SPRAWA POLSKA W POLITYCE WIELKIEJ BRYTANII I STANÓW ZJEDNOCZONYCH (OD TEHERANU DO JAŁTY)*

Transkrypt

1

2 Jacek Tebinka Mazowieckie Studia Humanistyczne Nr 1-2, 2004 SPRAWA POLSKA W POLITYCE WIELKIEJ BRYTANII I STANÓW ZJEDNOCZONYCH (OD TEHERANU DO JAŁTY)* Sprawa polska w okresie od konferencji teherańskiej (28 listopada - 1 grudnia 1943 r.) do jałtańskiej (4-11 lutego 1945 r.) stała się jednym z podstawowych problemów politycznych w stosunkach Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że Polska była jedynym krajem, który w odstępie kilku tygodni we wrześniu 1939 r. padł ofiarą ataku najpierw Trzeciej Rzeszy Niemieckiej, a potem ZSRR, będąc wówczas sojusznikiem Wielkiej Brytanii i Francji. Rola Polski w polityce Londynu i Waszyngtonu była zróżnicowana. Wielka Brytania zawarła sojusz obronny z Polską 25 sierpnia 1939 r. W tajnym protokole obie strony zgodziły się, że nie zawrą układu z trzecim państwem, w którym naruszałyby integralność terytorialną drugiej strony 1. Po radzieckiej agresji 17 września 1939 r. artykuł ten mógł stać się istotnym argumentem prawnym w działaniach polskich na rzecz uniemożliwienia zawarcia ewentualnego porozumienia brytyjsko-radzieckiego za plecami Polaków. Władze polskie nie potrafiły jednak tego argumentu prawnego właściwie wykorzystać. Szczególna pozycja Londynu wynikała także z faktu, że od czerwca 1940 r. rząd polski znalazł gościnę na Wyspach Brytyjskich, a podległe mu siły zbrojne walczyły wraz z wojskami brytyjskimi przeciw wspólnemu wrogowi. Ograniczony charakter zasobów, jakimi dysponował rząd Rzeczypospolitej Polskiej, powodował jego daleko idącą zależność finansową i materialną od brytyjskich gospodarzy 2. Ci jednak, wbrew potocznym przekonaniom, zachowywali do jesieni 1943 r. * Tekst referatu wygłoszonego na konferencji ZSRR i Polska w końcowych fazach II wojny światowej" w Instytucie Historii PAN w Warszawie. 1 Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1965 (dalej - Sprawa polska), s M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie IX VII 1943, Warszawa 1996, s

3 138 Jacek Tebinka pewną wstrzemięźliwość w ingerowaniu w działania Polaków. Szef brytyjskiego gabinetu wojennego Winston S. Churchill darzył szacunkiem premiera Rzeczypospolitej generała Władysława Sikorskiego, widząc w nim jedynego polskiego przywódcę zdolnego osiągnąć porozumienie z ZSRR i był bardzo zasmucony jego tragiczną śmiercią w Gibraltarze 4 lipca 1943 r. 3 Sojusz brytyjsko-polski miał także dla Londynu istotne znaczenie propagandowe. Wielka Brytania przystąpiła do wojny formalnie w wyniku zobowiązań zaciągniętych wobec Polski i przedstawiała się jako obrońca mniejszych krajów przed zakusami państw Osi". W przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii, Stany Zjednoczone nie miały żadnych formalnych zobowiązań wobec Polski. Waszyngton w większym jednak stopniu musiał liczyć się w swoim postępowaniu z opinią publiczną, niż Brytyjczycy, przede wszystkim za sprawą Polonii amerykańskiej. Nie była ona jednak na tyle zorganizowana i silna, aby efektywnie wpłynąć na politykę prezydenta Franklina D. Roosevelta, który jesienią 1943 r. wolał zwlekać z rozwiązaniem podstawowych problemów w stosunkach polsko-radzieckich. Białemu Domowi odpowiadała sytuacja, w której wiodąca rola w podejmowaniu sprawy polskiej wobec ZSRR przypadała stronie brytyjskiej, a Amerykanie znajdowali się na drugim planie 4. Działania obu mocarstw zachodnich podporządkowane były konsekwentnie pragnieniu utrzymania wzajemnie korzystnego sojuszu z ZSRR. Z punktu widzenia polityki brytyjskiej, Polska przed II wojną światową nie cieszyła się większym zainteresowaniem pod względem