Wokół Nobla dla Wałęsy

Transkrypt

1 (05/2013) Wokół Nobla dla Wałęsy Postawy polityczne Zachodu wobec decyzji Komitetu Noblowskiego z października 1983 Patryk Pleskot Artykuł analizuje okoliczności przyznania Lechowi Wałęsie Pokojowej Nagrody Nobla i odtwarza niejednoznaczne strategie państw Zachodu wobec Solidarności, PRL, a pośrednio ZSRR. Nobel dla przywódcy S stał się istotnym punktem ówczesnej strategii amerykańskiej, podzielanej w różnym stopniu przez europejskich sojuszników Waszyngtonu. Strategia ta polegała na podkreślaniu znaczenia polskiej opozycji, gdy ta straciła możliwość masowego mobilizowania społeczeństwa. Miała na celu osłabienie władz PRL oraz zwartości bloku wschodniego, nie prowadząc jednocześnie do destabilizacji w regionie.

2 Patryk Pleskot pracuje w Biurze Edukacji Publicznej IPN w Warszawie, dr nauk humanistycznych, absolwent historii Uniwersytetu Warszawskiego i École des Hautes Études en Sciences Sociales w Paryżu. Interesuje się historią i historiografią francuską, historią społeczno-kulturalną i polityczną PRL, epoką Solidarności oraz działalnością służb kontrwywiadowczych. Ostatnio wydał Kłopotliwa panna S. Postawy polityczne Zachodu wobec Solidarności na tle stosunków z PRL, (Warszawa 2013). patrykpleskot@gmail.com Working Papers on the Solidarity Movement wychodzą w ramach Grupy Badawczej Solidarność nowe podejścia do analizy ruchu społecznego w Collegium Civitas. Partnerem serii jest Europejskie Centrum Solidarności (ECS). Teksty dostępne są na stronie Grupy Redaktor: Mateusz Fałkowski mateusz.falkowski@gmail.com Working Papers on the Solidarity Movement are published by Research Group New Approaches to the Solidarity Movement, Collegium Civitas, Warsaw. The partner of the series is European Solidarity Centre (ECS), Gdańsk. Working Papers are available on the Research Group website Editor: Mateusz Fałkowski mateusz.falkowski@gmail.com

3 Wokół Nobla dla Wałęsy Postawy polityczne Zachodu wobec decyzji Komitetu Noblowskiego z października 1983 W listopadzie 2013 r. mija okrągła, trzydziestoletnia rocznica przyznania Lechowi Wałęsie pokojowej nagrody Nobla. Decyzja ta została podjęta w specyficznym kontekście geopolitycznym, który z dzisiejszej perspektywy prezentowany jest często w zbyt uproszczony sposób. Tymczasem analiza okoliczności ogłoszonego w październiku 1983 r. przez Komitet Noblowski w Oslo postanowienia pozwala wniknąć w niejednoznaczne strategie państw Zachodu, obrane w latach osiemdziesiątych wobec Solidarności, PRL i pośrednio Moskwy. Nagłe i niespodziewane pojawienie się Solidarności blisko dziesięciomilionowego, niezależnego ruchu społecznego w środku obozu demokracji ludowej stało się ważnym punktem odniesienia w stosunkach Wschód Zachód. W obozie zachodnim pojawienie się samorządnych związków zawodowych przyjęto ze sprzecznymi uczuciami: z jednej strony z nadzieją (licząc na demokratyzację PRL i osłabienie jej zależności od ZSRS), a z drugiej z obawą (przed eskalacją konfliktu w regionie i w efekcie zwiększeniem dominacji Moskwy). Niejednoznaczne postawy zaistniały również po wprowadzeniu stanu wojennego, wyreżyserowanego przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego i gen. Czesława Kiszczaka. Zachodni decydenci 1, po kilku dniach wahania, w 1 Termin decydenci jest w tym tekście rozumiany w uproszczony sposób jako grupa polityków i urzędników tworząca kierownictwo państwowe i definiująca rację stanu danego kraju przy czym interesują nas przede wszystkim państwa NATO i te należące do Wspólnot Europejskich (dodatkowo wraz ze Skandynawią). Grupa ta kształtowała się w zależności od specyfiki ustroju państwowego danego państwa (np. w USA tworzyła się wokół prezydenta, a w Wielkiej Brytanii wokół premiera). Proces decyzyjny był ponadto uzależniony od wielu czynników: przede wszystkim nacisków różnorodnych lobbies (od elektoratu po wyspecjalizowane instytucje lobbystyczne), a także położenia geopolitycznego danego państwa (z pozycją w ramach międzynarodowych sojuszników włącznie). Więcej na ten temat zob. np. w: Charles W. Kegley Jr, Eugene R. Wittkopf, World politics. Trend and Transformation, New York 2004; Jerzy J. Wiatr, Przywództwo polityczne. Studium politologiczne, Łódź 2008; Przemysław Żukiewicz, Przywództwo polityczne. Teoria 3

