Ośrodek Badań nad Migracjami Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Warszawski. Sierpień 2007

Transkrypt

1 Ośrodek Badań nad Migracjami UW Warszawa, ul. Banacha 2B tel fax Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia Projekt realizowany w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Sektorowy Program Operacyjny Rozwój zasobów ludzkich (działanie 1.1 a) Ekspertyza podsumowująca doświadczenia teoretyczne i empiryczne nad społecznym i ekonomicznym wymiarem integracji Moduł III. Integracja cudzoziemców w Polsce Ośrodek Badań nad Migracjami Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Warszawski Sierpień 2007 Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.1 a Sektorowego Programu Rozwoju Zasobów Ludzkich, realizowany pod nadzorem Departamentu Migracji MPiPS. 0

2 Streszczenie Wprowadzenie Przedstawienie celu, metodologii i struktury pracy Podstawowe cechy i problemy integracji z perspektywy teorii, badań i polityki Wielość pojęć, jeden problem? Integracja a asymilacja, akulturacja, adaptacja inkorporacja, partycypacja i spójność społeczna Asymilacja Akulturacja Integracja Spójność społeczna Pozostałe pojęcia Teorie, modele i wymiary integracji imigrantów Różnice w teoretycznych modelach integracji w wybranych krajach Imigracja i koncepcje integracji w Stanach Zjednoczonych Imigracja i koncepcje integracji w Australii Imigracja i koncepcje integracji w Kanadzie Imigracja i koncepcje integracji w wybranych krajach europejskich Modele integracji imigrantów w Europie Próby wypracowania uniwersalnego podejścia europejskiego do kwestii integracji imigrantów Różnice w podejściu do problematyki integracji w omawianych krajach Wymiary integracji imigrantów: ekonomiczny, społeczny, kulturowotożsamościowy, prawno-instytucjonalny i przestrzenny Wymiar ekonomiczny Wymiar społeczny Wymiar kulturowy Wymiar tożsamościowy Wymiar prawno-instytucjonalny Wymiar przestrzenny Problemy integracji imigrantów a nowe teorie migracji Integracja a nowe teorie migracyjne Specyficzne problemy integracyjne Przegląd tematyki i metod badań integracyjnych Wymiary integracji Integracja społeczna Integracja ekonomiczna Integracja kulturowo-tożsamościowa Integracja instytucjonalno-prawna Segregacja przestrzenna Integracja drugiego pokolenia Kierunki zainteresowań badawczych w zakresie integracji Determinanty integracji imigrantów Polityki integracyjne wobec imigrantów Integracja i polityka integracyjna zagadnienia definicyjne Modele polityk integracyjnych wobec imigrantów Integracja imigrantów w świetle dokumentów i działań Unii Europejskiej Programy integracyjne dla imigrantów

3 4.5. Pomoc integracyjna dla migrantów przymusowych Dostęp imigrantów do zasobów publicznych Prawa cudzoziemców do udziału w życiu politycznym Nabywanie obywatelstwa Zakończenie zarys koncepcji badań integracyjnych Literatura cytowana Aneks Aneks

4 Streszczenie 1. Celem opracowania jest przedstawienie dotychczasowych koncepcji teoretycznych, doświadczeń badawczych i prac praktycznych dotyczących integracji imigrantów w krajach przyjmujących. W pierwszej kolejności zostaną zaprezentowane definicje integracji imigrantów na tle innych pokrewnych pojęć odnoszących się do analizowanego problemu. Następnie będą ukazane różnorodne modele teoretyczne integracji imigrantów, wymiary ich integracji oraz najnowsze teorie integracyjne. Trzeci rozdział będzie poświęcony przeglądowi metod stosowanych w badaniach integracyjnych. Następna część przedstawia obecne polityki integracyjne różnych państw. Opracowanie kończy podsumowanie z wnioskami do kompleksowej koncepcji badań integracyjnych w Polsce. 2. Krytyczna analiza najnowszych kategorii teoretycznych i badawczych ukazała konceptualne niejasności i rozbieżności dotyczące pojęcia integracji i innych pokrewnych pojęć. W rozdziale poświęconym definicjom dotyczącym procesu przystosowania się imigrantów w kraju przyjmującym przeanalizowano następujące pojęcia: asymilacja, akulturacja, integracja, spójność społeczna, partycypacja, adaptacja, akomodacja. W świetle przedstawionej wiedzy pokazano, że termin integracja, mimo zgłoszonych zastrzeżeń, w sposób najpełniejszy odzwierciedla proces przystosowania się imigrantów do życia w społeczeństwie przyjmującym. 3. Oprócz klasycznych teorii integracji, których przydatność do analizy współczesnych migracji okazała się ograniczona w sytuacji, gdy zmieniły się warunki migracji, przedstawiono także nowe koncepcje dotyczące zagadnienia integracji (m.in. koncepcję ponadnarodowych przestrzeni społecznych, ideę nad-różnorodności, kwestię integracji drugiego pokolenia imigrantów). 4. Ponadto poddano analizie następujące wymiary integracji: ekonomiczny, społeczny, kulturowy, tożsamościowy, prawno-instytucjonalny i przestrzenny. Dzięki temu stało się możliwe zidentyfikowanie kluczowych obszarów, w których następuje integracja imigrantów oraz najważniejszych wskaźników tejże integracji. 5. Analiza teorii i badań integracji imigrantów w różnych krajach pokazała, że istnieją różnice w podejściu do badania integracji pomiędzy krajami. Pozwoliła też określić najistotniejsze determinanty integracji: demograficzne, kulturowe, psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, polityczno-prawne, przestrzenne czy wreszcie inne determinanty makrostrukturalne. Poszczególne grupy determinantów nie zawsze są związane z jednym tylko aspektem integracji, a co więcej, czasami będąc determinantami jednego wymiaru integracji, mogą być jednocześnie wskaźnikami dla innego. Przy opracowywaniu badania istotne jest pamiętanie o ich różnorodności oraz podwójnym znaczeniu dla procesu integracyjnego. 6. Z analizy polityk integracyjnych wobec imigrantów i zmian tych polityk wynika, że obecnie przynajmniej w krajach europejskich zaczynają podlegać one procesowi konwergencji. Choć modele narodowe polityk wciąż różnią się między sobą i prawdą jest 3

5 stwierdzenie, że tyle jest polityk integracyjnych, ile państw, to jednak widoczne są pewne wspólne trendy. 7. Na koniec, na podstawie zaprezentowanych informacji, zostaną przedstawione wnioski, które mają stanowić wytyczne dla rozważań nad problematyką integracji imigrantów w Polsce, a także podstawę do wypracowania spójnej i kompleksowej koncepcji badań integracyjnych w Polsce. 4