gospodarczym, czy też strategicznym. To dopiero poczynania Adolfa Hitlera doprowadziły do powstania sojuszu obu państw. Wynikał on jednak nie z zamiaru ochrony interesów Londynu w Polsce, ale z tego, że powstały okoliczności zmuszające do podjęcia próby znalezienia na wschodzie państwa, które nie uległoby żądaniom Niemiec i stworzyło polityczny oraz militarny front wschodni. Od czerwca 1941 r. do końca wojny państwem pełniącym tę rolę był już jednak Związek Radziecki. Dla USA Polska, znajdująca się na peryferiach Europy, nie posiadała znaczenia strategicznego, a tak chętnie przywoływane przez nas względy sentymentalne nie liczyły się w polityce administracji Roosevelta. Sprawa polska nie stanowiła dla Londynu i Waszyngtonu w 1943 r. i następnych latach wojny, kwestii na tyle ważnej, aby stawiać ją jako zasadniczy problem dalszej współpracy obu mocarstw z Moskwą 3 F. Roberts, Dealing with Dictators. The Destruction and Revival of Europe , London 1991, s. 61; J. Tebinka, Śmierć generała Władysława Sikorskiego w świetle nowych dokumentów brytyjskich, Dzieje Najnowsze" 2001, nr 3, s M.K. Kamiński, Polska i Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii , Warszawa 1991, s ; R Grudziński, Przyszłość Europy w koncepcjach Franklina D. Roosevelta ( ) 9 Wrocław 1980, s ; R. Dallek, Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy , Oxford 1981, s

4 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 139 i uzależniać pomoc w ramach dostaw lend-lease od postawy Józefa Stalina wobec rządu polskiego na wychodźstwie. Zerwanie przez ZSRR stosunków z rządem Rzeczypospolitej w kwietniu 1943 r. utwierdziło Brytyjczyków w przeświadczeniu o konieczności nakłonienia Polaków do ustępstw terytorialnych na rzecz wschodniego sąsiada, w zamian za ponowne nawiązanie stosunków dyplomatycznych przez Moskwę. Mocarstwa zachodnie nie postrzegały w 1943 r. zamiarów Kremla jako dążenia do sowietyzacji sąsiadów, ale raczej pragnienie, aby władzę w nich sprawowały rządy przyjazne ZSRR. W sytuacji, gdy jesienią 1943 r. okazało się, że niewielkie są szanse na wyzwolenie Europy Środkowej przez mocarstwa zachodnie, co i tak nie było przedmiotem ich wojskowego planowania, Brytyjczycy i Amerykanie nie zamierzali, bo też nie byli w stanie, przeciwstawiać się terytorialnym planom Stalina wobec Polski. Ostatnia potencjalna szansa na to zaistniała w sierpniu i wrześniu 1943 r., kiedy Włochy nawiązały rozmowy z aliantami zachodnimi i skapitulowały, przechodząc następnie na stronę koalicji antyhitlerowskiej. USA i Wielka Brytania nie były jednak przygotowane do wykorzystania możliwości, jakie się przed nimi otworzyły i zamiast znaleźć się pod koniec lata 1943 r. ze swoimi siłami zbrojnymi u podnóża Alp, dopuściły do okupacji Włoch przez Wehrmacht, skazując swoje armie na mozolne zdobywanie Półwyspu Apenińskiego od południa, co trwało aż do końca kwietnia 1945 r. Plan rozwiązania konfliktu radziecko-polskiego przez skłonienie rządu polskiego do zgody na linię Curzona w zamian za terytorialne nabytki kosztem Niemiec, narodził się w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych latem 1943 r. U źródeł dążenia Londynu do uznania linii Curzona za wschodnią granicę Polski leżały przyczyny natury konieczności politycznej, które na zewnątrz uzasadniano rzekomo etnograficznym jej charakterem. Po pewnych wahaniach Churchilla, widocznych w trakcie rozmów z Rooseveltem w Quebec (17-14 sierpnia 1943 r.), plan uzyskał aprobatę brytyjskiego premiera w przededniu spotkania Wielkiej Trójki" w Teheranie, choć nie posiadał on formalnej zgody gabinetu wojennego. Amerykanie zamierzali trzymać się z dala od brytyjskiej