4 zdecydowanej większości zamanifestowali publicznie swe oburzenie, po cichu jednak wielu z nich odetchnęło z ulgą, uznając za najważniejszy fakt, że w Polsce nie doszło do inwazji sowieckiej i wojny domowej. Mimo wszystko zdecydowano się wprowadzić kilka ważnych elementów w stosunki z Polską (w mniejszym stopniu z ZSRS), które karały reżim Jaruzelskiego za siłowe zdławienie Solidarności. Wiodącą rolę w kształtowaniu polityki Zachodu wobec Polski odgrywały Stany Zjednoczone, choć Waszyngtonowi nie udało się zmusić europejskich sojuszników do dokładnego naśladowania ich linii postępowania. Zatem podczas gdy Reagan już w końcu grudnia ogłosił wprowadzenie sankcji handlowych i gospodarczych na PRL i ZSRS, najważniejsze państwa Zachodu uznały tę decyzję za nieskuteczną (jak się okazało słusznie). Były również mniej chętne do obarczania Moskwy odpowiedzialnością za nową sytuację w Polsce. Tym niemniej w przeciągu kilku tygodni po 13 grudnia 1981 r. na ogólnej płaszczyźnie udało się wypracować wspólną, podstawową strategię. Określono katalog trzech żądań wobec PRL: wycofanie się z prawodawstwa zimnowojennego, powrót do dialogu z opozycją i Kościołem oraz zwolnienie wszystkich aresztowanych. Równolegle wykrystalizowały się w praktyce dwie zasady: bojkotu dyplomatycznego PRL (który przetrwał do połowy lat osiemdziesiątych) oraz blokady kredytowej ta najbardziej dotkliwa dla strony polskiej tendencja przetrwała praktycznie do końca 1989 r. 2 W następujących po wprowadzeniu stanu wojennego miesiącach te długotrwałe tendencje nie były jednak widoczne. Na krótką metę strategia obrana przez Zachód (o wiele bardziej zróżnicowana niż w tym krótkim opisie) okazała się nieskuteczna: Jaruzelski nie ugiął się pod żądaniami i realizował własny scenariusz. Blokadę kredytową wykorzystał zaś do wstrzymania spłat olbrzymich polskich długów, a drugorzędne sankcje, wprowadzone praktycznie tylko przez USA, nie wyrządzały wielu szkód. W dodatku zachodni decydenci tracili z biegiem czasu kolejne atuty: po pierwsze powoli, ale jednak, reżim się liberalizował; trudno było pozostawiać bez komentarza zawieszenia, a następnie zniesienia stanu wojennego. Po drugie skala oporu przeciw stanowi wojennemu okazała się mniejsza niż przypuszczało wielu zachodnich analityków (pracujących dla wywiadów lub/i resortów spraw zagranicznych). Po pierwszych miesiącach gwałtownych protestów opozycja zdawała się pograżać w marazmie. i praktyka, Warszawa 2011; Władza polityczna. Koncepcje i ujęcia zjawiska, red. Sylwester Wróbel, Katowice Więcej na ten temat zob. w: Patryk Pleskot, Kłopotliwa panna S. Postawy polityczne Zachodu wobec Solidarności na tle stosunków z PRL ( ), Warszawa 2013, zwłaszcza s ; idem, Determinacja, appeasement czy Realpolitik? Polityczne reakcje państw zachodnich wobec fenomenu Solidarności ( ), [w:] NSZZ Solidarność , t. VII: Wokół Solidarności, red. Łukasz Kamiński, Grzegorz Waligóra, Warszawa 2010, s

5 Wymagało to wypracowania przewartościowań w dotychczasowej strategii. Od lipca 1983 r. w najważniejszych stolicach Zachodu coraz częściej pojawiały się głosy o potrzebie wejścia na drogę normalizacji z polskim reżimem, choć nikt nie chciał wykonać pierwszego kroku. Prowadziło to do dyplomatycznego pata: państwa zachodnie wahały się przed obraniem kompromisowej postawy, a pewny siebie Jaruzelski, wzmocniony skutecznym zneutralizowaniem opozycji, nie spieszył się z wyciągnięciem ręki. Władze zachodnich krajów postanowiły przełamać ten impas, grając solidarnościową kartą: w przeciągu 1982 r. wykrystalizowała się strategia nagłaśniania, a czasem i przejaskrawiania działań i znaczenia opozycji w Polsce, jak również czynienia solidarnościowych gestów, które nie miały wymiernego efektu politycznego, ale odgrywały również ważną rolę symboliczną 3. Takie nastawienie inspirowała zresztą opinia publiczna w tych krajach, w większości sprzyjająca Solidarności i krytykująca warszawski rząd 4. * W tym kontekście prawdopodobnie najważniejszym i najbardziej spektakularnym wydarzeniem okresu dyplomatycznego marazmu lat było przyznanie Lechowi Wałęsie Pokojowej Nagrody Nobla. Wobec impasu politycznego i pewnego rodzaju politycznego opuszczenia polskiej opozycji decyzja ta oznaczała znaczący, prestiżowy gest propagandowy. Brak dostępu do wielu zachodnich (a pewnie i wschodnich) dokumentów uniemożliwia pełne odtworzenie procesu decyzyjnego i ustalenie, kto był głównym inspiratorem decyzji Komitetu Noblowskiego. W grę wchodziły zarówno wewnętrzne przekonania członków komitetu, jak i naciski wielu lobbies (politycznych, intelektualnych, społecznych itp.), podszepty decydentów, zapewne również działania służb. Niewątpliwie kluczowe znaczenie miał norweski kontekst polityczny, który stosunkowo najłatwiej odtworzyć. Należy pamiętać, że sprawa nagrody dla Wałęsy pojawiła się już w 1982 r. Dla nikogo nie było tajemnicą, że wybór laureata był (i jest) determinowany względami politycznymi. Dlatego też polskie władze robiły wiele, by nie dopuścić do takiego wyboru. Jak się przypuszcza, za pomocą SB udało się wprowadzić na 3 Postawę tę promowała zwłaszcza administracja Ronalda Reagana: już w początkach 1982 r. zaczął wdrażać ją sekretarz stanu Alexander Haig. Została określona mianem project truth, a przygotowali ją eksperci Departamentu Stanu i Agencji do spraw Łączności Międzynarodowej (International Communication Agency, ICA). Jednym z podstawowych narzędzi projektu stały się rozgłośnie Radio Wolna Europa i Głos Ameryki. Na gruncie europejskim z najważniejszych państw takiej strategii najbardziej sprzyjały Wielka Brytania i Francja. Więcej na ten temat zob. w: Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Wywiad Ronalda Reagana dla Los Angeles Times, 20 I 1982 r., b.p.; Better to Let Poland Be?, Time, 8 II 1982; Michael Getler, ICA Plans Poland Spectacular, The Washington Post, 28 I 1982; Patryk Pleskot, Kłopotliwa panna S, s ; George Urban, Radio Wolna Europa i walka o demokrację: moja wojna w czasach zimnej wojny, Warszawa 2000, s. 102, Zob. Patryk Pleskot, Kłopotliwa panna S, s