6 1. Wprowadzenie W związku z kryzysem gospodarczym w latach siedemdziesiątych kraje Europy Zachodniej zahamowały politykę rekrutacji imigranckich pracowników. Jednak mimo to, liczba migrantów przybywających do krajów rozwiniętych, jak i ich różnorodność wzrastała. Sprowadzeni do pracy migranci zaczęli wbrew pierwotnym założeniom, że będą to tylko gastarbeiterzy nie tylko osiedlać się w nowych krajach, ale i sprowadzać swoje rodziny. Oprócz migrantów ekonomicznych na zachodzie Europy zaczęła też pojawiać się coraz większa liczba migrantów szukających tam azylu. Równocześnie w tradycyjnych krajach imigracyjnych zaczęto podawać w wątpliwość dotychczasowe podejście do problematyki imigracji. Na przykład w Stanach Zjednoczonych zaczęła się dyskusja nad skutecznością asymilacyjnego podejścia do włączania migrantów do społeczeństwa przyjmującego. Podobnie było w Europie Zachodniej, gdzie zauważono negatywne konsekwencje presji asymilacyjnej lub, w przeciwnych wypadkach braku aktywnej polityki wobec imigrantów. Rozpoczęły się dyskusje nad integracją imigrantów prowadzone zarówno przez badaczy, jak i polityków. Problem integracji migrantów jej mechanizmów i determinantów stał się wyzwaniem badawczym. Na przełomie XIX i XX wieku, kiedy na świecie miały miejsce masowe ruchy migracyjne z Europy, po raz pierwszy pojawiła się kwestia integracji imigrantów ze społeczeństwem ich przyjmującym. Od tego czasu podejmowano niejednokrotnie próby ujęcia tej problematyki w ramy teoretyczne, które jednak następnie redefiniowano i zmieniano. W konsekwencji, podobnie jak w wypadku wielu innych pojęć w naukach społecznych, wokół terminu integracja narosło wiele wątpliwości i kontrowersji związanych z jego wieloznacznością i niedookreślonością. Trudności z tym pojęciem wiążą się też z jego polityczno-ideologicznym obciążeniem i częstym użyciem w nierzadko gorących publicznych debatach. Polska w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej znajduje się na samym początku procesu transformacji z kraju tradycyjnie emigracyjnego w kraj również przyjmujący imigrantów. Symptomem tego zjawiska jest, jak dotąd, ciągle niewielka liczba imigrantów i ich mała zasiedziałość w Polsce (np. imigranci osiedleńczy mieszkają w Polsce stosunkowo krótko, dopiero pojawia się drugie pokolenie imigrantów). Problemy związane z obecnością i integracją przybyszów z zagranicy w Polsce nie są więc jeszcze w niej tak widoczne, jak np. we Francji, czy w Niemczech. Integracja napływających do Polski imigrantów powinna jednak już teraz stać się przedmiotem wnikliwych badań i analiz. Choć istnieją interesujące przykłady badań imigrantów w Polsce, prace te na ogół koncentrują się na wąskich problemach badawczych i obejmują swoim zasięgiem tylko niektóre zbiorowości imigranckie. Trzeba też podkreślić, że dotychczas nie udało się u nas stworzyć spójnych ram koncepcyjnych do badania problematyki integracji imigrantów, a polscy badacze jak dotąd stosowali raczej teorie i koncepcje powstałe za granicą, w krajach o odmiennych cechach społeczno-ekonomicznych, a przede wszystkim o diametralnie różnych od Polski tradycjach migracyjnych. Przy tym najczęściej sięgali do klasycznych teorii dotyczących zagadnienia integracji, chociaż obecnie toczy się wiele dyskusji na temat ich trafności i użyteczności w badaniach. Badania integracji 5

7 imigrantów w Polsce muszą więc zostać poprzedzone analizą zarówno klasycznych, jak i nowych teorii integracyjnych, która pozwoli na stworzenie spójnej i kompleksowej koncepcji badań dostosowanych do polskich problemów i warunków. Polska polityka integracyjna znajduje się dopiero w fazie formułowania. Dlatego tak ważna jest analiza do tej pory stosowanych w Polsce rozwiązań na tle doświadczeń państw zachodnich, które z zagadnieniami imigracji i integracji cudzoziemców mają do czynienia od wielu lat. Korzystanie z ich doświadczeń, z jednej strony, pozwoli nie powtarzać błędów popełnionych przez te kraje, z drugiej zaś, da możliwość wzorowania się na ich najlepszych praktykach, a również szukania w ich działaniach inspiracji dla własnych oryginalnych rozwiązań. Drugim ważnym źródłem, z którego należy korzystać przy kształtowaniu polskiej strategii integracyjnej są inicjatywy i działania w dziedzinie integracji imigrantów podejmowane na poziomie wspólnotowym Przedstawienie celu, metodologii i struktury pracy Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie syntezy teorii i badań nad integracją imigrantów, zwłaszcza w wymiarze społeczno-ekonomicznym (z naciskiem na problematykę funkcjonowania imigrantów na rynkach pracy w krajach przyjmujących). Integracja migrantów jest w tej pracy rozpatrywana wieloaspektowo, gdyż jest to zbyt złożone zagadnienie, aby w jego analizie pomijać na przykład aspekty kulturowe czy prawne. Zadaniem tej ekspertyzy jest przedstawienie teorii, badań i polityk dotyczących integracji imigrantów, które oprócz przeglądu i analizy dotychczasowego stanu wiedzy stanowić ma podstawy do rozważań nad zagadnieniem integracji przybyszów z zagranicy w Polsce oraz wypracowania pierwszej spójnej i kompleksowej koncepcji badań integracyjnych w naszym kraju. Zamierzenie to wydaje się zasadne z następujących powodów. Po pierwsze, brak jest w polskiej literaturze systematycznego omówienia badań integracyjnych uwzględniającego nie tylko studia na ten temat prowadzone w Polsce, ale i przedstawiającego rezultaty zagranicznych badań integracyjnych i podobne opracowania o charakterze syntetycznym, takie jak na przykład raport Castlesa i współpracowników (2002), czy przegląd dokonany przez Spencer i Cooper (2006). Po drugie, jak dotąd w Polsce nie udało się jeszcze przygotować ram koncepcyjnych do badania kwestii integracji imigrantów. Wnioski wyprowadzone z tej części prac w ramach modułu III, zostaną wykorzystane do dalszych prac badawczych, a wszystko to stanowić będzie podstawę kompleksowej koncepcji badań integracyjnych w Polsce. Niniejsza analiza bazuje przede wszystkim na źródłach zastanych, zgromadzonych w ramach projektów badawczych realizowanych zarówno w Polsce, jak i za granicą. Opracowanie odwołuje się do istniejących i stosowanych teorii, metodologii oraz polityk migracyjnych. Nie ogranicza się do ich opisu, ale i posługuje się analizą krytyczną źródeł. Sposób doboru tekstów dotyczących integracji był następujący. Głównym kryterium stosowanym przy wyborze materiałów było pokrywanie się zakresu tekstów z analizowaną problematyką, a także ich aktualność. Starano się jednocześnie zachować różnorodność 6