inicjatywy, określając sprawę polską w rozmowach z Brytyjczykami mianem politycznego dynamitu". Ostrożność Roosevelta wynikała jednak nie ze sprzeciwu wobec brytyjskiej koncepcji rozwiązania problemu, a z obaw, że przedwczesne publiczne ujawnienie zgody na radzieckie żądania terytorialne mogłoby zaszkodzić jego szansom wyborczym jesienią 1944 r. 5 Rząd polski pod przewodnictwem Stanisława Mikołajczyka był przeciwny koncepcji rekompensaty terytorialnej, stojąc formalnie na gruncie odbudowy Polski w granicach przedwojennych wraz z nabytkami terytorialnymi kosztem 5 J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej , Warszawa 1998, s

5 140 Jacek Tebinka pokonanych Niemiec. Strona polska już przed konferencją ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR w Moskwie (19-30 października 1943 r.), nie oponowała wobec pomysłu podjęcia tam przez Brytyjczyków sprawy wznowienia stosunków dyplomatycznych z Kremlem. Szef Foreign Office Anthony Eden uważał jednak, że Mikołajczyk swoją nieustępliwością w kwestii granicy wschodniej Polski wykluczał jakąkolwiek możliwość sukcesu poczynań brytyjskich 6. Sytuacja uległa pewnej zmianie w drugiej dekadzie listopada 1943 r. Oficjalnie premier RP Stanisław Mikołajczyk i minister spraw zagranicznych Tadeusz Romer powtarzali sprzeciw wobec przesunięcia terytorium Rzeczypospolitej oraz wyrażali obawy odnośnie do radzieckich intencji wobec Polski. Jednakże ambasador RP w Londynie Edward Raczyński, w trakcie rozmowy z Edenem 17 listopada 1943 r. nieoficjalnie powiedział mu, że Polska mogłaby przyjąć rozwiązanie terytorialne narzucone przez mocarstwa, jeśli otrzymałaby jednoznaczne gwarancje niepodległości i niezależności od ZSRR 7. Był to długo oczekiwany przez Edena krok naprzód. Problem polegał na tym, że takich gwarancji mocarstwa zachodnie nie były w stanie udzielić. Sprawa polska na konferencji teherańskiej (28 listopada - 1 grudnia 1943 r.) została podjęta przez Churchilla, który zaproponował przesunięcie terytorium Polski na zachód, oparcie jej wschodniej granicy na linii Curzona i wznowienie przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem RP. Stalin, dla którego praktyczny wymiar rozwiązania sprawy polskiej miał większe znaczenie niż dla zachodnich przywódców, cierpliwie czekał na tę propozycję brytyjskiego premiera. Dyktator jednak nie po to rozbudowywał komunistyczną alternatywę dla przyszłej Polski, aby cofać się do sytuacji sprzed kwietnia 1943 r. Zgodził się przyjąć wspólną formułę w sprawie granic Rzeczypospolitej przedłożoną przez Churchilla: W zasadzie stwierdza się, że państwo polskie i naród polski mają mieć swoją siedzibę między tzw. linią Curzona i linią Odry, włączając do Polski Prusy Wschodnie i Opole, lecz ścisłe wyznaczenie linii granicznej wymaga starannych studiów i możliwie przesiedlenia ludności w niektórych punktach". Stalin postawił jednak warunek, że uzyska jeszcze dodatkowo niemiecki Królewiec i nie chciał słyszeć o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z rządem polskim. Roosevelt nie sprzeciwiał się tym propozycjom terytorialnym i zaakceptował je we wcześniejszej rozmowie ze Stalinem. Prezydentowi Polska była w gruncie rzeczy 6 M.K. Kamiński, Rząd RP Stanisława Mikołajczyka wobec konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Związku Sowieckiego i Stanów Zjednoczonych w Moskwie ( października 1943 roku), Mazowieckie Studia Humanistyczne" 1997, nr 2, s The National Archive, Public Record Office, Kew (dalej - TNA, PRO), FO 490/2, Eden do O'Malleya, 18 XI 1944 r.; PREM 3, 355/6, Eden do Churchilla, 17 XI 1943 r. Badania w Londynie były możliwe dzięki wsparciu Fundacji z Brzezia Lanckorońskich.