6 tyle duże zamieszanie, by kapituła nie zdecydowała się na wyróżnienie szefa Solidarności. Operacją dyskredytowania Wałęsy za pomocą sfabrykowanych materiałów mieli kierować najwyżsi przedstawiciele MSW z gen. Władysławem Ciastoniem na czele, a z pomocą m.in. Eligiusza Naszkowskiego 5. Te zabiegi, a także odpowiedni lobbing sprawił, że norweski premier Kåre Willoch skłonił się ku niepopieraniu kandydatury Wałęsy w tym roku. Takie nastawienie wywołało ostrą reakcję USA. W październiku 1982 r. Willoch odbył trudną rozmowę z amerykańskim ambasadorem w Oslo. Ten drugi, zdaniem polskiego MSZ, kategorycznie wykluczył możliwość przyznania nagrody innemu kandydatowi niż Wałęsa. Przeważyło jednak stanowisko Norwega. Stało się tak pewnie dlatego, że to właśnie specjalny zespół rządowy, złożony z premiera i kilku ministrów, miał w tym momencie decydujący wpływ na decyzje Komitetu Noblowskiego 6. Dlatego też, mimo dużych oczekiwań, to nie Lech Wałęsa otrzymał tę nagrodę, tylko dwóch mało znanych działaczy pokojowych. Stało się tak nie tylko pomimo stanowiska amerykańskiego, lecz również wbrew licznym naciskom lobbystycznym, docierającym do Oslo z wielu kierunków. Z wnioskiem o przyznanie związkowi pokojowej nagrody Nobla za 1982 r. wystąpiła np. Rada Naczelna Światowej Konfederacji Pracy (World Confederation of Labour) międzynarodowego związku zawodowego, którego prosolidarnościowa aktywność była szczególna nawet na tle konfederacji francuskich czy amerykańskich. Z czego wynikała? Nie bez znaczenia był fakt, że sekretarzem generalnym tej instytucji od 1976 r. był Jan Kułakowski, polski emigrant, który nigdy nie odciął się od polskich korzeni. Kułakowski nieustannie podkreślał swą sympatię dla Solidarności 7. W październiku 1982 r. 190 eurodeputowanych potępiło delegalizację Solidarności, ogłoszoną przez polski reżim, a zarazem podpisało się pod wnioskiem włoskiego polityka polskiego pochodzenia Jana Gawrońskiego o przyznanie Lechowi Wałęsie pokojowej nagrody Nobla, uznając rolę NSZZ «Solidarność» w poszukiwaniu, zawsze pokojowym, rozwiązania demokratycznego w Polsce 8. Lobbing płynął również z tak dalekich krajów, jak Australia: we samym wrześniu 1982 r. poseł partii liberalnej Peter Coleman zgłosił wniosek o poparcie kandydatury Wałęsy 9. Pominięcie przewodniczącego Solidarności w 1982 r. spotkało się z krytyką prasy zachodniej, m.in. Le Quotidien de Paris, zdaniem którego decyzja była 5 Jan Strękowski, Bohaterowie Europy. Norwegia Polsce , Warszawa 2005, s Ibidem, s Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], 1242/41, Stenogram wywiadu Andrzeja Holika z Janem Kułakowskim, sekretarzem generalnym Światowej Konfederacji Pracy, Głos Ameryki, 25 V 1982 r., k Ibidem, s Australia w obronie Solidarności, Wiadomości Polskie 1982, nr 36, s. 1. 6

7 aktem tchórzostwa i strachu przed Breżniewem 10. Warto zwrócić uwagę, że tym czasie w Oslo bardziej optymistycznie niż w Londynie, Waszyngtonie i Paryżu podchodzono do deklarowanych przez Jaruzelskiego planów odejścia od stanu wojennego, widząc w nich realizację dwóch z trzech postulatów Zachodu wobec Polski. Z kolei postulat trzeci powrót do dialogu z opozycją uznano za nierealistyczny. Namawiano więc sojuszników z NATO do pozytywnej reakcji na nową sytuację w Polsce, zwłaszcza w zakresie restrykcji gospodarczych 11. Przyjęta ostatecznie przez polskie władze formuła zawieszenia wraz z zaostrzeniem prawodawstwa musiała zatem rozczarować norweskich polityków. Rok później podobnych przeszkód już nie było. 5 października 1983 r. o godz norweskie radio poinformowało o decyzji Komitetu. Chwilę później polska ambasada w Oslo przesłała claris z tekstem oświadczenia do Warszawy, do najważniejszych ludzi we władzach PRL 12. Norweska kapituła tym posunięciem jasno i wyraźnie pokazywała, po czyjej stała stronie w sporze władz polskich z opozycją. Rozumiał to również sam Wałęsa, przekonując w pierwszych swoich reakcjach, że była to nagroda dla całej Solidarności 13. Dlaczego Norwegia zdecydowała się zmienić swą politykę na bardziej odważną? Istotną przyczyną była fala krytyki, jaka spłynęła na premiera Willocha po niefortunnym sprzeciwie wobec wyboru Wałęsy w 1982 r. Zmieniła się ponadto sytuacja w Polsce: po zniesieniu stanu wojennego można się było spodziewać, że wyróżnienie Solidarności nie spotka się z tak dużą falą represji, jak to mogło się zdarzyć wcześniej. Co więcej, wydaje się, że być może paradoksalnie gdzieś od 1983 r. Norwegia i cała Skandynawia zaostrzyła swoją politykę względem PRL i bardziej wyraźnie deklarowała swoje sympatie względem Solidarności. W przeciągu 1983 r. kraj fiordów obrał strategię zbliżoną bardziej do ostrej linii amerykańskiej niż ugodowej zachodnioniemieckiej. Po zniesieniu stanu wojennego rząd norweski kontynuował, a nawet zaostrzał krytykę reżimu gen. Jaruzelskiego, choć w na skutek sporów w norweskim MSZ brakowało w tej polityce konsekwencji 14. W grudniu 1983 r. w raporcie ambasady PRL w Oslo podkreślano: brak jest realnych przesłanek dla prognozowania zmiany w dotychczasowym 10 Jarosław Szarek, Zachód wobec stanu wojennego, [w:] Droga do niepodległości. Solidarność , red. Adam Borowski, Warszawa 2005, s NATO Archives, Documents Related to Events in Poland ( ), Norway, 9119/82/Ari/1e, Notatka stałego przedstawicielstwa Norwegii przy NATO na temat możliwych reakcji Sojuszu na zniesienie stanu wojennego w Polsce, 30 XI 1982 r., b.p. 12 Ibidem, s Marek Pernal, Jan Skórzyński, Kalendarium Solidarności , Warszawa 1990, s Hallvard Kvale Svenbalrud, Sankcje czy współpraca? Pytania o Polskę w norweskiej polityce zagranicznej od Solidarności do upadku komunizmu [w:] Polska emigracja polityczna stanu wojennego 1981 do Norwegii, red. Monika Jurgo-Puszcz, Milanówek 2011 s

