Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej GOSPODARKA I SPO ECZEÑSTWO

Transkrypt

1 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 13 GOSPODARKA I SPO ECZEÑSTWO

2 14 Aleksandra Gawlikowska-Fyk

3 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 15 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. XLI, 1 SECTIO H 2007 Instytut Ekonomii, Uniwersytet M.Curie-Sk³odowskiej w Lublinie ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-FYK Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej The Importance of Energy Resources in the World Economy Abstract: Poni szy artyku³ stanowi analizê znaczenia poszczególnych surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej. Paliwa kopalne takie jak ropa naftowa, gaz ziemny oraz wêgiel maj¹ najwiêkszy udzia³, ok. 80%, w zapewnieniu ca³kowitego zapotrzebowania na pierwotne Ÿród- ³a energii. Najwa niejszym paliwem z punktu widzenia konsumpcji i wymiany miêdzynarodowej jest ropa naftowa. Jednak e wysokie i niestabilne ceny, a tak e stosunkowo niewielkie rezerwy tego surowca wp³ywaj¹ na ograniczenie znaczenia ropy naftowej. Jednoczeœnie wzrasta popyt na pozosta³e paliwa kopalne, a tak e na energiê j¹drow¹ i odnawialne Ÿród³a energii. Nale y podkreœliæ, e znaczenie ka dego ze Ÿróde³ energii bêdzie zale eæ od jego ceny (w stosunku do ceny ropy naftowej) oraz od pozytywnego wp³ywu na œrodowisko naturalne. WPROWADZENIE Introduction Niniejszy artyku³ zawiera analizê znaczenia surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej. Z uwagi na to, e najwiêksz¹ rolê w strukturze pierwotnych Ÿróde³ energii 1 odgrywaj¹ paliwa kopalne ropa naftowa, gaz ziemny oraz wêgiel w artykule zaprezentowane zosta³y dane dotycz¹ce zasobów, produkcji oraz zu ycia tych paliw. Informacje pochodz¹ce z raportów publikowanych przez œwiatowe agencje (IEA International Energy Agency, EIA Energy Informa- 1 Energia pierwotna to energia pozyskiwana z substancji i si³ przyrody. Energia finalna (u yteczna) to przetworzona energia pierwotna, pomniejszona o straty powstaj¹ce w procesie przemian energetycznych oraz w trakcie przesy³ania do energii konsumentów.

4 16 Aleksandra Gawlikowska-Fyk tion Administration 2 ) pos³u y³y do przeprowadzenia analizy aktualnego znaczenia surowców energetycznych oraz do przedstawienia najwa niejszych trendów w energetyce œwiatowej. Nale y mieæ na uwadze fakt, e paliwa kopalne nale ¹ do nieodnawialnych Ÿróde³ energii, natomiast œwiatowe zapotrzebowanie na energiê systematycznie roœnie, co jest wynikiem m.in. coraz powszechniejszego zastosowania energii, wzrostu gospodarczego (przede wszystkim w krajach azjatyckich), a tak e wzrostu liczby ludnoœci. W zwi¹zku z tym poni sze opracowanie zawiera podstawowe informacje dotycz¹ce Ÿróde³ energii, które w przysz³oœci mog¹ stanowiæ alternatywê dla paliw kopalnych, tj. odnawialnych Ÿróde³ energii i paliw j¹drowych. STRUKTURA ZU YCIA ENERGII PIERWOTNEJ Primary Energy Resources Structure Wiek XX by³ er¹ paliw kopalnych, ale na przestrzeni stu lat znaczenie ka - dego z nich zmienia³o siê. Pierwsza po³owa ubieg³ego stulecia to dominacja wêgla. Natomiast po II wojnie œwiatowej na skutek rozwoju motoryzacji szybko wzrasta³a rola ropy naftowej, jednak dopiero w 1967 r. zast¹pi³a ona wêgiel kamienny w roli najwa niejszego paliwa. Gaz ziemny, który pocz¹tkowo traktowany by³ jako ca³kowicie bezu yteczny, od drugiej po³owy XX w. znalaz³ powszechne zastosowanie. 3 Poni szy rysunek przedstawia strukturê zu ycia poszczególnych paliw w 1973 r. oraz obecnie. Struktura ta uleg³a oczywiœcie zmianom, jednak e paliwa kopalne na pocz¹tku XXI w., podobnie jak trzydzieœci lat temu, zapewniaj¹ ponad 80% zapotrzebowania na energiê. Rys. 1. Zmiana w strukturze zu ycia pierwotnych Ÿróde³ energii Evolution of Primary Energy Resources OZE odnawialne Ÿród³a energii ród³o: Key Energy Statistics, International Energy Agency 2006, s IEA to organizacja miêdzynarodowa afiliowana przy OECD, utworzona w 1974 r., natomiast EIA to amerykañska agencja rz¹dowa odpowiedzialna za oficjalne statystyki i prognozy dotycz¹ce energii. 3 A. Wasilewski, Gaz ziemny w polityce energetycznej Rosji, Sprawy Miêdzynarodowe 2004, nr 1, s. 95.

5 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 17 Z powy szych rysunków widaæ, e w 1973 r. ropa naftowa mia³a najwiêkszy udzia³ w zapewnieniu ca³kowitego zapotrzebowania na energiê pierwotn¹, który wynosi³ 45%. Udzia³ ten spad³ do 34,3% w 2004 r., a g³ówn¹ tego przyczyn¹ jest niestabilnoœæ i poziom cen surowca. Na przestrzeni 30 lat nie zmieni³ siê natomiast udzia³ wêgla, który jest drugim pod wzglêdem zu ycia noœnikiem energii. Zapewniaj¹c 1/4 zapotrzebowania na energiê, odgrywa on ogromn¹ rolê w gospodarce œwiatowej. Rosn¹cy popyt na gaz ziemny doprowadzi³ do wzrostu jego znaczenia. W roku 1973 udzia³ gazu w strukturze pierwotnych Ÿróde³ energii wynosi³ 16,2%, podczas gdy obecnie ju 21%. Paliwa kopalne s¹ najwa - niejszymi noœnikami energii pierwotnej. Najwiêkszy, ponad 7-krotny wzrost, jest udzia³em energii nuklearnej. Jednoczeœnie jest to najbardziej kontrowersyjne Ÿród³o energii. Spoœród paliw odnawialnych, maj¹cych obecnie prawie 13% udzia³, najwiêksze znaczenie ma energia pozyskiwana z biomasy i innych odpadów organicznych. Energia biomasy, poza drewnem opa³owym i torfem, nie jest w zasadzie Ÿród³em komercyjnym, natomiast stanowi bardzo wa ne Ÿród³o pozyskiwania energii w krajach najbiedniejszych (np. w Afryce). W grupie odnawialnych Ÿróde³ energii energia wodna zarówno trzydzieœci lat temu, jak i obecnie ma stabilny udzia³, który utrzymuje siê w granicach ok. 2%. Poda pierwotnych Ÿróde³ energii jest kszta³towana przez takie czynniki, jak: dostêpnoœæ paliw, technologie, system dystrybucji oraz cena. Popyt jest determinowany poziomem dochodów, wygod¹ u ytkowania, preferencjami. Globalne zapotrzebowanie na energiê zale y od tempa wzrostu gospodarczego (im wy sze tempo wzrostu PKB, tym wiêkszy popyt na energiê umo liwiaj¹c¹ ten wzrost 4 ) oraz od energoch³onnoœci produkcji, czyli iloœci energii przypadaj¹cej na jednostkê wytworzonego produktu. Racjonalizacja zu ycia paliw (zmniejszenie energoch³onnoœci produkcji, wzrost efektywnoœci urz¹dzeñ), bêd¹ca konsekwencj¹ kryzysów surowcowo-energetycznych, wp³ynê³a na zmniejszanie siê energoch³onnoœci produkcji, a wiêc mniejszy wzrost popytu na energiê. 5 Przyk³ad ropy naftowej pokazuje, e energia jest czynnikiem, ale zarazem i barier¹ wzrostu gospodarczego. Œwiatowe agencje jednoznacznie prognozuj¹, e w 2030 r. paliwa kopalne nadal bêd¹ pokrywa³y wiêkszoœæ ca³kowitego zapotrzebowania na energiê. Ropa naftowa pozostanie dominuj¹cym Ÿród³em energii (z uwagi na jej podstawow¹ 4 Najbardziej rozwiniête gospodarczo kraje œwiata s¹ uzale nione od energii, natomiast ci¹gle 1/4 ludnoœci œwiata nie ma dostêpu do elektrycznoœci podstawowego i najbardziej dogodnego sposobu pozyskiwania energii. 80% to mieszkañcy Indii i Œrodkowej Afryki. Podajê za: 30 Key Energy Trends in the IEA & Worlwide, International Energy Agency, s Miêdzynarodowa Agencja Energii szacuje, e bez oszczêdzania energii jej konsumpcja by- ³aby o 50% wy sza ni rzeczywista konsumpcja pod koniec XX w. Podajê za: 30 Key Energy Trends, s. 24.