6 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 141 obojętna, bardziej zajmowała go Finlandia, walcząca po stronie Niemiec i los państw bałtyckich 8. Premier Wielkiej Brytanii poparł także w Teheranie radzieckie pretensje względem Królewca, co doprowadziło do podziału Prus Wschodnich pomiędzy ZSRR i Polskę oraz zmniejszenia rekompensaty terytorialnej, która miała przypaść tej ostatniej. Nikt wówczas nie mógł przewidzieć, że skutkiem tej decyzji będzie powstanie 48 lat później, po rozpadzie ZSRR, rosyjskiej enklawy, oddalonej o kilkaset kilometrów od terytorium macierzystej Rosji. Uzgodnienia, jakie zapadły na konferencji teherańskiej przesądziły sprawę późniejszego przebiegu granicy polsko-radzieckiej wzdłuż tzw. linii Curzona. Granica nakreślona przez Stalina w Teheranie stała się granicą wschodnią powojennej Polski z wyjątkiem odcinka północnego, gdzie na terenie Prus Wschodnich w 1945 r. Rosjanie arbitralnie przesunęli ją na południe o ponad 30 kilometrów. Stalin odniósł duży sukces polityczny, uzyskując satysfakcjonujące zapewnienia Churchilla i Roosevelta w sprawie granicy ZSRR z Polską. Nie nosiły one wprawdzie charakteru formalnego, ale trudno było się z nich potem mocarstwom zachodnim wycofać. Strona radziecka uniknęła natomiast zaciągania zobowiązań w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych z rządem Mikołajczyka, przygotowując równocześnie powołanie polskiego komitetu narodowego spośród działaczy stworzonego przez siebie komunistycznego Związku Patriotów Polskich. Strona brytyjska poniosła w Teheranie dyplomatyczną porażkę. Zamiast zgodnie z tradycją swojej szkoły dyplomatycznej, prowadzić negocjacje na zasadzie ustępstwo za ustępstwo, Churchill, będący w nie najlepszej formie fizycznej, zajmował się apelowaniem do dobrej woli Stalina, którego armie nie zajęły jeszcze obszaru będącego przedmiotem radzieckich roszczeń. Po konferencji, dyplomacja brytyjska znalazła się w niezręcznej sytuacji, gdyż na nią spadł ciężar przekonania rządu polskiego o potrzebie akceptacji linii Curzona. Brytyjczycy nie mieli w zamian nic do zaoferowania w sferze stosunków polsko-radzieckich poza obietnicami, że Moskwa wykaże swoją dobrą wolę w odpowiedzi na taki krok. W dodatku postawa Białego Domu, polegająca na ukrywaniu przed Mikołajczykiem rzeczywistego stanowiska USA w kwestii polskiej granicy wschodniej, utrudniła znacznie w następnych miesiącach brytyjskie próby przekonania rządu polskiego do wyrażenia zgody na linię Curzona. W cieniu dyskusji w Teheranie o terytorium Polski znalazły się uwagi Stalina o współpracy z Niemcami oddziałów Armii Krajowej (AK) i ich atakach na partyzantów". Oskarzeżenia te stanowiły zapowiedź stosunku ZSRR do AK po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Rzeczypospolitej. Słowa Stalina nie spotkały się ze sprzeciwem zachodnich mężów stanu, a Foreign Office po 8 J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy..., s ; Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej w pamiętnikach, wybór M. Tomala, Warszawa 1990, s. 155.