8 kursie izolacji politycznej Polski realizowanym przez rząd w Norwegii. Różnicą były próby kontaktów na dość wysokim szczeblu (w większości nieudane), rewidujące zasady bojkotu dyplomatycznego. Jednym z najgłośniejszych wydarzeń tego typu było odwołanie w maju 1985 r. szczegółowo zaplanowanej wizyty wiceministra Thorbjørna Frøysnesa w proteście przeciw niewydaniu wiz dwójce dziennikarzy pisma Verdens Gang. Wizyta w planach polskich gospodarzy miała naruszyć solidarną dotychczas blokadę oficjalnych kontaktów Norwegii z PRL 15. Blokada ta nie była całkowicie szczelna: wbrew polityce sankcji 6 grudnia 1984 r. podpisano polsko-norweską umowę o eksporcie niektórych wyrobów włókienniczych z Polski do Norwegii. Mimo to wyraźne ocieplenie klimatu stosunków z Polską nastąpi dopiero w kwietniu 1988 r., kiedy to do Polski przybył norweski minister SZ Thorvald Stoltenberg 16. Tymczasem polscy dyplomaci również ze swej strony próbowali nawiązać kontakty z poszczególnymi partiami norweskimi. Z konserwatystami i Partią Centrum nie mieli większych szans, więc skupili się na socjalistach. I rzeczywiście, ci ostatni próbowali zdystansować się od prawicowego rządu i unikali publicznego krytykowania polskiego reżimu. Część polityków socjaldemokracji skłaniała się ku złamaniu bojkotu dyplomatycznego PRL. Już w sierpniu 1982 r. kilku polityków Norweskiej Partii Pracy i centrali związkowej LO (Landsorganisasjonen i Norge) przebywało przez dwa dni nieoficjalnie w Warszawie, pozytywnie wypowiadając się o wprowadzeniu stanu wojennego, potępiając sankcje i określając gen. Jaruzelskiego jako patriotę. Jednak na gruncie oficjalnym nie udało się nawiązać wyraźnych stosunków. Przeważał pozytywny stosunek do postulatów Solidarności. Nawet Norweska Partia Komunistyczna była podzielona pod kątem stosunku do polskiej opozycji 17. Pewne zaostrzenie politycznego kursu wobec PRL od 1983 r. było zauważalne w innych skandynawskich krajach. Od tego roku stosunki między PRL a Finlandią zaczęły się pogarszać. Finowie intepretowali jako lekceważenie ich kraju przeciągający się wakat na stanowisku polskiego ambasadora w Helsinkach. Być może to ochłodzenie wynikało przynajmniej częściowo z uwarunkowań geopolitycznych coraz wyraźniejszych prób fińskich władz w kierunku ograniczenia finlandyzacji kraju 18. Krytycznie na posunięcia ekipy gen. Jaruzelskiego patrzono w Szwecji, mimo złagodzenia jej kursu po wygranej socjalistów w wyborach z jesieni 1982 r. Szerokie negatywne reakcje wzbudził planowany proces działaczy KOR-u 19. Największe szwedzkie dzienniki ( Svenska 15 Jan Strękowski, Bohaterowie Europy, s. 68, Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom I: Europa , red. Barbara Janicka, Anna Herman-Łukasik, Krzysztof Szczepanik, Warszawa 2007, s. 337, Jan Strękowski, Bohaterowie Europy, s , AIPN, 1585/3889, Załącznik do informacji dziennej dotyczący postawy Finlandii w sprawach polskich, 1 IX 1983 r., k Władze przez wiele miesięcy z premedytacją odraczały sformułowanie zarzutów, przetrzymując internowanych w grudniu 1981 r., a aresztowanych w grudniu 1982 r. 8

9 Dagbladet, Expressen, Dagens Nyheter ) poświęciły tej sprawie obszerne artykuły. Informacje o procesie pojawiły się też w radio i telewizji. SB interpretowała to rzecz jasna jako antypolską kampanię. Innymi przejawami kampanii miała być akcja propagandowa w mediach (czytaj: informacje o procesie i KOR ) oraz protesty środowisk polonijnych 20. W tym klimacie politycznym decyzja Komitetu Noblowskiego była łatwiejsza do podjęcia. Zwróćmy ponadto uwagę na powtórną, szeroką kampanię mediów zachodnich na rzecz Wałęsy i skuteczny lobbing różnych wpływowych środowisk, prowadzony przez cały rok Za kandydaturą Wałęsy opowiadało się wiele prominentnych osobistości, jak np. Aleksander Sołżenicyn, Willy Brandt (ten sam, który wcześniej życzliwie patrzył na stan wojenny, a w 1985 r., podczas wizyty w Polsce, nie odwiedził grobu ks. Popiełuszki), pisarz Heinrich Böll, ponad trzystu niemieckich profesorów, kanadyjski i niemiecki Pen-Club, liczni eurodeputowani itp. 21 Willoch nie mógł sobie po raz drugi pozwolić na rozczarowanie opinii publicznej. Dlatego, kiedy 5 października 1983 r. Komitet Noblowski podjął długo wyczekiwaną decyzję, reakcja świata zachodniego była jednoznacznie pozytywna. Satysfakcję od razu oficjalnie wyraziły np. władze francuskie, choć zaledwie kilka dni wcześniej polska ambasada w Paryżu z satysfakcją przekonywała, że rządzący socjaliści coraz bardziej uznawali kartę Wałęsy za zgraną, z niepokojem obserwując spadek popularności Solidarności 22. Socjalistyczny premier Pierre Mauroy, oceniając działalność przywódcy Solidarności, przekonywał w parlamencie: walka przeciwko samowoli jest godna i szlachetna 23. W innej wersji słowa te zanotowała polska ambasada: Mauroy miał mówić o godnej i wzniosłej walce Wałęsy przeciwko bezprawiu 24. Takie deklaracje do niczego nie zobowiązywały, ale pozwalały ożywić sprawę Solidarności. Jednocześnie niezbyt podobały się one francuskim komunistom, a jeszcze mniej polskim: wicepremier (poprzez zmianę statusu internowanego) przywódców KOR. 13 VII 1984 r. przed Sądem Warszawskiego Okręgu Wojskowego rozpoczął się wreszcie proces przeciw liderom komitetu: Jackowi Kuroniowi, Adamowi Michnikowi, Zbigniewowi Romaszewskiemu i Henrykowi Wujcowi. Po pierwszym dniu sąd odroczył rozprawę i z powodu ogłoszonej 21 lipca amnestii nigdy już do niej nie powrócił. 20 AIPN, 1585/3894, Meldunek Departamentu I MSW dotyczący antypolskiej kampanii w Szwecji, 17 VII 1984 r., k Jarosław Szarek, Zachód wobec stanu wojennego, s Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych [dalej: AMSZ], Depesze przychodzące Paryż, w. 14/115, Szyfrogram nr 64/IV z Paryża, 30 IX 1983 r., k. 114 (błędna paginacja). 23 Konstanty Gebert, Magia słów. Polityka francuska wobec Polski po 13 grudnia 1981 r., Londyn 1991, s AMSZ, Depesze przychodzące Paryż, w. 14/115, Szyfrogram nr 287/IV z Paryża, 6 X 1983 r., k