6 18 Aleksandra Gawlikowska-Fyk rolê w transporcie oraz na wykorzystanie w przemyœle), jednak e w zale noœci od tego, jak bêd¹ siê kszta³towa³y ceny œwiatowe bêdzie w miarê mo liwoœci zastêpowana innymi paliwami. Przewiduje siê równie, e odnawialne Ÿród³a energii stan¹ siê bardziej konkurencyjne. Wy sze ceny paliw kopalnych oraz kwestia zapewnienia bezpieczeñstwa dostaw energii elektrycznej wp³yn¹ na zwiêkszenie udzia³u energii nuklearnej w elektroenergetyce. 6 ROPA NAFTOWA Oil Pomimo e powy sze tendencje wskazuj¹ na zmniejszenie udzia³u ropy naftowej w strukturze podstawowych Ÿróde³ energii, to brak komercyjnych substytutów w pewnych sektorach gospodarki (np. w transporcie), a tak e fakt, e jest najwydajniejszym paliwem kopalnym 7, oznaczaj¹, e ropa ma i nadal bêdzie mieæ najwiêksze znaczenie spoœród wszystkich Ÿróde³ energii. Poza unikalnym zastosowaniem jej szczególna rola wynika tak e z faktu, e jest podstawowym surowcem (w tym surowcem energetycznym) w obrocie miêdzynarodowym. 8 Na przestrzeni ostatnich lat wzrasta³o ekonomiczne znaczenie ropy naftowej jako narzêdzia zagranicznej polityki ekonomicznej pañstw eksportuj¹cych ten surowiec. Nale y podkreœliæ tak e fakt, e œwiatowe ceny ropy naftowej stanowi¹ punkt odniesienia dla cen innych towarów i us³ug (np. cen gazu ziemnego). W roku 1973 ropa naftowa pokrywa³a prawie po³owê zapotrzebowania na pierwotne Ÿród³a energii, ale ju w 2005 r. niewiele ponad jedn¹ trzeci¹. Równoczeœnie w tym okresie konsumpcja ropy naftowej w wartoœciach bezwzglêdnych wzros³a o 1083,4 mln ton, czyli o ok. 40%, osi¹gaj¹c w 2005 r. 3836,8 mln ton (82,459 mln bary³ek dziennie). 9 Wzrost ten nie by³ stabilny, gdy bezpoœrednio po kryzysach surowcowych zarówno konsumpcja, jak i produkcja ropy naftowej zanotowa³y spadek. Œwiatowa konsumpcja ropy naftowej w 2005 r. by³a wy sza o 1,3% w porównaniu do 2004 r., natomiast œwiatowa konsumpcja ener- 6 International Energy Outlook 2006, Energy Information Administration, Washington, June 2006, s Ropa naftowa o wartoœci opa³owej 42 MJ/kg jest u ywana jako umowne paliwo wzorcowe, s³u ¹ce do porównywania ró nych paliw. Jednostka wartoœci opa³owej toe (ton of oil equivalent) jest w przybli eniu równa: 1,8 t wêgla kamiennego, 4,7 t wêgla brunatnego, 1200 m 3 (w warunkach normalnych) gazu ziemnego i oczywiœcie 1 t ropy naftowej. Podajê za: A. Hrynkiewicz, Energia. Wyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 2002, s W roku 2000 wartoœæ surowców mineralnych w œwiatowym obrocie handlowym wynosi³a 600 mld dolarów. Ponad po³owê tej wartoœci stanowi³ handel najcenniejszym surowcem rop¹ naftow¹. Podajê za: J. R. Craig, D. J. Maugham, B. J. Skinder, Zasoby ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s BP Statistical Review of World Energy, June 2006, s. 8.

7 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 19 gii pierwotnej zwiêkszy³a siê o 2,7%. 10 Oznacza to dalszy relatywny spadek zu ycia ropy naftowej, charakterystyczny przede wszystkim w podsektorze wytwarzania energii elektrycznej. Typowa dla rozmieszczenia surowców naturalnych jest ich nieregularnoœæ, która jednak jest œciœle okreœlona przez czynniki geologiczne. Polityczne rozmieszczenie surowców jest natomiast ca³kowicie przypadkowe, a w odniesieniu do ropy naftowej nale y podkreœliæ, e jej z³o a znajduj¹ siê w przewa aj¹cej mierze na obszarach wra liwych i niestabilnych politycznie. Poni sza tabela przedstawia rezerwy ropy naftowej w poszczególnych pañstwach oraz wskaÿnik pokrycia rocznej produkcji posiadanymi rezerwami. Tab. 1. Geograficzna struktura rezerw ropy naftowej (w mld bary³ek) oraz wskaÿnik R/P Regional Oil Proved Reserves (thousand million barrels) and the R/P Ratio Rezerwy na Rezerwy na Rezerwy na koniec 1985 koniec 1995 koniec 2005 Udzia³ R/P Stany Zjednoczone 36,4 29,8 29,3 2,4% 11,8 Kanada 9,6 10,5 16,5 1,4% 14,8 Meksyk 55,6 48,8 13,7 1,1% 10,0 Ameryka Pó³nocna 101,5 89,0 59,5 5,0% 11,9 Brazylia 2,2 6,2 11,8 1,0% 18,8 Wenezuela 54,5 66,3 79,7 6,6% 72,6 Ameryka Po³udniowa i Œrodkowa 62,9 83,8 103,5 8,6% 40,7 Kazachstan bd bd 39,6 3,3% 79,6 Rosja bd bd 74,4 6,2% 21,4 Europa i Eurazja 78,6 81,5 140,5 11,7% 22,0 Irak 65,0 100,0 115,0 9,6% * Kuwejt 92,5 96,5 101,5 8,5% * Arabia Saudyjska 171,5 261,5 264,2 22,0% 65,6 Zjednoczone Emiraty Arabskie 33,0 98,1 97,8 8,1% 97,4 Razem Bliski Wschód 431,3 661,5 742,7 61,9% 81,0 Algieria 8,8 10,0 12,2 1,0% 16,6 Libia 21,3 29,5 39,1 3,3% 63,0 Nigeria 16,6 20,8 35,9 3,0% 38,1 Afryka 57,0 72,0 114,3 9,5% 31,8 Chiny 17,1 16,3 16,0 1,3% 12,1 Azja i Pacyfik 39,1 39,2 40,2 3,4% 13,8 RAZEM 770,4 1027,0 1200,7 100,0% 40,6 bd brak danych; * powy ej 100 lat. Rezerwy (Proved reserves) czêœæ zasobów geologicznych, co do których istniej¹ uzasadnione podstawy, e stan¹ siê ekonomicznie dostêpne w horyzoncie planistycznym wykraczaj¹cym poza sprawdzone technologie i obecne warunki gospodarcze. WskaŸnik R/P wskaÿnik statystycznego pokrycia (Reserves/Production ratio), liczony stosunkiem rezerw do rocznego wydobycia. ród³o: BP Statistical Review..., s International Energy Outlook , s. 15.