7 142 Jacek Tebinka konferencji zwróciło się do Special Operation Executive, kierującej zaopatrzeniem dla AK, z prośbą o wyjaśnienie, czy podległe londyńskim Polakom" oddziały rzeczywiście mordują partyzantów" 9. W grudniu 1943 r. pod nieobecność Churchilla w Londynie, dyplomacja brytyjska próbowała przekazać Polakom informacje o teherańskich uzgodnieniach w sposób dosyć łagodny, aby nie wywołać ich sprzeciwu. Jednocześnie szef gabinetu wojennego uzyskał od Roosevelta przesunięcie w czasie planowanej na styczeń 1944 r. wizyty Mikołajczyka w USA. Churchill, powracający do zdrowia w Afryce Północnej, po zapaleniu płuc, które nieomal go uśmierciło, pragnął najpierw sam rozmówić się z polskim politykiem. Spotkania brytyjskiego premiera z Mikołajczykiem, w styczniu i lutym 1944 r., odsłoniły przed szefem polskiego rządu obraz stanowiska Londynu 10. Churchill nie czekał zresztą na ustępstwa radzieckie w sprawie wznowienia stosunków dyplomatycznych z rządem polskim i przedwcześnie 22 lutego 1944 r. uznał publicznie w Izbie Gmin radzieckie prawa do linii Curzona, nie napotykając poważniejszego sprzeciwu parlamentarzystów. Z memorandum Foreign Office przygotowanego miesiąc wcześniej dla Edena, a następnie przekazanego 25 stycznia 1944 r. samemu premierowi, wynika, że Brytyjczycy byli gotowi poprzeć radzieckie aneksje terytorialne dokonane wspólnie z Hitlerem, traktując je jako cenę powojennych dobrych stosunków z Moskwą 11. Stalin wprawdzie i tak zagarniał te obszary w miarę wypierania armii niemieckich, ale potwierdzenie jego terytorialnych ambicji przez mocarstwa zachodnie nie było mu wcale obojętne. Próby Churchilla przemówienia Mikołajczykowi i Polakom do rozsądku", podejmowane uporczywie, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Rząd polski nie chciał zgodzić się na ustępstwa terytorialne, choć wyraził 15 lutego 1944 r. gotowość do wytyczenia na wschód od Wilna i Lwowa linii demarkacyjnej, mającej jednak charakter tymczasowy i nie przesądzającej ostatecznego przebiegu granicy polsko-radzieckiej. Obawy polskie odnośnie do intencji Kremla potwierdziła postawa ZSRR już w styczniu 1944 r., po przekroczeniu przez Armię Czerwoną granicy ryskiej i otwarte żądania zmian w rządzie polskim oraz ustąpienia prezydenta RP Władysława Raczkiewicza. Postulat usunięcia z rządu m.in. ministrów: Mariana Kukiela i Stanisława Kota, obwinianych przez Moskwę za rzekome oskarżenia pod jej adresem w związku ze zbrodnią katyńską, a w rzeczy wis- 9 TNA, PRO, CAB 66/45, WP (44)8, Tehran Conference", Zapis rozmów w radzieckiej ambasadzie, 1 XII 1943 r.; HS 4/137, Notatka z 24 XII 1943 r. 10 Churchill & Roosevelt. The Complete Correspondence, vol. II: Alliance Forged, XI II1944, ed. by W. Kimball, Princeton 1984 (dalej - Churchill & Roosevelt II), s ; Na najwyższym szczeblu. Spotkania premierów Rzeczypospolitej Polskiej i Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej, oprać. M.K. Kamiński i J. Tebinka, Warszawa 1999, s Sprawa polska, s ; L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, vol. Ill, London 1971, s