10 Mieczysław Rakowski oświadczył, że polityka francuska służalczo idzie w ślady amerykańskiej 25. Tak naprawdę strona polska obawiała się wzrostu znaczenia Wałęsy i Solidarności, rzeczywiście dotychczas systematycznie spadającego 26. Obawy były słuszne Francję ogarnęła Wałęsomania. Przejawiała się ona niekiedy w zadziwiających formach: np. w listopadzie dziennik Libération, w artykule opisującym postać nowego prezentera stacji telewizyjnej TF1 (polskiego pochodzenia) Jeana Offredo, stwierdził, że prezenter mówi językiem Lecha Wałęsy 27. Parę dni później popularny Paris Match sugerował, że tajne służby polskie sfabrykowały sobowtóra Wałęsy, którego zamierzają użyć w celu zdyskredytowania przywódcy «Solidarności» 28. Tak dużo o liderze opozycji nie mówiono od dawna. Nie zmienia to faktu, że pod oficjalnie deklarowaną życzliwością dla Wałęsy, manifestowaną szczególnie przez media, kryły się beznamiętne analizy polityczne, sporządzane m.in. przez ekspertów ministerstwa spraw zewnętrznych. W jednym z raportów analitycy z Quai d Orsay zwracali uwagę na wzrost napięcia w końcu 1983 r., wywołany splotem kilku niezależnych od siebie czynników: aresztowaniami po manifestacji w Katowicach 4 grudnia (zatrzymano m.in. Annę Walentynowicz i Kazimierza Świtonia), zbliżającej się uroczystości wręczenia Wałęsie nagrody Nobla, drugiej rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, kolejnej rocznicy Grudnia 1970 r. oraz zapowiadanej na styczeń 1984 r. podwyżce cen. Francuzom nie podobało się też przyjęte 5 grudnia przez sejm pakietu praw o stanie wyjątkowym. Zwracano ponadto uwagę na wystąpienie Czesława Kiszczaka, który tego samego dnia w sejmowym przemówieniu mówił o 217 więźniach politycznych (do tej poru oficjalnie przyznawano się tylko do 77). Francuskie MSZ zauważało poza tym zwiększoną kontrolę obejmującą Polaków odwiedzających konsulat Republiki w Krakowie, a także propagandowe ataki na Francję, formułowane nie tylko przez polską prasę, ale i najważniejszych polityków 29. Wszystkie te czynniki nie wpływały pozytywnie na stosunki francuskopolskie. Nobel dla Wałęsy nie mógł zmienić ani rzeczywistego nastawienia Paryża, ani strategii obieranych w Warszawie. 25 Konstanty Gebert, Magia słów, s Zob. AMSZ, Depesze przychodzące Paryż, w. 14/115, Szyfrogram nr 287/IV z Paryża, 6 X 1983 r., k AMSZ, Depesze przychodzące Paryż, w. 14/115, Szyfrogram nr 1767/IV z Paryża, 2 XI 1983 r., k AMSZ, Depesze przychodzące Paryż, w. 14/115, Szyfrogram nr 2181/IV z Paryża, 10 XI 1983 r., k Centre des Archives Diplomatiques de Nantes [dalej: CADN], Ambassade de France en Pologne, Versement , 309, Notatka Wydziału Europy Wschodniej MAE dotycząca wzrostu napięcia w Polsce, 8 XII 1983 r., b.p.; ibidem, 356, Notatka informacyjna MAE w sprawie stosunków francusko-polskich w przededniu wizyty Pierre a Joxe a, 1 II 1986 r., b.p. 10

11 Niezależnie od poufnych analiz, Nobel dla Wałęsy stał się świetną okazją dla zachodnich polityków, by stosunkowo bezpiecznie zademonstrować solidarnościowe sympatie i wywierać naciski na polskie władze. Bardzo wyraziste słowa wygłosił np. premier Portugali Mario Soares: jest to hołd dla człowieka, który stał się w oczach świata symbolem obrony praw pracowniczych w walce z totalitaryzmem i przemocą 30. Równie emocjonalnie zareagował Ronald Reagan 5 października oznajmił: ta nagroda stanowi triumf siły moralnej nad brutalną siłą. To zwycięstwo tych, którzy dążą do rozwoju ducha ludzkości nad tymi, którzy próbują go zniszczyć. Oczywiście to także zwycięstwo pokoju. Zbyt długo polski rząd próbował uczynić z Lecha Wałęsy człowieka-nikt i zniszczyć wolny ruch związkowy, który przy jego pomocy powstał w Polsce. Jednak żaden rząd nie może zabić nadziei, która płonie w sercach ludzi 31. W drugiej połowie 1983 r. w Waszyngtonie nie ustawano w manifestowaniu prosolidarnościowych gestów, mających zrekompensować negatywne skutki (raczej symboliczne niż praktyczne) nałożonych sankcji. Prezydent przy różnych okazjach dawał do zrozumienia, że pamięta o polskiej opozycji. Zaledwie trzy dni po zniesieniu stanu wojennego zgodnie z rezolucją Kongresu nr 96 proklamował 1 sierpnia 1983 r. jako Helsiński Dzień Praw Człowieka (Helsinki Human Rights Day). Z tej okazji wymienił delegalizację Solidarności jako jeden z przykładów rażącego zaprzeczenia zasadom Helsinek września na bankiecie z okazji corocznego Dnia Pułaskiego mówił o walce polskich robotników 33. Z kolei 9 grudnia Reagan podpisał akt proklamujący Dzień Praw Człowieka, Tydzień Praw Człowieka oraz Dzień Karty Praw, wspominając o Solidarności i wyrażając ubolewanie z powodu postępowania polskich władz wobec Wałęsy: szczególnie nieszczęśliwe jest to, że lider «Solidarności» Lech Wałęsa, który otrzymał pokojową nagrodę Nobla za swoje dzielne dążenia do osiągnięcia pokojowego pojednania w Polsce, czuje, iż nie powinien wyjechać z kraju w celu odebrania nagrody, bo może nie dostać pozwolenia na powrót Nobel dla Polski. Głosy opinii światowej, Tygodnik Mazowsze 1983, nr 64, s Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Uwagi Ronalda Reagana podczas spotkania z pracodawcami w Departamencie Pracy, 5 X 1983 r., b.p.; Public Papers of the United States Presidents. Administration of Ronald Reagan, 1983, Washington 1984, s Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Proklamacja nr 5075 w sprawie ustanowienia Helsińskiego Dnia Praw Człowieka, 25 VII 1983 r., b.p. 33 Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Uwagi Ronalda Reagana na bankiecie z okazji Dnia Pułaskiego, 25 IX 1983 r., b.p. 34 Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Uwagi Ronalda Reagana podczas podpisywania proklamacji Dnia Karty Praw oraz Dnia i Tygodnia Praw Człowieka, 9 XII 1983 r., b.p. 11