8 zbieranego materiału pod względem opisywanych podejść badawczych, autorów i miejsc powstania artykułów. Analizie zostało poddanych kilkaset tekstów pochodzących zarówno z tradycyjnych zasobów bibliotecznych, czasopism naukowych 1, jak i źródeł elektronicznych (baz tekstów akademickich np. JSTOR 2, stron jednostek badawczych, gdzie znajdowały się publikacje poszczególnych ośrodków oraz tekstów wystąpień konferencyjnych). Korzystano ponadto z raportów z badań porównawczych prowadzonych przez tzw. think-tanki, dokumentów instytucji unijnych, jak i aktów prawnych. Dodatkowo wykorzystano wiedzę o istnieniu ważnych badań, które powinny zostać włączone do analizowanych tekstów. W wybranych tekstach zostały uwzględnione przede wszystkim zagadnienia związane z definicjami, wymiarami, teoriami, metodologią oraz politykami integracji imigrantów w krajach przyjmujących. Szczegółowo skupiono się na głównych koncepcjach, pytaniach badawczych, badanych grupach imigranckich, rodzaju danych, technikach badawczych, wskaźnikach i determinantach integracji. W analizach koncentrowano się także na strategiach integracyjnych oraz rozwiązaniach prawno-instytucjonalnych krajów europejskich, najczęściej unijnych, z uwagi na szczególną przydatność tych badań w polskim kontekście. Każda z części prezentuje główne wnioski badawcze wypływające z analizowanego materiału. W przeważającej mierze korzystano z literatury anglojęzycznej, rzadziej zaś z polskojęzycznej i niemieckojęzycznej. W konsekwencji analizie poddano przede wszystkim teksty powstałe za granicą, ale i uwzględniono polską literaturę, dzięki czemu uzyskano szerszy ogląd sytuacji, umożliwiający przeprowadzenie porównań. Analiza przede wszystkim koncentrowała się na najlepiej znanych i wpływowych koncepcjach, choć uwzględniano także specyficzne i unikalne podejścia, odbiegające od klasycznych teorii, koncepcji, metodologii i polityk integracyjnych i poddające je krytyce oraz proponujące inną perspektywę teoretyczną. Struktura ekspertyzy wygląda następująco. Opracowanie rozpoczyna się od krótkiego omówienia problemu związków teorii, badań i polityk integracyjnych oraz przedstawienia najważniejszych cech i zagadnień integracji z punktu widzenia konceptualizacji teoretycznej problemu oraz badawczej i społeczno-politycznej praktyki. Z powodu chaosu pojęciowego pojęcie integracji przedstawione jest na tle innych, pokrewnych pojęć, takich jak: asymilacja, akulturacja, adaptacja, inkorporacja, partycypacja i spójność społeczna. Po tej części wprowadzająco-definicyjnej przedstawione są teorie integracji. Przegląd ten rozpoczyna analiza podobieństw i różnic w teoretycznych modelach integracji w wybranych krajach, po którym następuje szczegółowe omówienie różnych wymiarów integracji migrantów: ekonomicznego, społecznego, kulturowo-tożsamościowego, prawnoinstytucjonalnego i przestrzennego. Część dotyczącą teorii integracyjnych kończy przedstawienie zagadnienia integracji z punktu widzenia nowych teorii i specyficznych problemów integracyjnych. 1 Głównie takich jak: International Journal of Intercultural Relations, International Migration, International Migration Review, Journal of Ethnic and Migration Studies, Journal of Immigrant Health, Journal of Labor Economics, Journal of Population Economics, Journal of Socioeconomics, Population Research and Policy Review, Journal of Refugee Studies. 2 JSTOR to elektroniczne archiwum czasopism naukowych z wielu dziedzin: 7

9 W kolejnej części ukazano szerokie spektrum badań integracyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem metod i technik badawczych różnych wymiarów integracji, po którym ma miejsce omówienie polityki integracyjnej wobec imigrantów zawierające analizę różnic i podobieństw w teoretycznych i praktycznych podejściach do integracji w różnych krajach. Na zakończenie zawarto podsumowanie tekstu, w którym znalazły się wnioski na temat użyteczności przedstawionego materiału do badań integracji w Polsce i zaleceniami do wypracowania kompleksowej koncepcji badań integracyjnych w Polsce Podstawowe cechy i problemy integracji z perspektywy teorii, badań i polityki Powojenne procesy migracyjne (migracje zarobkowe, łączenie rodzin, uchodźstwo polityczne) do krajów Europy Zachodniej oraz ich współczesna globalizacja spowodowały powstawanie w nich społeczności imigranckich. Imigranci, określani zarówno jako cudzoziemcy (foreigners) lub jako osoby urodzone poza granicami kraju obecnego zamieszkania (foreign born) stanowią obecnie duży odsetek populacji w każdym kraju europejskim, choć w każdym z nich zróżnicowany. Spowodowało to, że kontynent europejski stał się w ostatniej dekadzie XX wieku rzeczywistym regionem imigracyjnym i wielokulturowym. Postawiło to przed rządami, jak i opinią publiczną problem, jak sprostać tym etnicznym i kulturowym przemianom struktury społeczeństw. Imigracja od początku rodziła dyskusję na temat sposobów integracji imigrantów w społeczeństwach europejskich. W jej trakcie zostały stopniowo odrzucone ideologiczne zasady polityki asymilacji, które zakładały konieczność porzucenia przez nowych przybyszów swoich tradycyjnych wartości oraz dostosowanie się do większości społeczeństwa (kultury grupy dominującej). Ideologia asymilacji została uznana za niezgodną z zasadami państwa demokratycznego, choć dyskusja o znaczeniu naukowym koncepcji asymilacji trwa do dnia dzisiejszego. Od początku lat siedemdziesiątych zaczęto zwracać większą uwagę na prawa imigrantów (cudzoziemców) oraz podnosić znaczenie wartości tolerancji w sferze publicznej. Od lat osiemdziesiątych wiele oczekiwań związanych z realizacją ich praw zaczęło być uwzględniane stopniowo w rozwiązaniach prawnych i działaniach administracji (w różnym stopniu i na różnych jego szczeblach). Uzyskało to poparcie przeważającej części opinii publicznej, polityków oraz środowisk akademickich i ruchów obrony praw człowieka. Wszystkie projekty i działania polityczne związane z realizacją tych praw zaczęły być określane szerokim terminem wielokulturowość, a hasło wiele kultur, jedno państwo zastąpiło asymilacyjne wymagania. Oczekiwano i uznawano, że wielokulturowość stanowi obiecującą formułę współżycia społeczeństwa gospodarzy i imigrantów. Pozwalała ona bowiem skutecznie, jak sądzono, unikać konfliktów etnicznych z jednej strony, a z drugiej umożliwiała wyrównywanie szans życiowych i utrzymanie kultury grupom imigranckim. Na płaszczyźnie politycznej stanowiła próbę rozwiązania dylematu ochrony rosnącej różnorodności etnicznej społeczeństw europejskich i utrzymania zasad demokracji. W zakresie badań społecznych powrócono do teorii pluralizmu etnicznego, akcentujących uznanie i akceptację różnorodności kulturowej 8