8 20 Aleksandra Gawlikowska-Fyk Z powy szego zestawienia widaæ, e ponad 60% rezerw ropy naftowej wystêpuje na Bliskim Wschodzie. Fakt posiadania z³ó tak cennego surowca ma liczne ekonomiczne i polityczne konsekwencje. OPEC 11 kartel zrzeszaj¹cy pañstwa eksportuj¹ce ropê naftow¹ kontroluje poda surowca, wp³ywaj¹c tym samym na œwiatowe ceny ropy. Uzale nienie gospodarcze krajów wysoko rozwiniêtych od ropy naftowej oraz niewystarczaj¹ca (lub nieistniej¹ca) produkcja w³asna oznaczaj¹, e importerzy bêd¹ sk³onni kupowaæ ropê naftow¹ po bardzo wysokiej cenie (niska elastycznoœæ cenowa popytu na ropê naftow¹). Sytuacja ta od pierwszego kryzysu surowcowo-energetycznego uleg³a jednak pewnym zmianom. Decyzje w zakresie polityki energetycznej pañstw zmierza³y do ograniczenia uzale nienia od ropy naftowej. W d³ugim okresie mo liwe by³o przynajmniej czêœciowe zast¹pienie ropy naftowej innymi noœnikami energii (np. w elektroenergetyce), a tak e oszczêdnoœæ energii. Uwzglêdniono równie problem ograniczonoœci zasobów paliw kopalnych. Obecnie udokumentowane rezerwy ropy naftowej wystarcz¹, przy odpowiednich za³o eniach, na ok. 40 lat. Statystyczny wskaÿnik pokrycia wykazuje na znaczne ró nice regionalne zwi¹zane z rozmiarami wydobycia w przesz³oœci. Najwy szy jest na Bliskim Wschodzie, najni szy zaœ w Ameryce Pó³nocnej. Szacuje siê, e szczyt wydobycia ropy naftowej nast¹pi w pierwszym 25-leciu tego wieku. 12 Dotyczy to równie krajów OPEC, które nie inwestowa³y wystarczaj¹co w infrastrukturê naftow¹. Miejsca najwiêkszego wystêpowania ropy naftowej nie pokrywaj¹ siê z miejscami najwiêkszej produkcji oraz zu ycia surowca. Widaæ to z porównania danych zamieszczonych w tabeli 1 z danymi przedstawionymi w tabeli 2. Jeszcze w latach 70. Stany Zjednoczone by³y najwiêkszym producentem ropy naftowej. Obecnie najwiêkszy udzia³ w œwiatowej produkcji przypada Arabii Saudyjskiej, drugie miejsce zajmuje Rosja, a USA dopiero trzecie. W Stanach Zjednoczonych oraz w Rosji du a czêœæ produkcji zu ywana jest na potrzeby w³asne. Natomiast najwiêkszymi konsumentami ropy naftowej s¹ najbardziej rozwiniête gospodarczo kraje œwiata: Stany Zjednoczone, Japonia oraz Unia Europejska, ale tak e kraje, które w ostatniej dekadzie rozwijaj¹ siê w najszybszym tempie Chiny i Indie. Rozbie noœæ pomiêdzy miejscami wystêpowania a miejscami konsumpcji ropy naftowej oznacza, e istotn¹ rolê w przypadku gospodarki rop¹ odgrywa handel zagraniczny. 13 W roku 2005 najwiêkszymi eksporterami ropy naftowej by³y na- 11 OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries) zosta³a powo³ana do ycia w 1960 roku przez piêæ krajów eksportuj¹cych ropê naftow¹: Arabiê Saudyjsk¹, Kuwejt, Irak, Iran i Wenezuelê. W kolejnych latach do organizacji przyst¹pi³y: Katar (1961), Indonezja i Libia (1962), Zjednoczone Emiraty Arabskie (1967), Algieria (1969), Nigeria (1971), Ekwador (1973, który opuœci³ OPEC w 1993 r.), Gabon (1975, który zrezygnowa³ w 1998) oraz Angola (2007). 12 J. R. Craig, D. J. Maugham, B. J. Skinder, op. cit., s W. Nierzwicki, Energia, gospodarka, œrodowisko, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 2002, s. 42.