12 Jest charakterystyczne, że w przeciwieństwie do europejskich sojuszników Biały Dom nie unikał w oficjalnych wypowiedziach słowa Solidarność, choć nie dotyczyło to bezpośrednich kontaktów z polskimi władzami. W innych stolicach po delegalizacji NSZZ z października 1982 r. nazwa ta stopniowo znikała (mimo krytyki faktu delegalizacji). W tym samym czasie amerykański chargé d affaires w Polsce John R. Davis odwiedził Wałęsę w Gdańsku, gratulując mu otrzymanego wyróżnienia 35. Również w Wielkiej Brytanii wyrażono poparcie dla decyzji Komitetu Noblowskiego z października 1983 r. Szeroko komentowały ją media 36. Ambasador królestwa w PRL John A.L. Morgan nie omieszkał jednak przy tym zauważać, że jeżeli Nobel spowodował wzrost międzynarodowego prestiżu Wałęsy, to na gruncie krajowym jego wpływy systematycznie spadały, wraz ze spadkiem aktywności całej opozycji 37. Dzień przed uroczystością przyznania nagrody solidarnościowa organizacja Polish Solidarity Campaign zorganizowała w Londynie manifestację z udziałem brytyjskich polityków 38. Warto zauważyć, że w świecie stosunków międzynarodowych nie wszyscy zareagowali życzliwie na wyróżnienie Lecha Wałęsy. Wysłania depeszy gratulacyjnej odmówił np. dyrektor generalny UNESCO Amadou-Mahtar M Bow, który w lipcu 1984 r. przybył zresztą z wizytą do Polski 39. Sprawa nagrody dla Lecha Wałęsy stała się przedmiotem analiz specjalistów NATO. Amerykańska misja przy Sojuszu przygotowała z tej okazji specjalny raport, w którym zauważano, że wyróżnienie lidera Solidarności uderzyło w prowadzoną przez polskie władzę kampanię dyskredytującą szefa związku. Spodziewano się poza tym, że nagroda wzmocni morale podziemnej Solidarności i utrudni traktowanie Wałęsy przez rząd jako zwykłego obywatela 40. W krótkiej perspektywie czasowej prognozy te okazały się nieco zbyt optymistyczne. 35 John R. Davis, Przedmowa, [w:] Ku zwycięstwu Solidarności. Korespondencja Ambasady USA w Warszawie z Departamentem Stanu, styczeń wrzesień 1989, wstęp i wybór Gregory F. Domber, Warszawa 2006, s AMSZ, Depesze przychodzące Londyn, w. 10/88, Szyfrogram nr 418/IV z Londynu, 7 X 1983 r., k Archiwum Foreign & Commonwealth Office (FCO), Roczny raport ambasady Wielkiej Brytanii w Warszawie na temat sytuacji w Polsce w 1983 r., 31 XII 1983 r., b.p. 38 Archiv der Sozialen Demokratie (AdSD), Willy Brandt Archiv, Persönliche Korrespondenz, A 11.2, 149, Pismo Wiktora Moszczyńskiego, organizatora manifestacji z 11 grudnia 1983 r., do Willy ego Brandta, 23 XI 1983 r., k National Archives Kew Gardens, FO 973/389, Polska: chronologia wydarzeń, maj październik 1984 r., XI 1984 r. 40 CADN, Ambassade de France en Pologne, Versement , 309, Raport amerykańskiej misji przy NATO dotyczący sytuacji politycznej w Polsce, 12 X 1983 r., b.p. 12

13 10 maja 1984 r. Komitet Polityczny NATO (we współpracy z Komitetem Ekonomicznym) opracował raport dotyczący obecnej sytuacji w PRL i prognoz na przyszłość. Dokument został sporządzony zgodnie z poleceniem członków Rady Północnoatlantyckiej, którzy na spotkaniu jeszcze z 30 listopada 1983 r. domagali się opracowania całościowej analizy sytuacji w PRL i prognozy możliwego rozwoju wydarzeń. Mimo niedawnego zniesienia stanu wojennego, w dokumencie dominowało słowo kryzys tkwiła w nim zarówno partia (zdominowana przez kręgi wojskowe), jak i społeczeństwo wraz z opozycją, a największym problemem pozostawała zapaść gospodarcza. Choć duch Solidarności był wciąż obecny, od momentu delegalizacji NSZZ dało się zaobserwować stopniowy regres wpływów i działań tego środowiska. Wałęsa, zwłaszcza po otrzymaniu nagrody Nobla, pozostawał znaczącym symbolem dla wielu ludzi, jednakże stawał się coraz bardziej osamotniony na płaszczyźnie politycznej. Również podziemna TKK nie była w stanie sformułować jasnego programu działań przewidywalnej przyszłości. Co więcej, natężenie otwartych protestów i publicznych demonstracji w ostatnim roku spadło. Społeczeństwo, borykające się z trudnościami materialnymi, nie miało siły na protesty, pogrążając się w znużeniu, apatii i posępnej rezygnacji wobec Jaruzelskiego i jego reżimu. Jednocześnie władze nie miały najmniejszego zamiaru negocjować z opozycją, zwłaszcza że ekipa rządzących generałów, osiągnąwszy pełną kontrolę nad sytuacją w kraju i realizując tym samym życzenia Moskwy, czuła się pewnie 41. Nie ulega wątpliwości, że te tezy były refleksem opinii formułowanych przez ekspertów poszczególnych państw członkowskich Paktu (np. Wielkiej Brytanii). Według raportu przyszłość Polski nie rysowała się zatem w różowych barwach. Choć nie spodziewano się osłabienia pozycji gen. Jaruzelskiego, rozumiano, że zależała ona od umiejętności utrzymywania spokoju publicznego oraz od wyników gospodarczych. Z tym pierwszym póki co nie było wielu problemów: analitycy NATO nie przywidywali w najbliższym czasie poważniejszej konfrontacji, prognozując, że podziemna Solidarności nie będzie w stanie zorganizować masowych protestów. Byli również przekonani, że władze wobec słabości opozycji nie zdecydują się na jakieś ustępstwa wobec środowisk niezależnych. W tym kontekście przyszłość izolowanego Wałęsy pozostawała niepewna. Bierny opór ogółu społeczeństwa sprawiał zarazem, że rząd miał trudności z realizacją jakichkolwiek reform i nie potrafił skłonić swych obywateli do współpracy. Mimo wszystko dostrzegano możliwość zaistnienia pozytywnych zjawisk: liczono na kontynuację dialogu władz z Kościołem, pewien wzrost gospodarczy, a także na trwanie antyreżimowych nastrojów i ograniczonej działalności opozycyjnej. Przyznawano, że w porównaniu z innym bratnimi krajami PRL i tak pozostawała najbardziej liberalna. Uznano ponadto za 41 NATO Archives, Documents Related to Events in Poland ( ), The Council, C- M(84)35, Raport Komitetu Politycznego i Komitetu Ekonomicznego NATO na temat aktualnej sytuacji w Polsce i możliwego rozwoju wydarzeń, 10 V 1984 r., b.p. 13