8 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 143 tości zwolenników raczej umiarkowanej polityki wobec ZSRR, świadczył o niezbyt dobrym rozeznaniu Stalina w poglądach polskich polityków w Londynie. Żądania radzieckie nie miały jedynie na celu doprowadzenia do dezintegracji polskiego rządu, ale wynikały z poczucia siły w wyniku odniesionych zwycięstw nad Niemcami. Szczególnie upokarzające dla Polaków i cyniczne w swojej wymowie były żądania radzieckie, aby strona polska odwołała oskarżenia pod adresem ZSRR o popełnienie mordu katyńskiego. Rząd RP domagał się zresztą w kwietniu 1943 r. jedynie przeprowadzenia śledztwa przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Po zajęciu przez Armię Czerwoną rejonu Katynia, komisja akademika Nikołaja Burdenki przeprowadziła pokazowe śledztwo, aby w komunikacie ogłoszonym 24 stycznia 1944 r. dojść do wniosku, że oficerowie polscy zginęli z rąk Niemców 12. Przez następne dziesięciolecia, aż do oficjalnego przyznania się w 1990 r., mającego częściowo wymuszony charakter, Moskwa podtrzymywała to kłamliwe stanowisko. Churchill nie miał zresztą wątpliwości co do radzieckiej odpowiedzialności za zbrodnię, gdy 30 stycznia 1944 r. zwrócił się do Edena, aby ten poprosił dyskretnie ambasadora Wielkiej Brytanii przy rządzie polskim, Owena O'Malleya, o opinię na temat raportu Burdenki. Brytyjski dyplomata przesłał Edenowi już 11 lutego 1944 r. memorandum, w którym punkt po punkcie wykazywał nieprawdziwość wniosków oświadczenia radzieckiego. Churchill i Eden jednak zgodnie odrzucili sugestię O'Malleya, aby zapytać profesora François Naville'a z Uniwersytetu w Genewie, członka międzynarodowej komisji utworzonej przez Niemców w 1943 r. w celu wyjaśnienia zbrodni katyńskiej, o jego wersję przebiegu wypadków 13. Ambasador O'Malley przeżył jeszcze większe zdziwienie dwa miesiące później, kiedy dowiedział się, że brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych postanowiło rozpowszechnić w Whitehall, w wąskim obiegu, jako tzw. Confidential Print nie jego raport o Katyniu, obwiniający Rosjan, a przygotowane przez Departament Studiów Foreign Office 17 lutego 1944 r. memorandum, traktujące z dużym bezkrytycyzmem argumentację radzieckiej komisji i zakończone konkluzją, iż prawda może nigdy nie wyjść na jaw" Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Londyn 1989, s TNA, PRO, FO 371/39390, C 2096/8/55, Churchill do Edena, 30 I 1944 r.; C 2099/8/55, O'Malley do Edena, 11 II 1944 r. Prof. Naville podtrzymał po wojnie wnioski, do jakich doszła komisja, w której działał, że mord na polskich oficerach został dokonany w 1940 r. - zob. L. Fitz- Gibbon, Katyń. Triumph ofevil, Dublin 1975, s TNA, PRO, FO 371/47734, N 16482/664/55, O'Malley do Cadogana, 13 IV 1944 r.; FO 371/39393, C 2957/8/55, Memorandum z 17 II 1944 r. Władze brytyjskie z wielką troską odnosiły się do losu brytyjskich jeńców wojennych. 16 maja 1944 r. gabinet wojenny postanowił zwrócić się do rządu szwajcarskiego, aby zażądał od Niemców natychmiastowego wyjaśnienia losu 76 oficerów alianckich - lotników (według Szwajcarów 47 zostało zastrzelonych podczas ucieczki), którzy zbiegli z obozu jenieckiego w Sagan (Żagań) 25 marca. PRO, CAB/42, WM(44) 64th meeting.

