrotnie podró owa do Niemiec, by nawi za kontakty i zda spraw czytelnikom ze stanu spraw niemieckich. Kolejn wypowiedzi dotycz c wizji stosunków polsko-niemieckich jest artyku Stanis awa Bili skiego zatytu owany O zmian naszej polityki w stosunku do Niemców opublikowany jednak nie jako normalny artyku, lecz zamieszczony w dziale Listy do redakcji w roku 1950.

14 508 Urszula KOWALCZYK Zagadnienie wizji stosunków polsko-niemieckich w wietle zasad programowych Kultury rozwija na amach pisma wspomniany ju publicysta Juliusz Mieroszewski. Jednym z g ównych jego artyku ów podejmuj cych powy sz tematyk by tekst zamieszczony w 4 numerze Kultury z 1954 r., zatytu- owany Niemcy. Artyku ten otwiera cykl publikacji, których tematem przewodnim by a sprawa przysz o ci stosunków polsko-niemieckich. Dla badacza zajmuj cego si g ównymi koncepcjami politycznymi paryskiej Kultury du warto przedstawia zbiór korespondencji Jerzego Giedroyca z Juliuszem Mieroszewskim z lat , wydany w 1995 roku. Na szczególn uwag zas uguje esej Józefa Mackiewicza, w którym autor podj prób zdystansowania si wobec utrwalonego w Polsce, po II wojnie wiatowej, stereotypu Niemca. Publikacja tego szkicu to kolejny apel zespo u Kultury o realizm my lenia politycznego i uwolnienie tego my lenia od ci aru zasz o ci historycznych. Warto wspomnie równie o prowadzonej przez Andrzeja Chileckiego 11 w latach sze dziesi tych Kronice niemieckiej, publikowanej systematycznie w ka dym kolejnym numerze. W kwestii wizji stosunków polsko-niemieckich wypowiada si tak e Bohdan Osadczuk. Jego analizy nieustannie przypomina y o konieczno ci przezwyci enia uprzedze w ocenie aktualnych wydarze i tendencji polityki niemieckiej. Kultura uzna a tak e donios o przes ania biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku. Jego tekst zosta opublikowany przez Instytut Literacki w ksi ce Dialog polsko-niemiecki w wietle dokumentów ko cielnych. Jerzy Giedroyc uwa a, e list by manifestacj nie tylko ducha chrze cija skiego, ale tak e politycznej dalekowzroczno ci. Zapocz tkowa bowiem prawdziwy dialog narodów polskiego i niemieckiego. Charakteryzuj c dorobek badawczy w zakresie podstawowych koncepcji politycznych pisma, nale- y równie zwróci uwag na tekst Leszka Szarugi zatytu owany Lekcja realizmu politycznego. Kultura wobec kwestii niemieckiej, zamieszczony na amach Przegl du Politycznego (nr 26 z 1994 r.). Analizuj c obecn sytuacj mi dzynarodow, nie sposób odmówi pewnej s uszno ci za o eniom programu wschodniego i wizji stosunków polskoniemieckich prezentowanych na kartach paryskiej Kultury. Nie ulega w tpliwo ci fakt, e zarówno w kwestiach dotycz cych trwa o ci komunizmu, jak i konieczno ci przezwyci enia narzuconego przez konferencj ja ta sk porz dku europejskiego rozwój wypadków potwierdzi przewidywania Kultury. Ten fakt zdaje si by wystarczaj cy, by studia nad koncepcjami i postulatami 11 Andrzej Chilecki emigrant polityczny, dziennikarz polski zamieszka y w Niemczech. W latach opracowywa w Kulturze Kronik niemieck. Organizowa stoisko Instytutu Literackiego na Mi dzynarodowych Targach Ksi ki we Frankfurcie nad Menem.