10 danego społeczeństwa (określanych także mianem zarządzania etnicznością, asocjacyjnej polityki państwa wobec wspólnot etnicznych i imigranckich itp.). Od momentu pojawienia się promocji wielokulturowości jako modelu integracji imigrantów towarzyszyły jej jednak ostre spory. Jej zwolennicy podkreślali związek jej zasad z prawami człowieka i wartościami demokratycznymi, co miało prowadzić do społeczeństwa bardziej sprawiedliwego i egalitarnego kulturowo. Z kolei krytycy zwracali uwagę na negatywny wpływ tej koncepcji i polityki na kulturowe podstawy funkcjonowania społeczeństwa przyjmującego, zagrożenie dla jego jedności narodowej i społecznej spójności. Kwestie dotyczące integracji imigrantów, pochodzących szczególnie z krajów muzułmańskich, nabrały ponownego znaczenia w ostatnich pięciu latach. Takie zjawiska, jak tworzenie przez nich zamkniętych skupisk, niewystarczająca znajomość języka kraju osiedlenia, zamykająca im możliwości uzyskania pracy i awansu społecznego, stała zależność od pomocy społecznej, nadproporcjonalna przestępczość oraz pojawienie się nurtów ekstremistycznych (fundamentalizm islamski) spowodowały zmianę postaw rządów i opinii publicznej wobec imigrantów. Uwidocznilo się to szczególnie po 11 września 2001 r. Okazało się wówczas, że polityka wielokulturowości nie funkcjonuje idealnie. Dyskusja na temat jej zasad i efektów zaczęła się toczyć w różnych krajach europejskich. W Holandii w 2004 r. po zabójstwie reżysera Theo van Gogha, latem 2005 r. w Wielkiej Brytani po zamachach terrorystycznych, jesienią 2005 r. we Francji po fali zamieszek związanych z młodymi imigrantami, a na początku sierpnia 2006 r. w Wielkiej Brytanii po próbach nowych ataków terrorystycznych na samoloty. Pojawiły się liczne krytyki koncepcji polityk integracji oraz żądania ich odrzucenia, związane z przekonaniem o ich nieskuteczności w procesie przystosowania cudzoziemców do społeczeństwa przyjmującego. W krótkim czasie niektóre państwa zaczęły się oficjalnie wycofywać z wielkulturowych projektów wobec imigrantów, a także odrzucać dyskurs publiczny związany z tym pojęciem. Owa zmiana polityki i nastawień społecznych może świadczyć o porażce obecnych koncepcji polityk integracji imigrantów. Można stawiać pytania, czy to oznacza odwrót od wielokulturowości w Europie jako sposobu reakcji na różnorodność niesioną przez imigrantów? Czy może to świadczyć o pojawieniu się i wprowadzaniu nowej, bardziej asymilacyjnie zorientowanej idelogii i polityki państwa integracji imigrantów? 1.3. Wielość pojęć, jeden problem? Integracja a asymilacja, akulturacja, adaptacja inkorporacja, partycypacja i spójność społeczna W literaturze przedmiotu istnieje wiele pokrewnych pojęć mniej lub bardziej związanych z kwestią integracji imigrantów ze społeczeństwem przyjmującym. Gdy myśli się o imigrantach przystosowujących się do życia w nowym dla nich społeczeństwie, mówi się również często o asymilacji, akulturacji, akomodacji, inkluzji, inkorporacji, adaptacji czy też absorpcji. Użycie powyższych pojęć jest uwarunkowane między innymi tym, na jakie wymiary tego przystosowania kładziemy szczególny nacisk, perspektywą dyscyplinarną czy też kwestiami politycznymi. Każde z tych pojęć ma mniej lub bardziej jasno przyjęte założenia i tradycje 9

11 swojego zastosowania, których należy być świadomym, by w sposób właściwy się nimi posługiwać. Dlatego pierwszym krokiem w przeglądzie teorii integracji jest zdefiniowanie powyższych pojęć w celu zrozumienia różnic pomiędzy nimi. Należy jednocześnie zaznaczyć, że poniższe terminy będą używane w takim znaczeniu, w jakim definiowali je autorzy poszczególnych teorii i koncepcji Asymilacja Pierwszym i zarazem najstarszym pojęciem używanym w kontekście przystosowania się imigrantów do nowego społeczeństwa jest asymilacja. Jest to termin pochodzący z nauk biologicznych i w swoim pierwotnym znaczeniu oznaczający sprowadzenie tego, co różne lub przeciwstawne do bycia jednakowym lub bardzo podobnym. W naukach społecznych definicja tego pojęcia była od początku nieco bardziej złożona, choć i często terminu tego używano w uproszczonej formie na określenie całkowicie jednostronnego procesu pozbycia się swojej kultury przez osoby przyjeżdżające do nowego kraju (Bernard 1967). W wypadku tej definicji nacisk był położony na strukturalny efekt końcowy asymilacji, czyli na całkowite wtopienie się imigrantów w kulturę i społeczeństwo kraju przyjmującego (np. często w tym kontekście mówi się o asymilacji strukturalnej, gdy imigranci przestają być elementem wyróżniającym się w strukturze społecznej). Na przestrzeni wielu lat ewolucji tego pojęcia, możemy wskazać na definicje skupiające się na dwóch różnych efektach asymilacji: 1) na eliminacji odmienności oraz 2) na wytworzeniu się społeczeństwa charakteryzującego się odrębnością zasymilowanych elementów. W pierwszym wypadku będziemy mówić o perspektywie asymilacyjnej, do której należą definicje tworzące kanon wiedzy dotyczącej asymilacji imigrantów. W drugim wypadku mamy do czynienia z odmienną perspektywą multikulturalną, ukształtowaną dopiero w drugiej połowie XX wieku. Elementami, które łączą większość definicji z pierwszego nurtu, są: założenie o istnieniu homogenicznej kultury w społeczeństwie przyjmującym, dążenie do jej utrzymania oraz przekonanie o korzyściach płynących z pełnej asymilacji imigrantów zarówno dla migrantów, jak i goszczącego kraju. Pierwszą kompletną definicję asymilacji przedstawiają Park i Burgess w roku 1921 i określają ją jako proces przenikania się i łączenia się, w trakcie którego jednostki i grupy nabywają pamięć, uczucia oraz postawy innych jednostek i grup oraz, poprzez dzielenie z nimi doświadczeń i historii, są włączane do nowej dla siebie wspólnoty kulturowej. W przekonaniu wspomnianych powyżej badaczy, asymilacja jest ostatnią, ale tylko ewentualną fazą cyklu relacji rasowych, który jest procesem stopniowym, nieodwracalnym i naturalnym. Tym samym badacze wyrażają przekonanie, że asymilacja jest jedyną możliwą i konieczną drogą życia w społeczeństwie przyjmującym. Kilka lat później Park zmodyfikował tę definicję, stwierdzając, że asymilacja to nazwa nadana procesowi lub procesom, w których ludzie o różnym pochodzeniu etnicznym i różnym dziedzictwie kulturowym, zamieszkujący ten sam teren, osiągają solidarność kulturową wystarczającą przynajmniej do utrzymania trwania narodowego (Park 1930). Ta definicja nie zakłada, że zmianom podlegają jedynie imigranci i nie kładzie nacisku na całkowite 10