9 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 21 Tab. 2. Produkcja i konsumpcja ropy naftowej w 2005 roku World Oil Production and Consumption in 2005 Produkcja Konsumpcja Mln ton Udzia³ (%) Mln ton Udzia³ (%) Arabia Saudyjska 526,2 13,5 Stany Zjednoczone 944,6 24,6 Rosja 470,0 12,1 Chiny 327,3 8,5 Stany Zjednoczone 310,2 8,0 Japonia 244,2 6,4 Iran 200,4 5,1 Rosja 130,0 3,4 Meksyk 187,1 4,8 Niemcy 121,5 3,2 Chiny 180,8 4,6 Indie 115,7 3,0 Wenezuela 154,7 4,0 Korea Po³udniowa 105,5 2,7 Kanada 145,2 3,7 Francja 93,1 2,4 Norwegia 138,2 3,5 Meksyk 87,8 2,3 Nigeria 125,4 3,2 Arabia Saudyjska 87,2 2,3 Razem œwiat 3 895,0 100 Razem œwiat 3836,8 100 ród³o: BP Statistical Review..., s. 9 i s. 12. stêpuj¹ce kraje: Arabia Saudyjska (16,07% œwiatowego eksportu), Rosja (11,99%) oraz Norwegia (6,13%). 14 W czo³ówce eksporterów wystêpuj¹ tak e inne kraje cz³onkowskie OPEC (Iran, Irak, Zjednoczone Emiraty Arabskie). Ropa pochodz¹ca z Bliskiego Wschodu w 2005 r. stanowi³a prawie po³owê (45,77%) ³¹cznego eksportu ropy. G³ównym importerem surowca s¹ Stany Zjednoczone, do których kierowane jest a 25,82% 15 œwiatowego importu, jednoczeœnie coraz bardziej uzale niaj¹ siê od zewnêtrznych Ÿróde³ tego surowca, z pozycji najwiêkszego eksportera w pierwszej po³owie XX w., staj¹c siê najwiêkszym importerem. Drugie miejsce w imporcie (9,22%) zajmuje Japonia, gdzie ropa importowana stanowi a 85% zu ycia tego surowca. Coraz czêstszym kierunkiem dostaw s¹ równie Chiny. Obecnie ich udzia³ w ³¹cznym imporcie wynosi 5,5%, ale z uwagi na szybki wzrost gospodarczy prognozuje siê jeszcze wiêkszy wzrost importu. Œwiatowy rynek ropy naftowej jest rynkiem rozwiniêtym szczególnie w porównaniu z rynkami innych surowców. Miêdzynarodowe obroty stanowi¹ ponad 60% œwiatowej produkcji ropy naftowej. Cena ropy naftowej, jak adnego innego surowca, ma ogromny wp³yw na funkcjonowanie gospodarek. Rys. 2 obrazuje, w jaki sposób kszta³towa³y siê ceny ropy naftowej na przestrzeni ostatnich kilkudziesiêciu lat. Po II wojnie œwiatowej, do lat 70. ceny ropy naftowej utrzymywa³y siê na stosunkowo niskim i akceptowalnym poziomie œrednia cena w tym okresie wynosi³a 12,6$. 16 Prawie czterokrotny wzrost cen ropy naftowej na pocz¹tku lat 70. wywo³a³ kryzys surowcowo-energetyczny (który z powodu skutków okreœla- 14 Key Energy Statistics..., s BP Statistical Review..., s W cenach sta³ych 2005 r., natomiast w cenach bie ¹cych œrednia cena ropy naftowej wynosi³a 1,8$. Podajê za: BP Statistical Review, s. 16.

10 22 Aleksandra Gawlikowska-Fyk Rys. 2. Œwiatowe ceny ropy naftowej (w USD za bary³kê) Crude Oil Prices (US dollars per barrel) Uwaga: cena gatunku Arabian Light, cena gatunku Brent (ceny sta³e 2005 r. w USD). ród³o: BP Statistical Review, s. 16. ny jest mianem szoku naftowego), przyczyniaj¹c siê do pog³êbienia zjawisk kryzysowych w ówczesnej gospodarce œwiatowej wzrostu inflacji, obni enia tempa wzrostu gospodarczego, zwiêkszania deficytów bilansów p³atniczych w krajach importuj¹cych ropê naftow¹. Pocz¹wszy od podwy ek cen og³oszonych przez OPEC w 1973 r., a tak e na prze³omie lat 70. i 80., ceny ropy naftowej sta³y siê niestabilne i wra liwe na zmiany sytuacji politycznej. Podwy ki te doprowadzi³y do pojawienia siê problemów zwi¹zanych z bezpieczeñstwem energetycznym a dok³adniej zapewnieniem bezpieczeñstwa dostaw energii. Upowszechni³a siê równie œwiadomoœæ, e skoñczy³a siê era dostêpnych i tanich paliw kopalnych. W konsekwencji w kolejnych latach podejmowano ró norodne dzia³ania maj¹ce na celu zmniejszenie zale noœci od ropy naftowej (m.in. poszukiwania nowych zasobów, racjonalizacja zu ycia, substytucja innymi paliwami). Skutkiem tego by³a stabilizacja cen ropy, a nawet ich okresowe spadki na przestrzeni lat 80. i 90. Nale y jednak podkreœliæ, e ka de napiêcie polityczne, a od wrzeœnia 2001 r. równie groÿba terroryzmu, powoduje natychmiastowe zwy ki cen ropy naftowej. 17 Tak e wzrost cen od 2003 r. jest konsekwencj¹ wydarzeñ politycznych w rejonie bliskowschodnim (inwazja Stanów Zjednoczonych na Irak). 17 Energia w czasach kryzysu, red. nauk. K. Kuciñski, Difin, Warszawa 2006, s. 42.

11 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 23 Dla pañstw eksportuj¹cych ropê naftow¹, przede wszystkim dla kartelu OPEC, wzrost cen oznacza wzrost dochodów bud etowych. Decyzje o ograniczeniu wydobycia ropy (w zwi¹zku z nieelastyczn¹ krzyw¹ popytu) powoduj¹, e œwiatowa cena ropy naftowej roœnie. Wp³yw na niestabilnoœæ cen maj¹ równie katastrofy naturalne, takie jak huragany niszcz¹ce platformy wydobywcze, a tak e warunki klimatyczne (upalne lata lub mroÿne zimy). W pozosta³ych krajach, uzale nionych od importu, wzrost cen ropy naftowej przek³ada siê na wzrost ogólnego poziomu cen (inflacja), spadek tempa PKB, powstanie deficytów bilansów p³atniczych. Jednak e w porównaniu z latami 70. wysokie ceny ropy naftowej obecnie nie przek³adaj¹ siê tak bezpoœrednio na wskaÿniki makroekonomiczne. A. Anderton wyjaœnia to zmniejszeniem udzia³u przemys³u w PKB, zwiêkszeniem efektywnoœci energetycznej, obni eniem wskaÿnika energoch³onnoœci produkcji), a tak e ograniczonymi mo liwoœciami przerzucenia w ca³oœci na konsumentów wzrostu cen ropy naftowej. 18 Poziom cen ropy naftowej ma istotne znaczenie, poniewa bezpoœrednio lub poœrednio wp³ywa na ceny innych dóbr i us³ug. Przyk³adowo ceny gazu ziemnego s¹ okreœlane bezpoœrednio w stosunku do cen ropy naftowej, natomiast ceny us³ug transportowych zale ¹ w sposób poœredni. Œwiatowy poziom cen ropy naftowej jest punktem odniesienia do op³acalnoœci zastosowania alternatywnych Ÿróde³ energii. Im wy sza cena ropy, tym bardziej konkurencyjne staje siê wykorzystywanie odnawialnych Ÿróde³ energii, a tak e zwiêkszanie nak³adów na badania i rozwój w zakresie nowoczesnych technologii, takich jak na przyk³ad otrzymywanie paliw z wêgla. GAZ ZIEMNY Natural gas Gaz ziemny, wystêpuj¹cy czêsto w z³o ach ropy naftowej, zyska³ na znaczeniu w po³owie XX wieku. Dopiero po II wojnie œwiatowej powsta³a odpowiednia infrastruktura techniczna, s³u ¹ca do eksploatacji z³ó gazu oraz do przesy³ania go na du e odleg³oœci. Gazoci¹gi s¹ obecnie najwa niejszym sposobem transportowania gazu, jednak e coraz wiêksze znaczenie zyskuje skroplony gaz ziemny (LNG) 19, który w formie p³ynnej mo e byæ przewo ony odpowiednimi tankowcami. 18 A. Anderton, Economics, Fourth Edition, Causeway Press 2006, s LNG (Liquefied Natural Gas) to skroplony gaz ziemny, produkowany z gazu ziemnego przez usuwanie zanieczyszczeñ, a nastêpnie zmianê stanu skupienia pod wp³ywem ciœnienia i bardzo niskiej temperatury oko³o minus 160 C (-270 F).