9 144 Jacek Tebinka Frustrację Churchilla w trakcie nacisków na polskiego premiera, aby uznał linię Curzona za granicę wschodnią, dobrze charakteryzują jego słowa skierowane na początku stycznia 1944 r. do Edena: Uważam, że nie powinniśmy dawać im najmniejszej nadziei na dalszą pomoc ani uznanie, jeśli z całego serca nie poprą decyzji, które osiągnęliśmy z sowieckim sojusznikiem. Muszą być bardzo głupi, jeżeli wyobrażają sobie, że zamierzamy rozpocząć nową wojnę z powodu polskiej granicy wschodniej. Narody, które okazały się niezdolne do obrony swojego własnego kraju muszą zaakceptować rozsądne wskazania od tych, którzy zdołali się obronić i oferują perspektywę wolności i niepodległości". W rzeczywistości Churchill i Eden coraz bardziej obawiali się, że Moskwa, wykorzystując swoje sukcesy militarne, ustanowi wkrótce marionetkowy rząd polski, stawiając rozgrywkę dyplomatyczną na nowej płaszczyźnie. Z kolei Roosevelt pod koniec lutego 1944 r. rozważał nawet wskazanie Stalinowi konieczności rozwiązania, jak najszybciej sprawy polskiej, ze względu na zamieszkiwanie znacznej grupy Polaków w USA, ale porzucił ten pomysł, uznając, że dotychczasowa pasywna polityka i ukrywanie rzeczywistego stanowiska Białego Domu w kwestii granicy polsko-radzieckiej, lepiej służyły jego politycznym interesom w obliczu jesiennych wyborów prezydenckich 15. Problem polegał na tym, że wskazania" Churchilla wcale nie stwarzały gwarancji niepodległości, z czego Mikołajczyk zdawał sobie sprawę. Po stronie brytyjskiej obawy polskiego premiera podzielał ambasador O'Malley, co nie przysłużyło się jego późniejszej karierze. Reakcje Wielkiej Brytanii i USA, na polskie zapytania o gwarancje granic i niepodległości, świadczyły o dążeniu mocarstw zachodnich do zdjęcia z siebie odpowiedzialności za przyszłość Polski. W Londynie i Waszyngtonie widziano w konflikcie radziecko-polskim zagrożenie dla dobrych stosunków z ZSRR, których podstawy, według Roosevelta, ustanowiono na konferencjach moskiewskiej i teheranskiej 16. Fiasko mediacji brytyjskiej w stosunkach polsko-radzieckich, widoczne w kwietniu 1944 r., oznaczało, że ustępstwa, na jakie mocarstwa zachodnie poszły w Teheranie okazały się porażką dyplomatyczną. Brytyjczycy błędnie założyli jesienią 1943 r., że sprawa granic jest najważniejszym problemem, podczas gdy była ona pochodną ekspansjonistycznych planów Stalina względem Polski i Europy. Wraz z umacnianiem się pozycji militarnej ZSRR w Europie Wschodniej coraz trudniej było liczyć na jakiekolwiek ustępstwa radzieckie. 15 TNA, PRO, FO 371/39387, C 953/8/55, Churchill do Edena, 7 I 1944 r.; The Diaries of sir Alexander Cadogan , ed. by D. Dilks, London 1971 (dalej - Cadogan Diaries), s. 593; Churchill & Roosevelt II, s , O. O'Malley, The Phantom Caravan, London 1954, s ; Churchill & Roosevelt II, s ; Foreign Relations of United States. Diplomatic Papers (dalej - FRUS), 1944, vol. Ill, Washington 1965, s