12 wyrzeczenie się przez imigrantów swojej kultury. Według tej perspektywy imigranci, ale też i choć może w mniejszym stopniu społeczeństwo przyjmujące podlegają procesowi nabywania wspólnych doświadczeń i postaw, z których może zostać wytworzona wspólnota celów, działań i przekonań. W świetle rozwoju tego pojęcia powyższa definicja jest bardzo ostrożna i umiarkowana, zwłaszcza w porównaniu do kolejnej definicji zaliczanej do kanonu tej problematyki. W roku 1945 Warner i Srole zaproponowali koncepcję asymilacji linearnej (straight-line assimilation), w której wyrażali przekonanie, że wraz z upływem czasu zachowanie imigrantów nieuchronnie musi upodobnić się do zachowania społeczeństwa przyjmującego. W swoim klasycznym podejściu opisali grupy etniczne z New Haven i stwierdzili, że imigranci nie przekazywali kolejnym pokoleniom swojej podrzędnej kultury. Badacze podsumowali swoje wnioski stwierdzeniem, że taki stan rzeczy jest efektem silnego przekonania imigrantów, że tylko jednostka całkowicie zasymilowana może zostać zaakceptowana. Koncepcja ta więc jednoznacznie zakłada, że asymilacja jest związana z awansem społeczno-ekonomicznym, a kultury społeczeństwa przyjmującego i wysyłającego wykluczają się, uniemożliwiając tę ruchliwość (Porter, Washington 1993). To etnocentryczne podejście, w którym liczy się jedynie efekt końcowy procesu, współcześnie jest szeroko krytykowane. Zarzuca się mu jednostronność, powodującą istnienie luk w jego możliwościach opisowo-eksplanacyjnych (np. teoria ta nie tłumaczy możliwości odrodzenia się etniczności w drugim czy trzecim pokoleniu imigrantów). Próbą wypełnienia tej luki było stworzenie przez Miltona Gordona (1964) wpływowego i wielowymiarowego podejścia do problematyki asymilacji. Zyskało ono popularność głównie dzięki łatwości jego operacjonalizacji oraz możliwości stawiania hipotez na poziomie teorii średniego zasięgu, lecz nigdy nie stało się ono pełnoprawną teorią. Gordon wyróżnia kilka etapów asymilacji. Pierwszym, jak zaznacza badacz, nieuchronnym etapem jest akulturacja, rozumiana jako przyjęcie wzorów kulturowych społeczeństwa przyjmującego przez grupę mniejszościową. Etap ten ogranicza się więc zaledwie do jednego wymiaru przystosowania, czyli do nabycia umiejętności funkcjonowania na co dzień w nowym społeczeństwie. Kolejnym wyróżnionym przez badacza etapem jest tzw. asymilacja strukturalna. Dzięki zdefiniowaniu jej jako wejścia przedstawicieli mniejszości etnicznych w bezpośrednie relacje z grupą większościową, okazała się ona bardzo dobra do pomiaru asymilacji, co przede wszystkim zadecydowało o popularności koncepcji Gordona. Badacz wyraża przekonanie, że etap ten nie jest konieczny, lecz gdy się już pojawi, to pozostałe stadia asymilacji w sposób naturalny muszą po sobie nastąpić. Ostatnim etapem jest asymilacja identyfikacyjna, określająca rozwój poczucia tożsamości opartego głównie na zasadach i wartościach społeczeństwa przyjmującego, czyli w koncepcji Gordona, wyobrażenie siebie jako Amerykanina. Stwierdzał on, że prędzej czy później większość grup etnicznych zostanie zasymilowanych, głównie poprzez małżeństwa mieszane z przedstawicielami społeczeństwa przyjmującego oraz poprzez uczestnictwo w instytucjach społecznych. Podejście to jednak spotkało się z szeroką krytyką, przede wszystkim za założenie o istnieniu jednej, homogenicznej kultury amerykańskiej, które nie brało pod uwagę jej złożoności oraz dynamicznego rozwoju społeczeństwa. 11

13 W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku koncepcja asymilacji w linii prostej została zmodyfikowana przez Gansa (1979) i określona jako wyboista droga asymilacji (bumpy line theory of assimilation). Odrzucała ona założenie o prostej zależności pomiędzy asymilacją, a mobilnością w górę na drabinie statusu społeczno-ekonomicznego, stwierdzając, iż długość pobytu migranta w kraju przyjmującym nie jest jednoznacznie skorelowana z widoczną poprawą warunków ekonomicznych i społecznych życia imigrantów, a wręcz w pewnych sytuacjach można obserwować wraz z czasem mobilność w dół. Autor jednakże zauważa, że w procesie asymilacji można dostrzec pewną dynamikę pokoleniową, która w sposób nie linearny, acz nieuchronnie prowadzi do asymilacji. Problemy, jakie pojawiają się w trakcie długotrwałego procesu asymilacji, np. w drugim pokoleniu, badacz określa terminem kryzys drugiego pokolenia (second generation decline). Podejście to ponadto podkreśla znaczenie czynników instytucjonalnych w procesie przystosowywania się imigrantów. Według niego o asymilacji można mówić dopiero w sytuacji, gdy imigranci przestają uczestniczyć w formalnych i nieformalnych stowarzyszeniach etnicznych i zaczynają wstępować do ich nieetnicznych odpowiedników, dostępnych w obrębie społeczeństwa przyjmującego (Gans 1979). Takie jednostronne podejście do kwestii asymilacji pod koniec XX wieku zaczęło tracić swoją popularność i zdolność wyjaśniania rzeczywistości. W roku 1993 Nathan Glazer w prowokacyjnie zatytułowanym eseju Is Assimilation Dead? opisuje, że podczas zajęć prowadzonych na uniwersytecie zapytał swoich studentów, co sądzą o asymilacji i zorientował się, że reagowali na nią bardzo negatywnie. Jednocześnie stwierdza, że ta niechęć nie ogranicza się tylko do wąskiej grupy studentów, ale również do naukowców zajmujących się problematyką społeczną, którzy uważają go za termin już zużyty, który narzuca etnocentryczny punkt widzenia na kulturę mniejszości (w: Alba, Nee 1997). Przeciwne stanowisko przyjmują Alba oraz Nee (1997), którzy świadomi wzrastającej krytyki tego pojęcia, podjęli jego obronę. W swoich pracach pojmują asymilację jako złagodzenie czy też osłabienie różnic opartych na pochodzeniu etnicznym. Dowodzą oni, że nie ma potrzeby tworzenia nowego pojęcia odnoszącego się do kwestii przystosowania imigrantów, należy tylko przeformułować i uściślić te stare, bowiem według nich asymilacja jest wciąż użytecznym pojęciem do opisu i wyjaśniania rzeczywistości. Badacze zauważają, że pomimo iż we współczesnych Stanach Zjednoczonych nie zawsze następuje asymilacja imigrantów w klasycznym rozumieniu tego pojęcia (por. Gordon 1964), to jednak żaden inny termin nie jest w stanie w sposób bardziej wyczerpujący wytłumaczyć problematyki przystosowania się imigrantów do społeczeństwa przyjmującego. Krytycy jednakże zauważają, że pomimo przeformułowania samego pojęcia, nadal zostało utrzymane podstawowe, mylne według nich, założenie o istnieniu tylko jednej, rdzennej kultury amerykańskiej. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w wyniku krytyki klasycznego podejścia do problematyki asymilacji imigrantów, została ukształtowana nowa, multikulturowa perspektywa. To ujęcie zwraca uwagę na wielokulturowość społeczeństwa przyjmującego i na nieistnienie jednej, homogenicznej kultury, do której mogliby przystosowywać się imigranci. W tym ujęciu presja, by imigranci wyrzekli się swojej kultury jest więc w konsekwencji dużo mniejsza. 12