12 24 Aleksandra Gawlikowska-Fyk Tab. 3. Geograficzna struktura rezerw gazu ziemnego (w bilionach m 3 ) oraz wskaÿnik R/P Regional Natural Gas Production (billion cubic meters) and the R/P Ratio Rezerwy na Rezerwy na Rezerwy na koniec 1985 koniec 1995 koniec 2005 Udzia³ R/P Stany Zjednoczone 5,41 4,62 5,45 3,0% 10,4 Ameryka Pó³nocna 10,37 8,47 7,46 4,1% 9,9 Wenezuela 1,73 4,06 4,32 2,4% * Ameryka Po³udniowa i Œrodkowa 3,32 5,96 7,02 3,9% 51,8 Kazachstan bd bd 3,00 1,7% * Norwegia 0,57 1,81 2,41 1,3% 28,3 Rosja bd bd 47,82 26,6% 80,0 Turkmenistan bd bd 2,90 1,6% 49,3 Europa i Eurazja 44,45 63,16 64,01 35,6% 60,3 Iran 13,99 19,35 26,74 14,9% * Katar 4,44 8,50 25,78 14,3% * Arabia Saudyjska 3,69 5,54 6,90 3,8% 99,3 Zjednoczone Emiraty Arabskie 3,15 5,86 6,04 3,4% * Razem Bliski Wschód 27,67 45,37 72,13 40,1% * Algieria 3,35 3,69 4,58 2,5% 52,2 Nigeria 1,34 3,47 5,23 2,9% * Afryka 6,16 9,93 14,39 8,0% 88,3 Australia 0,77 1,28 2,52 1,4% 67,9 Chiny 0,87 1,67 2,35 1,3% 47,0 Indonezja 1,98 1,95 2,76 1,5% 36,3 Malezja 1,49 2,27 2,48 1,4% 41,4 Azja i Pacyfik 7,57 10,54 14,84 8,3% 41,2 RAZEM 99,54 143,42 179,83 100,0% 65,1 * ponad 100 lat; bd brak danych. ród³o: BP Statistical Review, s. 22. Podobnie jak w przypadku ropy naftowej, najwiêksze pok³ady gazu zimnego znajduj¹ siê w rejonie Zatoki Perskiej ponad 40% rezerw. Na drugim miejscu, z udzia³em 35%, znajduje siê Europa i Eurazja, ale w tym regionie obszary gazonoœne wystêpuj¹ przede wszystkim w Rosji 1/4 œwiatowych rezerw. Obecnie statystyczny wskaÿnik pokrycia wynosi 65 lat, czyli wiêcej ni w przypadku ropy naftowej. WskaŸnik znacznie ni szy od œredniej jest w krajach, w których intensywnie i od d³ugiego czasu eksploatowane s¹ z³o a gazu ziemnego, tj. w Ameryce Pó³nocnej, w Norwegii. W Rosji wskaÿnik ten wynosi 80 lat, pomimo wysokiego tempa wydobycia surowca, ale z uwagi na bogate i ogromne z³o a na Syberii. 20 Rezerwy, które wystarcz¹ na ponad sto lat, maj¹ kraje Bliskiego Wschodu, gdzie okres wydobywania gazu ziemnego ma krótsz¹ historiê. Gaz ziemny jest paliwem bardziej ekologicznym ni ropa naftowa i wêgiel, nie jest bowiem w takim stopniu zanieczyszczony, a wiêc spalanie powoduje 20 A. Szpilewicz, Energia a rozwój gospodarczy œwiata, PWE, Warszawa 1982, s. 156.

13 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 25 nisk¹ emisjê gazów cieplarnianych. Wysoka kalorycznoœæ, wygoda u ytkowania oraz niskie koszty instalacji i urz¹dzeñ decyduj¹ o jego powszechnym zastosowaniu. Jest to przyczyn¹ wysokiej dynamiki zarówno produkcji gazu ziemnego, jak i jego konsumpcji. Œrednie roczne tempo wzrostu produkcji, a tak e konsumpcji w latach wynosi³o 2,7%. 21 Produkcja w 2005 r. na poziomie 2763 mld m 3 by³a o 133% wy sza ni produkcja w Trzykrotne, a zarazem najwiêksze zu ycie gazu ziemnego w porównaniu do pocz¹tku lat 70. mia³o miejsce w elektroenergetyce (œrednioroczne tempo wzrostu zu ycia w wysokoœci 4,3%). 23 Coraz powszechniejsze zastosowania gazu ziemnego, rozwój sieci gazoci¹gów (w tym gazoci¹gów podwodnych), a tak e popularnoœæ LNG doprowadzi³y do zwiêkszenia obrotów handlowych tym surowcem. 24 Na rynek miêdzynarodowy trafia obecnie 1/4 wydobycia œwiatowego gazu ziemnego, jest to ponad 6- krotnie wiêcej ni w 1970 r., gdy obroty stanowi³y zaledwie 4% wydobycia. 25 Poni sza tabela zawiera zestawienie producentów, eksporterów oraz importerów gazu ziemnego. Tab. 4. Produkcja, eksport oraz import gazu ziemnego w 2005 roku World Natural Gas Production, Export and Import in 2005 Produkcja Eksport Import Mln m 3 Udzia³ (%) Mln m 3 Udzia³ (%) Mln m 3 Udzia³ (%) Rosja ,8 Rosja ,0 Stany ,5 Zjednoczone Stany Kanada ,6 Niemcy , ,0 Zjednoczone Kanada ,5 Norwegia ,8 Japonia ,7 Algieria ,2 Algieria ,1 W³ochy ,8 Wielka Holandia ,2 Ukraina , ,2 Brytania Norwegia ,1 Turkmenistan ,8 Francja ,6 Iran ,9 Indonezja ,3 Hiszpania ,9 Holandia ,7 Malezja ,8 Korea ,5 Indonezja ,7 Katar ,3 Turcja ,2 Arabia Stany ,6 Holandia , ,4 Saudyjska Zjednoczone Reszta œwiata ,3 Reszta œwiata ,5 Reszta œwiata ,8 Razem Razem Razem ród³o: Key Energy Statistics..., s BP Statistical Review, s Ibidem. 23 Key Energy Statistics..., s Technologia skraplania gazu umo liwia miêdzynarodow¹ wymianê tego surowca, gdy transport gazoci¹gami ogranicza³ handel do skali regionalnej (tzw. rynki regionalne amerykañski, europejski i azjatycki). 25 A. Szpilewicz, op. cit., s. 159.