15 Instytut Literacki w Pary u redakcji kierowanej przez Jerzego Giedroyca uzna za wa n lekcj politycznego realizmu. Recepcj programu oraz dorobku kulturalnego i politycznego Instytutu Literackiego w Pary u zajmowali si natomiast tacy autorzy, jak: Krzysztof Pomian, Barbara Toru czyk, Maria Danilewicz-Zieli ska, Zdzis aw Kudelski, Miros aw Supruniuk, Natalia Gorbaniewska, Andrzej Mencwel, Andrzej Friszke czy Marceli Kosman. Poza publikacjami zwartymi oraz artyku ami prasowymi poruszaj cymi zagadnienia dotycz ce wielu aspektów dzia alno ci Instytutu Literackiego w Pary- u nie sposób pomin znaczenia archiwaliów jako niezb dnego elementu w procesie badawczym. Du a grupa materia ów archiwalnych zwi zanych z powy sz tematyk znajduje si w Archiwum Zbigniewa Herberta, przechowywanym w Dziale R kopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie 12. W ród wspomnianych dokumentów znajduje si korespondencja Jerzego Giedroyca ze Zbigniewem Herbertem. S to 4 listy Redaktora z lat oraz 3 kopie listów Z. Herberta z lat Do czono tu równie kserokopie korespondencji poety z lat z Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Pary em. W omawianej grupie dokumentacji wyró niono tak e korespondencj Z. Herberta z Zofi i Zygmuntem Hertzami. Sk ada si na ni 28 listów ma e stwa Hertzów do Z. Herberta z lat oraz 19 kserokopii listów poety do Hertzów z lat pochodz cych z Archiwum Instytutu Literackiego. Materia y zwi zane z dzia alno ci Instytutu Literackiego znajduj si równie w zasobie Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Stanowi je g ównie dokumentacja dotycz ca pomocy udzielanej przez Kultur emigrantom przybywaj cym z Polski do Francji w drugiej po owie XX wieku. Ponadto, przechowywane s tu archiwalia wiadcz ce o wspó pracy, jak prowadzi Jerzy Giedroyc i stworzony przez niego Instytut Literacki z najstarsz na wiecie Polsk Misj Katolick. Jednak e najcenniejsze i najwi ksze zbiory archiwalne dokumentuj ce ca y okres dzia ania paryskiego wydawnictwa przechowywane s w Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Pary em. W wyniku umowy podpisanej w siedzibie Kultury przez przedstawicieli Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pa stwowych, Biblioteki Narodowej oraz Stowarzyszenia Instytutu Literackiego Kultura wdro ony zosta do realizacji projekt, którego celem jest sporz dzenie Inwentarza Archiwum Literackiego Kultura oraz zapewnienie konserwacji i udost pnienia spu cizny Instytutu. We wspomnianym projekcie aktywnie 12 Dokumenty wchodz ce w sk ad Archiwum Zbigniewa Herberta zosta y przekazane Bibliotece Narodowej 11 grudnia 2006 roku.

16 510 Urszula KOWALCZYK uczestniczy Archiwum Pa stwowe miasta sto ecznego Warszawy. Ca o zasobu r kopi miennego liczy ok m.b. i podzielona zosta a na cztery g ówne grupy rzeczowe, do których zaliczaj si : teki redakcyjne (ok. 25 m.b., wraz z materia ami odrzuconymi, niezakwalifikowanymi do druku ten rozmiar szacuje si na ok. 90 m.b.), akta administracyjne (dowody memoria owe, dokumentacja dotycz ca druku i dystrybucji Kultury ok. 30 m.b.), korespondencja (ok. 60 m.b., 100 tys. listów) oraz spu cizny i rzeczy powierzone. Inwentaryzacja i opracowanie materia ów archiwalnych znajduj cych si w zasobie Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte b dzie prowadzona przez polskich archiwistów i bibliotekarzy w najbli szych latach. Niew tpliwie prace te przyczyni si do popularyzacji oraz naukowego wykorzystania archiwum najwi kszej polskiej instytucji kulturalnej i politycznej na emigracji.