14 Podstawowym podejściem dla tej perspektywy jest stanowisko Glazera i Moynihana (1970) rozwijane następnie w roku 1987 przez Burnama i in. w teorii macierzy dwóch kultur (twoculture matrix). Glazer i Moynihan stwierdzają, że migranci mają tendencję do asymilowania się do wspólnego modelu społeczeństwa, ale jednocześnie dążą do podtrzymania swoich tradycji etnicznych. Badacze stwierdzają, że społeczeństwo amerykańskie jest heterogeniczną kolekcją etnicznych i rasowych grup mniejszościowych oraz dominującej grupy większościowej Amerykanów europejskiego pochodzenia. W konsekwencji tego podejścia imigranci są i muszą być traktowani jako część Ameryki, a nie jako obcy zagrażający homogenicznej kulturze. W odróżnieniu od poprzedniego ujęcia problematyki asymilacji, badacze reprezentujący ten nurt uważają, że grupom mniejszościowym opłaca się zachować część swojej kultury, co nie wyklucza ich przystosowania się do społeczeństwa przyjmującego. Imigranci korzystają bowiem z tych cech i umiejętności, które mogą im się przydać w funkcjonowaniu w społeczeństwie przyjmującym. Zgodnie z tym podejściem kultura i społeczeństwo Ameryki są nieustannie kształtowane i redefiniowane przez grupy imigrantów, którzy jednocześnie zachowują swoje etniczne tradycje. Taką koncepcję można podsumować stwierdzeniem, że imigranci w Stanach Zjednoczonych nabywają kompetencje funkcjonowania w nowym społeczeństwie, jednocześnie nie asymilując się. To spojrzenie ma jednak wiele niedostatków. Między innymi nie określa roli czynników instytucjonalnych, czy też roli diaspory w procesie przystosowania. Nie zostaje również uwzględniony wpływ członków społeczeństwa przyjmującego na adaptację imigrantów, tak jak i nie jest podjęta problematyka przystosowania się drugiego pokolenia imigrantów zagadnienia, które pojawiają się w innych koncepcjach należących do omawianego nurtu. Pierwszą próbą eksplikacji tych kwestii jest podjęcie problematyki z perspektywy czynników makrostrukturalnych (np. Breton 1964). Podobną analizę podjęli w roku 1972 Barth i Noel, którzy stwierdzili, że w Stanach Zjednoczonych istnieje system nierówności, w którym różne kategorie osób (np. wyróżnionych ze względu na przynależność rasową) mają nierówny dostęp do dóbr, takich jak władza czy przywileje. Taka hierarchia etniczna ogranicza dostęp do zasobów społecznych i w takiej sytuacji asymilacja do grupy większościowej nie może być oczywistym efektem. Co najwyżej imigranci mogą asymilować się do tych szczebli hierarchii, do których zostaną dopuszczeni (a więc zwykle nie jest to przystosowanie do klasy średniej, jak zakładał Gordon). W tym podejściu asymilacja i jej wynik zależy więc głównie od struktury społeczeństwa przyjmującego. Ciekawe rozwinięcie omawianej problematyki prezentuje Portes i Zhou (1993) w swojej koncepcji wielowymiarowej asymilacji (segmented assimilation). Ta teoria średniego zasięgu zwraca uwagę na różnorodne wzory przystosowania wśród różnych grup współczesnych imigrantów w USA. Uwaga ponownie zostaje skierowana na nielinearność procesu asymilacji, czyli na wątpliwość założenia, że każde kolejne pokolenie imigrantów musi awansować w społecznej hierarchii statusu. Badacze ci zastanawiają się, co powoduje, że niektórzy imigranci lub całe grupy imigrantów stają się podatne na mobilność w dół. Wymieniają oni trzy najbardziej prawdopodobne wzory: 1) wzrastająca kompetencja kulturowa i równoczesne przystosowanie się do białej klasy średniej, 2) kierunek przeciwny 13

15 bieda i asymilacja do podklasy, 3) gwałtowny awans ekonomiczny wraz z zachowaniem wartości społeczności imigranckiej i solidarności z nią. Teoria ta próbuje wytłumaczyć, jakie czynniki determinują fakt, że jedni imigranci będą się asymilować (wymieniana jest wartość takich czynników jak: edukacja, znajomość języka, miejsce urodzenia, długość pobytu oraz status społeczno-ekonomiczny), a inni nie. Kluczowe miejsce w tej teorii zajmuje pojęcie kapitału społecznego, rozumianego tutaj jako zdolność do pozyskania zasobów z tytułu członkostwa w sieciach społecznych i społecznych strukturach (Portes, Rumbaut 2001). Społeczność etniczna, poprzez gęstą sieć społecznych kontaktów i zależności, służy jako zasób dla rodzin imigrantów, pozwala stawić czoła trudnościom adaptacyjnym w nowym otoczeniu, bez konieczności całkowitej asymilacji do społeczeństwa przyjmującego. Od kapitału społecznego także zależy poziom przystosowania przedstawicieli drugiego pokolenia imigrantów. Asymilacja może prowadzić do marnotrawienia przewagi imigrantów pierwszego pokolenia i eksponować dzieci imigrantów na trudną sytuację ekonomiczną, spadające zarobki, etc. Asymilacja nie zawsze więc zapewnia mobilność w górę, a wręcz przeciwnie, może powodować przyjmowanie wzorów zachowań charakterystycznych dla podklasy. Zupełnie odmiennym i interesującym podejściem, stanowiącym alternatywę dla obu omówionych powyżej perspektyw, jest stanowisko oparte na założeniach interakcjonizmu Herberta Meada, a przedstawione przez Shibutani oraz Kwan (1965). Badacze stwierdzają, że to, jak dana osoba jest traktowana w określonym społeczeństwie nie zależy od tego, kim ona jest, ale od tego, jak jest ona postrzegana. Jednostki są kategoryzowane i przypisuje się im określone cechy i zachowania. W wyniku tego procesu powstaje dystans społeczny, rozumiany jako subiektywny stan bliskości odczuwany przez jednostki (nie jest to dystans fizyczny pomiędzy grupami). W myśl tej koncepcji zmniejszenie się dystansu, inaczej niż u Gordona, prowadzi do asymilacji strukturalnej. Na zakończenie tej części należy rozróżnić dwa typy definicji asymilacji. Jak zauważa Brubaker (2001), definicje można podzielić na takie, które definiują asymilację jako 1) stan czyli przekształcenie, absorpcję do systemu, gdzie akcentuje się efekt finalny procesu stawania się podobnym i gdzie nacisk położony jest na osoby, lub też jako 2) proces stawania się podobnym w pewnych wymiarach tutaj nacisk jest położony przede wszystkim na kierunek zmian. Widać więc wyraźnie, że na przestrzeni lat definicja asymilacji ewoluowała z rozumienia jej jako jednostronnego procesu tłumaczącego zjawisko tygla kulturowego, w którym zostają rozpuszczone kultury mniejszościowe, tworząc jedną, wspólną dla wszystkich kulturę, do postrzegania tego procesu jako dwustronnego przystosowywania się imigrantów i społeczeństwa, przy zachowaniu pewnych różnic. Na podstawie tego krótkiego omówienia widać, że pojęcie asymilacji można rozumieć wielorako. Czasami termin ten bywa zastępowany innymi pojęciami, takimi jak: inkorporacja, czy absorpcja, które funkcjonują także jako odmienne terminy. Pomimo obrony tego pojęcia przez Alba i Nee (1997), wielu naukowców uważa, że jest ono nieadekwatne do opisu współczesności, a ponadto jest obarczone wieloma negatywnymi konotacjami. Postulują oni 14