14 26 Aleksandra Gawlikowska-Fyk Najwiêkszym producentem oraz eksporterem gazu ziemnego jest Rosja. Gaz ziemny generuje znaczne wp³ywy do bud etu pañstwa (w 2000 r. by³o to 25%), a wartoœæ wyeksportowanego gazu to 15% wartoœci ca³ego rosyjskiego eksportu. 26 Wiêkszy udzia³ w eksporcie ma jedynie ropa naftowa. Drugim w kolejnoœci producentem s¹ Stany Zjednoczone, które równie s¹ najwiêkszym importerem surowca. Kanada, Algieria oraz Norwegia zajmuj¹ dalsze miejsca wœród producentów gazu, natomiast odgrywaj¹ wa n¹ rolê w eksporcie. Import z tych pañstw zapewnia dywersyfikacjê dostaw, tym samym wp³ywaj¹c na zwiêkszenie bezpieczeñstwa energetycznego w krajach Europy Zachodniej. Kraje europejskie, oprócz Stanów Zjednoczonych (najwiêkszego konsumenta energii) oraz Japonii (kraju ubogiego w surowce naturalne), s¹ g³ównymi odbiorcami gazu ziemnego. Wschodnia i œrodkowa czêœæ kontynentu jest jednak uzale niona od paliwa rosyjskiego. Gaz jest transportowany przede wszystkim gazoci¹gami, których sieæ jest d³u sza ni sieæ ropoci¹gów. W roku 2005 przetransportowano gazoci¹gami 532,65 mld m 3 gazu. 27 Na znaczeniu zyskuje transport morski, w przypadku którego gaz jest przewo ony w formie skroplonej. Obecnie w œwiatowym handlu gazem udzia³ LNG wynosi ponad 25%. Pochodzi on g³ównie z Indonezji, Algierii i Malezji, a najwiêkszym odbiorc¹ LNG na œwiecie jest Japonia. 28 Przewiduje siê, e udzia³ handlu gazem skroplonym bêdzie zyskiwa³ na znaczeniu, gdy przewagi w jego stosowaniu stanowi¹ jednoczeœnie sposób dywersyfikacji dostaw energii. WÊGIEL Coal Œwiatowe rezerwy wêgla s¹ ogromne, szczególnie w porównaniu z rezerwami innych paliw kopalnych. Ponad dwie trzecie œwiatowych rezerw wêgla znajduje siê w Stanach Zjednoczonych (27,1%), na obszarze by³ego Zwi¹zku Radzieckiego (w tym w Rosji wystêpuje 17,3%), w Chinach (12,6%), a tak e w Indiach (10,2%). 29 Znaczne pok³ady maj¹ tak e: Australia, Republika Po³udniowej Afryki, Ukraina i Kazachstan. Z³o a wêgla s¹ bardziej równomiernie roz³o one ni wy ej omawianych paliw kopalnych. WskaŸnik R/P wynosi 155 lat, czyli jest 3,8 razy wy szy ni dla ropy naftowej oraz 2,4 ni dla gazu ziemnego. Istotne zró nicowanie tego wskaÿnika jest charakterystyczne dla Europy. Kraje œrodkowej i wschodniej czêœci kontynentu maj¹ znaczne rezerwy, podczas gdy w Euro- 26 A. Wasilewski, op. cit., s BP Statistical Review, s A. Wasilewski, op. cit., s BP Statistical Review, s. 32.

15 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 27 pie Zachodniej wskaÿniki s¹ niskie: Francja 25 lat, Niemcy 33 lata, Hiszpania 27 lat, Wielka Brytania 11 lat. Tab. 5. Geograficzna struktura rezerw wêgla (w mln ton) oraz wskaÿnik R/P Regional Coal Proved Reserves (million tonnes) and the R/P Ratio Rezerwy na koniec 2005 Udzia³ R/P Stany Zjednoczone ,1% 240 Ameryka Pó³nocna ,0% 231 Ameryka Po³udniowa i Œrodkowa ,2% 269 Kazachstan ,4% 362 Rosja ,3% * Ukraina ,8% 436 Europa i Eurazja ,6% 241 RPA ,4% 198 Razem Afryka i Bliski Wschód ,6% 200 Australia ,6% 213 Chiny ,6% 52 Indie ,2% 217 Azja i Pacyfik ,7% 92 RAZEM ,0% 155 * ponad 500 lat. ród³o: BP Statistical Review, s. 32. Produkcja, zu ycie wêgla, a tak e obroty w handlu miêdzynarodowym nieustannie ros³y w II po³owie XX w., i to pomimo wzrostu znaczenia ropy naftowej, a nastêpnie gazu ziemnego. Spowodowane to by³o (i nadal jest) wieloma czynnikami, z których za najwa niejszy nale y uznaæ rosn¹ce i niestabilne ceny ropy naftowej. Inne okolicznoœci pozytywnie wp³ywaj¹ce na znaczenie wêgla to m.in.: podpisanie w 1951 r. traktatu ustanawiaj¹cego Europejsk¹ Wspólnotê Wêgla i Stali (który przewidywa³ restrukturyzacjê sektora wêglowego, organizacjê rynku, a tak e k³ad³ nacisk na badania i rozwój w przemyœle wêglowym) 30, restrukturyzacja sektora wêglowego w innych krajach Australii, Kanadzie, rozbudowa infrastruktury transportowej itp. Pewne ograniczenia popytu na wêgiel s¹ zwi¹zane m.in. ze wzrostem znaczenia ochrony œrodowiska oraz z coraz czêstszym wykorzystywaniem alternatywnych Ÿróde³ energii, o czym mowa w dalszej czêœci opracowania. Udzia³ poszczególnych krajów w produkcji, eksporcie oraz imporcie tego surowca przedstawia tabela 6. Obecnie najwiêkszym producentem wêgla s¹ Chiny w 2005 r. ich produkcja stanowi³a 44% produkcji globalnej. S¹ równie najwiêkszym konsumentem energii, co jest niew¹tpliwie konsekwencj¹ ekspansji gospodarczej tego kraju. Utrzymuj¹ce siê w Chinach od kilku lat wysokie tempo wzrostu gospodarczego 30 Energetyka w Unii Europejskiej. Droga do konkurencji na rynkach energii elektrycznej i gazu, pod. red. A. Dobroczyñskiej, Biblioteka Regulatora, Warszawa 2003, s. 58.

16 28 Aleksandra Gawlikowska-Fyk przyczynia siê do zwiêkszenia zu ycia wêgla, na którym oparty jest przemys³ chiñski. W roku 2005 œwiatowa konsumpcja wêgla by³a o 5% wy sza ni w roku poprzednim, przy tym a 80% tego wzrostu to zwiêkszone zu ycie w³aœnie w Chinach wzrost o 11%. 31 Zwiêkszon¹ produkcjê oraz zu ycie wêgla notuje siê równie w Indiach. W œwiatowej czo³ówce eksporterów znajduj¹ siê kraje takie jak: Australia, Indonezja, Rosja. W ostatnich latach znaczne iloœci wêgla wywo- one s¹ równie z Kolumbii (oraz Wenezueli). W przypadku natomiast krajów europejskich rosn¹cy udzia³ w eksporcie notuje siê w krajach Europy Œrodkowo- Wschodniej Rosji, Polsce, Ukrainie. Ze wzglêdu jednak na zacofanie sektora górniczego i koniecznoœæ jego restrukturyzacji nie jest mo liwe precyzyjne okreœlenie przysz³ego znaczenia tych pañstw. 32 Tab. 6. Produkcja, eksport oraz import wêgla kamiennego w 2005 roku World Coal Production, Export and Import in 2005 Produkcja Eksport Import Mln ton Udzia³ (%) Mln ton Udzia³ (%) Mln ton Udzia³ (%) Chiny 2 226* 44,76 Australia ,96 Japonia ,88 Stany Indonezja ,00 Korea 77 9, ,12 Zjednoczone Indie 398 8,03 Rosja 76 9,86 Tajwan 61 7,84 Australia 301 6,05 RPA 73 9,47 Wielka Brytania 44 5,65 RPA 240 4,83 Chiny 72 9,34 Niemcy 38 4,88 Rosja 222 4,46 Kolumbia 56 7,26 Indie 37 4,76 Indonezja 140 2,81 Stany Stany 45 5,84 Zjednoczone Zjednoczone 28 3,60 Polska 98 1,97 Kanada 28 3,63 Chiny 25 3,21 Kazachstan 79 1,58 Polska 21 2,72 Hiszpania 25 3,21 Kolumbia 61 1,22 Kazachstan 17 2,21 W³ochy 24 3,08 Reszta œwiata 257 5,17 Reszta œwiata 44 5,71 Reszta œwiata ,99 Razem Razem Razem * Dane dotycz¹ce Chin obejmuj¹ równie wêgiel brunatny. ród³o: Key Energy Statistics..., s. 15. Geograficzne rozproszenie zasobów wêgla wp³ywa na to, e rynek œwiatowy surowca jest stosunkowo niewielki w porównaniu do rynku ropy naftowej i gazu ziemnego. Charakterystyczny jest ma³y udzia³ wymiany handlowej w stosunku do ca³kowitego popytu na wêgiel 12%. Zapotrzebowanie jest pokrywane w przewa aj¹cej mierze z produkcji w³asnej. Prognozowany wzrost zu ycia, w szczególnoœci w sektorze wytwarzania energii elektrycznej, jest jednak czynnikiem 31 BP Statistical Review, s International Coal Trade. The evaluation of global market, International Energy Agency 1997, s. 14.