14 prawdopodobne, że w przyszłości władze będą dążyć do poprawy relacji z Zachodem, pragnąc legitymizacji i zachodnich kredytów. To zaś powinno implikować liberalizacyjne gesty. Nie zaryzykowano jednak określenia czasu, w którym ta ewolucja miałaby nastąpić 42. Kwestia nagrody Nobla dla Wałęsy nie wzbudziła w październiku 1983 r. przynajmniej wedle opinii polskiej ambasady w Rzymie zbyt dużego entuzjazmu w Watykanie. Zdawano sobie sprawę, że był to akt polityczny. Józef Glemp, przebywający właśnie we Włoszech, miał nawet powiedzieć w prywatnej rozmowie z przedstawicielami ambasady, że kiedy człowiek, który doprowadził kraj na skraj wojny domowej, otrzymuje nagrodę pokojową, to wszelkie komentarze są zbędne. Rzeczywiście, prymas odmawiał oficjalnych komentarzy 43. Jednocześnie jednak ściśle współpracował przecież z Watykanem chociażby w prowadzeniu prymasowskiej Rady Społecznej 44, wyraźnie pokazując swe zaangażowanie w pomoc dla polskiej opozycji. Pewna krytyka (trzeba ostrożnie oceniać jej skalę) nie oznaczała braku zaangażowania: prymas wraz z duchownymi przebywającymi na synodzie w Watykanie w depeszy do gdańskiego biskupa Lecha Kaczmarka przekazał życzenia dla lidera Solidarności 45. Również sam papież, gratulując w październiku Wałęsie otrzymania pokojowej nagrody Nobla, uznał ją docenienie wysiłków lidera Solidarności w próbach rozwiązywania trudnych problemów świata pracy pokojowymi środkami szczerego dialogu i wzajemnej współpracy 46. * Lech Wałęsa nie otrzymał zgody na wyjazd do Oslo. Zamiast niego 9 grudnia 1983 r. do stolicy Norwegii udała się żona Danuta i syn Jarosław 47. Lider Solidarności musiał słuchać ich wystąpienia w radio 48. Wizyta ta odbyła się bardzo głośnym echem nie tylko w Norwegii, ale także w innych krajach: na uroczystość wręczenia nagrody akredytowanych zostało 250 dziennikarzy 42 Ibidem. 43 AMSZ, Depesze przychodzące Rzym, w. 16/129, Szyfrogram nr 288/IV z Rzymu, 6 X 1983 r., k Zob. np. AMSZ, Depesze przychodzące Rzym, w. 16/129, Szyfrogram nr 2212/IV z Rzymu, 10 XI 1983 r., k Rada Społeczna powstała 12 grudnia 1981 r. 45 Nobel dla Polski. Głosy opinii światowej, Tygodnik Mazowsze 1983, nr 64, s National Archives Kew Gardens, FO 973/351, Polska: chronologia wydarzeń, lipiec grudzień 1983 r., I 1984 r., b.p. 47 Ibidem; Jan Strękowski, Bohaterowie Europy, s ; Marcin Frybes, Dziękujemy za solidarność = Merci pour votre solidarité!, Warszawa 2005, s B. Graham, Walesa, in Gdansk, Anxiously Follows Nobel Peace Prize Ceremony on Radio, The International Herald Tribune, 12 XII

15 podobno najwięcej w dotychczasowej historii imprezy. Sprawa polska, po wyraźnym spadku zainteresowania w poprzednich kilkunastu miesiącach, znowu znalazła się na pierwszych stronach gazet 49. Rząd norweski postanowił tym razem wykorzystać przyznanie nagrody Wałęsie do wzmocnienia swojej pozycji politycznej. Premier Willoch starał się teraz uchodzić za orędownika Solidarności, co ze złością podkreślało polskie MSZ, zarzucając politykowi ślepe realizowanie NATO-wskiej propagandy 50. Komuniści nie chcieli zauważyć, że Wałęsa w licznych wywiadach prosił o pomoc finansową dla Polski i zniesienie sankcji gospodarczych 51 co szło po myśli władz. Co ciekawe, w myśl sprawozdań polskiego wywiadu apel Lecha Wałęsy i odczytanie w jego imieniu na uroczystości wręczenia nagrody Nobla w Oslo prośby o zniesienie amerykańskich sankcji były intepretowane przez niektórych polityków zachodnich i watykańskich jako operacja amerykańska, mająca służyć ratowaniu twarzy przez Reagana 52. Trudno ocenić, jaką rolę odgrywały takie głosy. Ze swej strony władze PRL robiły wszystko, by uroczystość wręczenia nagrody wypadła jak najciszej 53. Już 11 października 1983 r. rząd polski przesłał na adres norweskiej ambasady w Warszawie notę protestacyjną w związku z decyzją Komitetu Noblowskiego 54. Nikt się szczególnie tym protestem nie przejął. Można stwierdzić, że na tym propagandowym polu warszawski reżim poniósł tym razem wyraźną porażkę. Echa pokojowej nagrody Nobla dla lidera Solidarności dały się słyszeć w kolejnych latach. W 1986 r. we Włoszech planowano uroczystą konferencję z udziałem laureatów tej nagrody. Premier Bettino Craxi wyraźnie dawał do zrozumienia polskim władzom, że liczy na przyjazd Wałęsy. Tymczasem władze paszportowe nie przyznały paszportu ani Wałęsie, ani Bronisławowi Geremkowi, który też planował podróż na Półwysep Apeniński 55. Sprawa była o tyle poważna, że zaproszenie dla lidera Solidarności do udziału w uroczystości przesłali razem mer Rzymu i szef włoskiego MSZ Gulio Andreotii 56. Wałęsa 20 czerwca 1986 r. złożył wniosek o paszport na podróż na Półwysep Apeniński (przewidzianą na lipiec), ale Jerzy Urban podczas jednej ze swych konferencji prasowych próbował ekwilibrystycznie przekonywać, że lider Solidarności prawdopodobnie będzie 49 Jan Strękowski, Bohaterowie Europy, s Ibidem, s Walesa and the Sanctions, The International Herald Tribune, 14 XII AIPN, 1585/3893, Meldunek Departamentu I MSW dotyczący opinii wyrażanych w Watykanie na temat polityki USA wobec Polski, 8 II 1984 r., k Jan Strękowski, Bohaterowie Europy, s Ibidem, s AMSZ, Depesze przychodzące Rzym, 60/p/II, Szyfrogram nr 4772/II z Rzymu, 23 VI 1986 r., k CADN, Ambassade de France en Pologne, Versement , 333, Szyfrogram ambasady francuskiej w Warszawie w sprawie zaproszenia Lecha Wałęsy do Rzymu, 17 VI 1986 r., b.p. 15