16 zastąpienie pojęcia asymilacji innymi terminami: np. adaptacja, czy inkorporacja (Hirshman, Kasinitz, DeWind 1999) czy też integracja (Bosswick, Heckmann 2006). Niemniej jednak pojęcie asymilacja nadal funkcjonuje, zwłaszcza gdy mówimy o przystosowaniu się imigrantów do społeczeństwa w Stanach Zjednoczonych. Inaczej kwestia przedstawia się w Europie, gdzie na skutek narastających pod koniec XIX i na początku XX w. nacjonalizmów, asymilacja jako pojęcie oraz polityka asymilacji, zaczęły być kojarzone z etnocentryzmem, tłumieniem odmiennych kultur i likwidowaniem inności, a często także użyciem siły w celu wymuszenia podporządkowania się mniejszości bądź ich eliminacji. W konsekwencji po II wojnie światowej, wraz z rozwojem praw człowieka, pojęcie asymilacji stało się w zachodniej części starego kontynentu terminem wzbudzającym wiele negatywnych reakcji i kontrowersji Akulturacja Terminem nierozłącznie związanym z asymilacją jest pojęcie akulturacji. Odnosi się ono do wymiaru kulturowego procesu przystosowania się imigrantów do życia w nowym społeczeństwie. Akulturacja polega na zmianie systemu kulturowego, dotyczącego zarówno zachowań ekonomicznych, struktur społecznych, jak i strefy symbolicznej. Akulturacja dotyczy zmian w podstawowych wartościach, normach moralnych, zasadach współżycia międzyludzkiego, zachowaniach i psychice. Bywa, że akulturacja dokonuje się w sferze wartości oraz norm działania i myślenia, bez (lub nieomal bez) zmian w sferze instytucjonalnej. W wielu ujęciach akulturacja jest postrzegana jako proces, który prowadzi do zatarcia się kulturowej odrębności grup (Nowicka 1998). Wątpliwości odnoszące się do tego pojęcia dotyczą najczęściej kierunku zmian kulturowych w społeczeństwie i definiowania zmian pożądanych. Jedną z najstarszych definicji pojęcia zaoferowali Redfield, Linton, Herskovits (1936), stwierdzając, że akulturacja to całościowy proces, który ma miejsce, gdy dochodzi do bezpośredniego kontaktu dwóch grup kulturowych w dłuższym okresie czasu. W roku 1953 Eisenstadt zdefiniował to pojęcie jako stopień, do jakiego imigranci przyswajają normy oraz zwyczaje nowego kraju pobytu. Według badacza akulturacja jest to jeden ze wskaźników adaptacji i integracji. Tym samym przyjmuje on założenie, że akulturacja jest częścią szerszego procesu przystosowywania się. Akulturacja bywa traktowana jako ostatni etap asymilacji lub tak jak u Gordona (1964) jako pierwszy, nieuchronny etap asymilacji, który nie musi prowadzić do kolejnych etapów asymilacji. Zdaniem tego autora kulturowym standardem i kierunkiem zmian akulturacyjnych są wzory kulturowe klasy średniej białych protestantów pochodzenia anglosaskiego (Gordon 1964: 72). Taka perspektywa dopuszcza zaledwie nieznaczne zmiany w rdzennej kulturze społeczeństwa przyjmującego na tzw. marginesach, do których zalicza np. pojawienie się nowych orientalnych potraw, zmiany w architekturze, inspiracje artystyczne (Gordon 1964). Podobnie jednostronne stanowisko reprezentuje Gans (1997), który twierdzi, że akulturacja to adaptacja imigrantów do kultury społeczeństwa ich przyjmującego. Natomiast przeciwny pogląd reprezentują Alba i Nee (1997) mówiący, że akulturacji nie można traktować jako 15

17 prostego zastępowania jednej kultury przez jej ekwiwalent, ale że jest to proces dwustronny polegający na mieszaniu się kultur lub choćby przejęciu przez społeczeństwo przyjmujące elementów kultury mniejszości, przejawiającej się chociażby w zmianie gustów kulinarnych czy stworzeniu nowych rodzajów muzyki inspirowanej kulturami etnicznymi. Badacze ci natomiast, tak jak Gordon, uważają, że akulturacja stanowi pierwszy, niezbędny etap do asymilacji. Odmienną, lecz także niezwykle interesującą definicję pojęcia oferuje Esser (2001), który traktuje akulturację jako synonim socjalizacji, czyli procesu, poprzez który jednostki nabywają wiedzę, standardy kulturowe oraz kompetencje potrzebne, aby pomyślnie działać w społeczeństwie. Podobną definicję akulturacji jako procesu wdrażania jednostki do kultury innej niż ta, którą nabyła poprzez wychowanie (socjalizację)", przytacza też Sztompka (2005: 253). W tym miejscu warto wspomnieć o podziale zaproponowanym przez Liebkinda (2001), który wyróżnia trzy rodzaje definicji akulturacji, skupiających się na różnych wymiarach: 1. konceptualizacja kontaktu pierwszy model oparty na koncepcji Berry ego (1980) rozróżnia cztery podejścia do akulturacji na podstawie kombinacji dwóch wymiarów postaw imigrantów. Po pierwsze trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy dla imigranta jest wartością zachowanie swojej tożsamości kulturowej/etnicznej i jej cech oraz do jakiego stopnia byłby w stanie z niej zrezygnować (wymiar kulturowy). Po drugie trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy jest wartością dla imigranta utrzymywanie relacji z innymi grupami, zwłaszcza z grupą większościową oraz uczestniczenie w jej życiu (wymiar społeczny). Odpowiedzi na te pytania wyznaczają cztery typy postaw akulturacyjnych, które zostały przedstawione w formie tabeli. Zmodyfikowany dwuwymiarowy model orientacji akulturacyjnych Berry ego: Czy wartością jest zachowanie tożsamości kulturowej imigranta? Czy wartością jest przyjęcie tożsamości kulturowej społeczeństwa przyjmującego? TAK NIE TAK INTEGRACJA ASYMILACJA NIE SEPARACJA MARGINALIZACJA W tym podejściu akulturacja jest terminem szerszym i pojemniejszym niż asymilacja czy integracja. Nacisk jest w nim położony na postawy imigrantów i strategię przystosowywania się do życia w nowym społeczeństwie. 2. konceptualizacja wyboru (Bourhis i in. 1997) drugie podejście reprezentuje odmienny punkt widzenia uwaga zostaje przesunięta z kontaktów i uczestnictwa imigrantów w społeczeństwie przyjmującym na kwestię postaw społeczeństwa przyjmującego wobec przyjęcia nowej kultury przez imigrantów. W tym ujęciu podstawową sprawą okazuje się odpowiedź na pytania: 1) Czy społeczeństwo przyjmujące skłonne byłoby zaakceptować 16

18 fakt, że imigranci zachowują swoją tożsamość kulturową? 2) Czy społeczeństwo przyjmujące akceptuje, że migranci przyjmują nową tożsamość kulturową? Dwuwymiarowy model orientacji akulturacyjnych społeczeństwa przyjmującego: Czy byłbyś skłonny zaakceptować, że imigranci zachowują swoja tożsamość kulturową? Czy akceptujesz, że migranci przyjmują tożsamość kulturową społeczeństwa przyjmującego? TAK NIE TAK INTEGRACJA ASYMILACJA NIE SEPARACJA MARGINALIZACJA 3. konceptualizacja identyfikacyjna/etniczna to trzecie podejście, autorstwa Hutnik (1991). Jego najważniejszym elementem jest samokategoryzacja imigrantów, która jest zdeterminowana stopniem, do jakiego jednostki definiują same siebie w kategoriach i w granicach wyznaczonych przez grupę mniejszościową i większościową. Jest to więc model mieszany, przyjmujący perspektywę imigrantów, ale zakotwiczoną w określonych warunkach społecznych kraju przyjmującego. Należy pamiętać, że samokategoryzacja jest bardzo trudna do zmiany, nawet dla tych jednostek, które przyswoiły kulturę społeczeństwa przyjmującego. Dwuwymiarowy model samokategoryzacji: Definiowanie siebie w ramach wyznaczonych przez grupę większościową Definiowanie siebie w kategoriach grupy mniejszościowej TAK NIE TAK AKULTURACYJNY DYSOCJACYJNY NIE ASYMILACYJNY ZMARGINALIZOWANY Liebkind podkreśla, że podczas badań empirycznych warto pamiętać o tych różnych modelach i wymiarach akulturacji i nie używać ich zamiennie (Liebkind 2001). Na koniec należy jeszcze wspomnieć o doświadczeniach, jakie może u jednostki wywoływać zmiana środowiska kulturowego. Imigranci mogą doświadczać: - zmian behawioralnych które związane są z nauką kultury, nabywaniem umiejętności społecznych i kulturowych oraz uczeniem się nowych, bardziej adekwatnych w danym środowisku działań, 17