17 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 29 pozytywnie wp³ywaj¹cym na wzrost handlu wêglem (g³ównie wêglem kamiennym i koksem metalurgicznym). 33 Natomiast na zmiany struktury popytu na wêgiel, a tak e na kierunki wymiany maj¹ wp³yw coraz bardziej surowe wymogi w zakresie ochrony œrodowiska wprowadzane przez Uniê Europejsk¹ oraz przez Stany Zjednoczone. W przysz³oœci na pewno wzroœnie znaczenie wêgla o wysokiej jakoœci. 34 W zwi¹zku z ogromn¹ ró norodnoœci¹ gatunków wêgla (ze wzglêdu na jego jakoœæ oraz przeznaczenie wêgiel na cele grzewcze lub wêgiel metalurgiczny) nie mo na mówiæ o œwiatowej cenie tego surowca, tak jak w przypadku ropy czy gazu. Jednak e pozytywn¹ cech¹ rynku wêgla jest stabilnoœæ zarówno cen jak i dostaw. W zwi¹zku ze wzrostem produktywnoœci w przemyœle wydobywczym (mechanizacja produkcji), a tak e rozpoczêciem eksploatacji w rejonach, gdzie pok³ady wêgla s¹ po³o one bli ej powierzchni ziemi, œwiatowe ceny wêgla malej¹ w wielkoœci realnej i nominalnej. 35 Powy sze zjawiska potwierdzaj¹ aktualne tendencje oraz ró norodne prognozy, e ten surowiec energetyczny nie straci, a wrêcz zyska na znaczeniu. W roku 2005 wêgiel by³ paliwem o najwiêkszym wzroœcie konsumpcji. Szacuje siê, e udzia³ wêgla w konsumpcji energii w 2030 roku wyniesie 27%, wobec 23% w 2003, a w sektorze wytwarzania energii wyniesie 41%, a wiêc pozostanie na poziomie 2003 roku. 36 ALTERNATYWNE RÓD A ENERGII Alternative energy resources Wykorzystywanie alternatywnych, w stosunku do paliw kopalnych, Ÿróde³ energii ma znaczenie z kilku powodów, do których nale ¹ przede wszystkim wyczerpywanie siê zasobów nieodnawialnych, stale rosn¹cy popyt na energiê, kwestie bezpieczeñstwa energetycznego, wp³yw sektora energetycznego na œrodowisko naturalne. Odnawialne Ÿród³a energii oraz energia nuklearna odgrywaj¹ najwiêksz¹ rolê w wytwarzaniu energii elektrycznej, a ich udzia³ wynosi odpowiednio 17,9% oraz 15,7%. 37 W sektorze transportowym biopaliwa stanowi¹ alternatywê dla tradycyjnych paliw uzyskiwanych z ropy naftowej. 38 Prowadzone s¹ równie badania maj¹ce na celu rozwijanie oraz rynkowe (ekonomicznie 33 World Energy Outlook 2002, International Energy Agency 2002, s Ibidem. 35 Internatioanl Coal Trade, s International Energy Outlook , s Renewables In Global Energy Supply, An IEA Fact sheets, International Energy Agency 2006, s Koncerny samochodowe rozpoczynaj¹ produkcjê coraz bardziej popularnych hybryd (pojazdów z elektryczno-spalinowym napêdem), a tak e tzw. concept-cars samochodów poruszaj¹-

18 30 Aleksandra Gawlikowska-Fyk op³acalne) wykorzystanie technologii zwi¹zanych m.in. z paliwem wodorowym, czystymi technologiami wêglowymi, energi¹ termoj¹drow¹. Konsekwencj¹ wyczerpywania siê zasobów naturalnych oraz ich po³o enia w geopolitycznie wra liwych regionach œwiata jest problem zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego. Geograficzna dostêpnoœæ energii j¹drowej, a tak e odnawialnych Ÿróde³ energii zapewnia im w tym zakresie przewagê nad paliwami kopalnymi. Kwestia wysokich koszów ich u ytkowania bêdzie traciæ na znaczeniu wraz ze wzrostem cen ropy naftowej, które z jednej strony, zagra aj¹ bezpieczeñstwu dostaw, z drugiej staj¹ siê zachêt¹ do inwestowania w inne Ÿród³a energii. Rozwój energii s³onecznej, wiatrowej, wodnej czy nuklearnej ma nie tylko zmniejszyæ uzale nienie od importu paliw kopalnych, ale równie ograniczyæ ich negatywny wp³yw na œrodowisko naturalne (ograniczenie emisji gazów cieplarnianych na czele z dwutlenkiem wêgla). Komercyjne wykorzystanie odnawialnych Ÿróde³ energii okreœlane jest przede wszystkim przez koszt pozyskania jednostki energii w porównaniu do kosztu wynikaj¹cego z u ycia tradycyjnych noœników energii. Produkcja tzw. zielonej energii elektrycznej jest bowiem prawie w ka dym przypadku bardziej kosztowna ni produkcja oparta na tradycyjnych paliwach. Koszty te s¹ wysokie, poniewa wynikaj¹ z wysokich nak³adów na technologie umo liwiaj¹ce wykorzystanie energii s³onecznej, biomasy, wiatru, wód itp. przy jednoczesnym pomijaniu tzw. kosztów zewnêtrznych (zwi¹zanych m.in. z wp³ywem tradycyjnych noœników energii na œrodowisko naturalne). W przypadku energii nuklearnej kwestie ekonomiczne nie s¹ tak wa ne jak inne problemy. Nastêpstwem awarii reaktorów (w 1979 r. w Pensylwanii, a nastêpnie w 1986 r. w Czarnobylu) by³y decyzje niektórych krajów o rezygnacji z energetyki j¹drowej lub o zdecydowanym zaostrzeniu warunków bezpieczeñstwa. Poza obawami zwi¹zanymi z bezpieczeñstwem oraz brakiem akceptacji spo³ecznej inne ryzyka zwi¹zane z energetyk¹ j¹drow¹ to przechowywanie odpadów radioaktywnych, rozpowszechnianie materia³ów j¹drowych, groÿba terroryzmu. Zamykanie starszych reaktorów (ostatnio w Rumuni, S³owacji) niew¹tpliwie wp³ynie na zmniejszenie udzia³u energii nuklearnej w produkcji energii elektrycznej. Zarazem jednak koniecznoœæ dywersyfikacji dostaw energii sk³ania czêœæ pañstw do ponownego rozwa enia programów j¹drowych. cych siê dziêki wykorzystaniu etanolu lub samej elektrycznoœci, ale nie s¹ to jeszcze pojazdy rozpowszechnione szerzej poza rynkiem Stanów Zjednoczonych.