16 wezwany jako świadek w aferze Bujaka 57, więc na razie nie mógł opuścić kraju; poza tym zbyt późno złożył swój wniosek 58. Sprawa przyczyniła się do czasowego zamrożenia stosunków polsko-włoskich, i tak stojących jednak na wyższym poziomie niż relacje PRL z większością pozostałych państw zachodnich. Kilkanaście miesięcy później podobny scenariusz powtórzył się we Francji. We wrześniu 1987 r. doradca prezydenta François Mitteranda Jacques Attali poinformował ambasadora Janusza Stefanowicza o zaproszeniu Wałęsy na uroczyste Zgromadzenie Laureatów Nobla, organizowane pod patronatem prezydentury w Paryżu w 1988 r. Prosił o możliwie szybkie przedstawienie mu stanowiska polskiego rządu. W tym czasie jeszcze nie mogło ono być pozytywne, choć ambasador Stefanowicz grał na zwłokę i nie obierał tak jednoznacznie negatywnego stanowiska, jak to czynił wcześniej Jerzy Urban 59. Przypominanie o wyróżnieniu dla Wałęsy pojawiało się w oficjalnych wypowiedziach zachodnich decydentów politycznych co najmniej do końca istnienia PRL. Jeszcze we wrześniu 1988 r. Ronald Reagan wydał proklamację nr 5869 ustanawiającą październik Miesiącem Dziedzictwa Amerykanów Polskiego Pochodzenia (była to nie pierwsza tego typu decyzja). W tym tekście Reagan m.in. podkreślał: polskie dziedzictwo i dzisiaj wciąż na niezliczone sposoby błogosławi Amerykę i całą ludzkość, szczególnie dzięki przywództwu i przykładowi papieża Jana Pawła II, laureata pokojowej nagrody Nobla i lidera związku zawodowego «Solidarność» Lecha Wałęsy oraz innych miłośników wiary i wolności 60. * Jak się wydaje, upływ czasu sprzyja narastaniu symbolicznej warstwy wokół decyzji Komitetu Noblowskiego z 1983 r. Tymczasem była ona wypadkową jak najbardziej realnej gry politycznej, w której prosolidarnościowe gesty służyły nie tylko wyrażaniu sympatii (mniej lub bardziej szczerej) wobec wolnościowych dążeń Polaków, lecz również jeśli nie przede wszystkim realizowaniu poszczególnych 57 Zbigniew Bujak został aresztowany w maju 1986 r. i był przetrzymywany w Areszcie Śledczym na warszawskim Mokotowie. Do procesu jednak nie doszło został zwolniony we wrześniu tego roku w ramach masowej amnestii. 58 CADN, Ambassade de France en Pologne, Versement , 310, Szyfrogram ambasady francuskiej w Warszawie w sprawie konferencji prasowej Jerzego Urbana, 25 VI 1986 r., b.p. 59 AMSZ, Depesze przychodzące Paryż, 55/p/III, Szyfrogram nr 3983/III z Paryża, 15 IX 1987 r., k Ronald Reagan Library, The Public Papers of the President Ronald Reagan , Proklamacja nr 5869 w sprawie Miesiąca Dziedzictwa Amerykanów Polskiego Pochodzenia, 28 IX 1988 r., b.p. 16

17 racji stanu i interesów przez aktorów uczestniczących w bezwzględnej grze geopolitycznej, toczonej w scenerii zimnej wojny. Sprawa Nobla dla Wałęsy stała się istotnym punktem ówczesnej strategii amerykańskiej (podzielanej w różnym stopniu przez europejskich sojuszników Waszyngtonu), polegającej na podkreślaniu znaczenia polskiej opozycji w momencie, gdy ta straciła już możliwości masowego mobilizowania społeczeństwa. Postawa ta miała stanowić bezpieczny instrument osłabiania kierownictwa partyjno-państwowego w Polsce, a przez to negatywnie wpływać na zwartość bloku wschodniego, jednocześnie nie prowadząc do destabilizacji w regionie, która mogłaby mieć odwrotny od zamierzonego skutek. Brak dostępu do wielu kluczowych dokumentów nadal uniemożliwia jednak jednoznaczne odtworzenie procesu decyzyjnego, którego efektem był komunikat komitetu noblowskiego z października 1983 r. Trudno przypuszczać, by był to tylko i wyłącznie amerykański spisek. Działalność Waszyngtonu, naciski politycznych i społecznych lobbies, polityka premiera Willocha, przekonania członków komitetu noblowskiego czy wreszcie postać Lecha Wałęsy, która urosła już wtedy do miana symbolu stworzyły skomplikowany węzeł uwarunkowań, owocujących taką, a nie inną decyzją. Czy jednak bez Nobla dla Wałęsy historia polskiej opozycji, a także zachodniej i PRL-owskiej polityki potoczyłaby się inaczej? W wymiarze realiów politycznych chyba nie. Pamiętajmy jednak o warstwie symbolicznej, która, mimo tak znaczących zmian na scenie międzynarodowej (z geopolitycznym położeniem Polski na czele), zachowuje znaczenie do dziś. 17

18 W SERII UKAZAŁY SIĘ: 01 Wojna interpretacji. Lata osiemdziesiąte XX wieku i upadek komunizmu w świadomości potocznej Polaków Adam Mielczarek 02 Integralna teoria Solidarności. Trzy patriotyzmy po trzech dekadach Michał Łuczewski / Michał Sokulski 03 Nieprzystawalność Solidarności. Jak odrzuciliśmy projekt polityczny ruchu społecznego Krzysztof Mazur 04 Solidarność i transformacja systemowa w perspektywie socjologii historycznej Agnieszka Kolasa - Nowak 05 Wokół Nobla dla Wałęsy. Postawy polityczne Zachodu wobec decyzji Komitetu Noblowskiego z października 1983 Patryk Pleskot 18