19 - stresu akulturacyjnego czyli stany niepokoju, lęku, poczucia wyobcowania, niezadowolenia z życia, którym może towarzyszyć występowanie problemów psychosomatycznych (zazwyczaj o umiarkowanym natężeniu) oraz - szoku akulturacyjnego związanego z głębszym konfliktem kulturowym, zaburzeniami psychicznymi prowadzającymi do głębokich kryzysów tożsamości. Na podstawie powyższych definicji możemy wysnuć wnioski, że proces akulturacji jest związany z procesem integracji. Za najbardziej ogólną definicję akulturacji można przyjąć tę (zgodnie z obecnie dominującą konceptualizacją tego terminu), która mówi, że jest to proces podlegania przez migrantów wpływom innej kultury niż kultura macierzysta. Współcześnie badania dotyczące akulturacji akcentują również fakt, że kontakt międzykulturowy prowadzi również do zmian w kulturze kraju przyjmującego Integracja Szczególnie w Europie, zarówno w dyskursie naukowym, jak i politycznym, pojęcie asymilacji często zastępowane bywa pojęciem integracji. W przeciwieństwie do amerykańskich naukowców, którzy uważają, że asymilacja to proces międzygeneracyjny, który dzieje się, gdy planujesz inne rzeczy (Rosaldo, 1989), w Europie debata o integracji związana jest z problemem napięć polityczno-społecznych i jest wynikiem obaw, że bez polityki integracyjnej imigranci i ich dzieci nie przystosują się do społeczeństwa przyjmującego i będą stanowić dla niego poważny problem i zagrożenie. Jak zostało to już wspomniane powyżej, ze względu na historię starego kontynentu idea asymilacji okazała się być nieadekwatna, co zrodziło potrzebę stworzenia pojęcia lepiej odpowiadającego sytuacji społeczno-historycznej w Europie. Tym pojęciem okazała się integracja. Bernard (1967) definiuje ją jako pomyślną inkluzję nowej grupy do istniejącego społeczeństwa, podczas której elementy składowe społeczeństwa zostają zmienione na skutek łączenia się ze sobą, nie tracąc jednocześnie swojej tożsamości kulturowej, w rezultacie czego powstaje nowe kulturowe połączenie (cultural amalgam), które jest żywotne, posiada własną energię oraz wykracza ponad poprzednią jakość. Z definicji tej wynika, że imigranci akceptują podstawowe wartości, standardy i instytucje kraju przyjmującego, ale jednocześnie wpływają na zmianę społeczeństwa przyjmującego, zachowując swe rodzime tradycje. Jest to więc proces dwustronny, polegający na wzajemnym uznawaniu i akceptowaniu różnic kulturowych. Zgoda odnośnie takiego pojmowania dwustronności procesu integracji nie jest powszechna, o czym może świadczyć bardziej jednostronna definicja zaproponowana przez Berry ego (1980), który stwierdza, że integracja to adaptacja imigrantów do nowego społeczeństwa i jego kultury, bez równoczesnego zarzucania przez nich swojej kultury czy tożsamości. Później badacz modyfikuje swoje stanowisko i pisze, że integracja zakłada utrzymanie odrębności kulturowej grupy, która włącza się w społeczeństwo przyjmujące i dąży by stać się integralną częścią nowej struktury społecznej (Berry 1992). W roku 2001 Esser zaoferował definicję integracji społecznej oznaczającą włączenie indywidualnych aktorów do 18

20 istniejącego już systemu społecznego jednak tak lakoniczna definicja może łatwo zostać pomylona z definicją asymilacji, np. autorstwa Bosswicka (2006). Definicje integracji zostały także sformułowane przez ponadnarodowe instytucje europejskie, np. Parlament Europejski (2003), który definiuje ją jako dwustronny proces oparty na wzajemnych prawach i zobowiązaniach, który zapewnia pełne uczestnictwo imigrantów w życiu społeczeństwa przyjmującego. W tym samym roku Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji stwierdza, że integracja to dwustronny proces wzajemnej adaptacji imigrantów i społeczeństwa przyjmującego do siebie nawzajem w wymiarze ekonomicznym, społecznym, kulturowym i politycznym. W 2005 r. Europejska Rada ds. Uchodźców i Wygnańców mówi o dwustronnym, dynamicznym, długotrwałym procesie rozpoczynającym się już w pierwszym dniu przyjazdu do nowego kraju pobytu, a proces taki ma charakter wielowymiarowy, bowiem odnosi się do ekonomicznej, społecznej, kulturowej, obywatelskiej i politycznej sfery życia. Co jest charakterystyczne dla tych trzech definicji to, z jednej strony, brak jednoznacznego wskazania na kwestię zachowania kultury etnicznej imigrantów, a z drugiej podkreślanie dwustronności procesu, którego efekt jest zależny od dwóch stron: od imigrantów i społeczeństwa przyjmującego. Dodatkowo, w definicjach zaproponowanych przez instytucje międzynarodowe podkreślane są różne wymiary integracji. Co warte zauważenia, w definicji Europejskiej Rady ds. Uchodźców i Wygnańców podnosi się kwestię integracji obywatelskiej imigrantów. Ze strony społeczeństwa przyjmującego oczekuje się przygotowania instytucji publicznych do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie o zmienionym profilu, akceptacji imigrantów, ułatwiania im dostępu do zasobów oraz promowania dobrych stosunków pomiędzy grupami etnicznymi. W tej perspektywie jest utrzymana definicja integracji zaproponowana przez Penninxa (2003), który wyjaśnia, że integracja to proces, w którym imigranci zostają zaakceptowani przez społeczeństwo, zarówno jako jednostki, jak i jako grupa. Badacz dodaje, że na proces integracji zasadniczy wpływ ma nierównomierne rozłożenie władzy, której społeczeństwo przyjmujące ma więcej, a tym samym ma więcej mocy sprawczej, by umożliwić integrację imigrantów. Jeszcze jeden aspekt integracji, do tej pory explicité nie pojawiający się w definicjach, zostaje dodany w definicji Fonseci i Malheiros (2005). Badacze ci akcentują w definicjach integracji aspekt przestrzenny. Stwierdzają, że jest to proces adaptacji do lokalnych warunków życia oraz wspólnej (re)konstrukcji terytorium, na którym żyją imigranci. Tak rozumiana integracja uwzględnia proces wzajemnego uczenia się wynikający ze współpracy, konfliktu, dialogu, wymiany wiedzy, doświadczeń oraz praktyk kulturowych pomiędzy jednostkami, grupami społecznymi, społecznościami etnicznymi, które dzielą jedną przestrzeń geograficzną. Tak rozumiana integracja jest przeciwieństwem segregacji, która może być zarówno społeczna, jak i przestrzenna i oznacza brak relacji społecznych i/lub oddzielenie przestrzenne pewnych grup od innych. Vitorino (2005) stwierdza, że integracja to proces stawania się akceptowaną częścią obcego społeczeństwa i akceptowania tego społeczeństwa, opartego na zasadach równości, praw 19