19 Znaczenie surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej 31 ZAKOÑCZENIE Conclusion Celem niniejszej pracy by³o przedstawienie znaczenia g³ównych surowców energetycznych w gospodarce œwiatowej. Z zaprezentowanych danych jednoznacznie wynika, e podstawowymi Ÿród³ami energii pierwotnej s¹ paliwa kopalne, zapewniaj¹ce 4/5 œwiatowego zapotrzebowania na energiê. Obecnie dominuj¹cym paliwem jest ropa naftowa, która zaspokaja 34,3% potrzeb. Popyt na ten surowiec jednak e maleje. Zasadnicz¹ przyczyn¹ s¹ wysokie, niestabilne oraz wra liwe na czynniki polityczne ceny ropy. Jednoczeœnie jest to paliwo, którego rezerwy liczone w stosunku do zu ycia s¹ szacowane na niewiele ponad 40 lat. Niski wskaÿnik R/P oraz wysokie ceny maj¹ wp³yw na oszczêdzanie zu ycia ropy oraz na zastêpowanie jej innymi paliwami, w tym alternatywnymi, które wraz ze wzrostem cen ropy staj¹ siê coraz bardziej konkurencyjne. Do spadku popytu na ropê przyczynia siê niew¹tpliwie polityka krajów OPEC nastawionych na maksymalizowanie dochodów z eksportu surowca (wp³yw na wzrost cen), a tak e przeznaczanie tych dochodów na bie ¹c¹ konsumpcjê, a nie na inwestycje s³u ¹ce modernizacji infrastruktury lub poszukiwaniu nowych z³ó. Œwiatowe prognozy s¹ zgodne co do zmniejszania siê roli ropy naftowej w sektorach, gdzie mo liwe jest zastosowanie jej substytutów. Wiêkszym wahaniom nie ulega udzia³ wêgla w strukturze noœników energii. Przyczynia siê do tego m.in. wiêkszy dostêp do z³ó surowca, zwi¹zany z jego bardziej równomiernym rozmieszczeniem. Wêgiel jest postrzegany równie jako paliwo umo liwiaj¹ce dywersyfikacjê Ÿróde³ pozyskiwania energii, a tym samym zwiêkszaj¹ce bezpieczeñstwo energetyczne pañstw posiadaj¹cych ten surowiec. Rozwój technologii zmniejszaj¹cych szkodliwe oddzia³ywania wydobywania i przetwarzania wêgla na œrodowisko naturalne przyczynia siê do utrzymywania znacz¹cej roli wêgla w energetyce. Ponadto wysokie ceny ropy naftowej mog¹ wp³yn¹æ na konkurencyjnoœæ wytwarzania paliw silnikowych z wêgla i przyczyniæ siê do zwiêkszenia jego przysz³ej roli. Najszybciej wzrasta popyt na gaz ziemny. Jest to paliwo czyste ekologicznie oraz stosunkowo tanie i wygodne w u yciu. Z tych przyczyn jest coraz powszechniej stosowane m.in. w wytwarzaniu energii elektrycznej. Mo na oczekiwaæ, e w przysz³oœci ceny gazu bêd¹ kalkulowane nie tylko w stosunku do poziomu cen ropy naftowej, ale równie na podstawie cen energii elektrycznej. Wp³ynie to na zwiêkszenie konkurencyjnoœci cenowej tego paliwa. Elektroenergetyka decyduje równie o wykorzystaniu paliw j¹drowych. Trudno jednak prognozowaæ, jak¹ rolê energia j¹drowa odegra w przysz³oœci. Z jednej strony bowiem, budowa elektrowni j¹drowych jest uzale niona od akceptacji spo³ecznej, która nie jest powszechna oraz od przestrzegania rygorystycznych norm bezpieczeñstwa i ochrony œrodowiska. Z drugiej energetyka j¹drowa jest

20 32 Aleksandra Gawlikowska-Fyk Ÿród³em energii elektrycznej w wielu pañstwach, które nie posiadaj¹ z³ó paliw kopalnych (Francja, Japonia), a tak e wp³ywa na samowystarczalnoœæ w zakresie wytwarzania energii elektrycznej. Odnawialne Ÿród³a energii stanowi¹ alternatywê dla paliw kopalnych. Ich znaczenie bêdzie kszta³towane przez poziom cen paliw konwencjonalnych (g³ównie ropy), a tak e przez politykê wspieraj¹c¹ poszczególnych pañstw b¹dÿ ugrupowañ. Nale y przypuszczaæ, e Unia Europejska bêdzie konsekwentnie promowaæ Ÿród³a odnawialne przez zwiêkszanie nak³adów na badania i rozwój oraz odpowiednie prawodawstwo (jako przyk³ad nale y wskazaæ og³oszone w 2007 roku unijne cele indykatywne 20% udzia³ OZE w ³¹cznym bilansie energetycznym w 2020 roku oraz 10% udzia³ biopaliw w rynku paliw). Wiek XX okreœlany jest jako era paliw kopalnych. Dane przedstawione w niniejszym artykule wskazuj¹, e równie w XXI w. bêd¹ one dominowaæ. Struktura zu ycia pierwotnych Ÿróde³ energii bêdzie w przysz³oœci kszta³towana przez wiele czynników, z których najwa niejsze to niew¹tpliwe cena, oddzia³ywanie na œrodowisko oraz kwestie bezpieczeñstwa dostaw. Te czynniki zdecyduj¹ o znaczeniu poszczególnych paliw kopalnych, o przysz³ym rozwoju energetyki j¹drowej oraz o tym, czy odnawialne Ÿród³a energii stan¹ siê tanimi i pe³nowartoœciowymi substytutami. SUMMARY This paper analyses the importance of primary energy resources in the world economy. Fossil fuels such as oil, natural gas and coal are the largest components in total primary energy supply with approximately 80% share. The most important and the most traded commodity is oil. Yet disadvantages of this fuel such as high and vulnerable prices and relatively small proved reserves mean that its importance is declining while demand on other fossil fuels, renewables and nuclear is growing. Natural gas is experiencing the most significant increase in the world primary energy consumption. It is commonly used in power generation as a clean and inexpensive fuel. Coal is still significant because of its high reserves and stable prices. However fossil fuels are depleting resources. In the future nuclear and renewables will probably increase their role in total primary energy supply. The share of each energy resource will be dependent on its price (in relation to oil prices) and its positive affect on natural environment.