10 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 145 W kwietniu i maju 1944 r. Churchill nie miał koncepcji, co należałoby dalej czynić ze sprawą polską. O ile na początku 1944 r. był on przeciwny długo odkładanej wizycie Mikołajczyka w Stanach Zjednoczonych, o tyle po nieudanych zabiegach mediacyjnych doszedł do wniosku, że Roosevelt może okazać się politykiem, który przekona polskiego premiera do ustępstw terytorialnych wobec ZSRR. Brytyjski premier zwrócił się 1 kwietnia 1944 r. do prezydenta Roosevelta z prośbą o przyjęcie Mikołajczyka, pragnąc w ten sposób przerzucić ciężar odpowiedzialności za rozwiązywanie sprawy polskiej na Amerykanów. Prezydent USA obawiał się jednak tego, ze względu na kampanię wyborczą, dlatego też jego pierwsza odpowiedź była daleka od entuzjazmu, ale ostatecznie zgodził się na przyjazd szefa rządu polskiego. Biały Dom, w przeciwieństwie do Departamentu Stanu, nie wydawał się podzielać niepokoju brytyjskiego premiera co do dalszego rozwoju wypadków 17. Władze amerykańskie nie zapobiegły nawet propagandowej podróży księdza Stanisława Orlemańskiego i znanego w USA ekonomisty Oskara Langego do Moskwy w połowie maja 1944 r. O ile tego pierwszego Stalin uznał za bezużytecznego z punktu widzenia interesów Moskwy, o tyle drugi zyskał jego uznanie do tego stopnia, że jesienią 1945 r. rozważał nawet jego kandydaturę na stanowisko premiera rządu w Warszawie 18. W ujawnionych przez wywiad amerykański w 1995 r., a rozszyfrowanych po zakończeniu II wojny światowej, depeszach GRU i NKWD pochodzących z 1944 r., Lange występuje pod kryptonimem Przyjaciel" 19. Wbrew nadziejom Churchilla, Mikołajczyk powrócił w połowie czerwca 1944 r. z Waszyngtonu umocniony w swoim oporze wobec linii Curzona. Roosevelt, z myślą o uzyskaniu poparcia Polonii amerykańskiej w listopadowych wyborach prezydenckich, nadal ukrywał swoje poglądy na temat przebiegu polskiej granicy wschodniej. Obiecał Mikołajczykowi podjęcie starań na rzecz pozostawienia Polsce Lwowa, Tarnopola i Drohobycza oraz przekazania jej Królewca. Niemal równocześnie z tym oświadczeniem, ambasador William Avereil Harriman, na osobiste polecenie Roosevelta, potwierdził najpierw szefowi dyplomacji 17 Churchill & Roosevelt. The Complete Correspondence, vol. III: Alliance Declining II TV 1945, ed. by W. Kimball, Princeton 1984 (dalej - Churchill & Roosevelt III), s. 48, 68-69, E. Duraczyński, Polska , Dzieje polityczne, Warszawa 1999, s ; FRUS 1944, vol. III, s , A. Werblan, The Conversation between Władysław Gomułka and Joseph Stalin on 14 November 1945, Cold War International History Project Bulletin, Issue 11, s ; New York to Moscow 17 V, 9 VII Kryptonim Przyjaciel" pojawia się po raz pierwszy w depeszy z 8 sierpnia 1944 r., z kolejnej depeszy, wysłanej przez rezydenturę radzieckiego wywiadu w Nowym Jorku 29 sierpnia 1944 r. do Moskwy wynika, że Lange nie był wprawdzie kadrowym agentem, ale osobą, którą Moskwa próbowała wykorzystać jako agenta wpływu do realizacji celów ZSRR. Zob. także J.E. Haynes, H. Klehr, Venona. Decoding Soviet Espionage in America, London 1999, s

11 146 Jacek Tebinka radzieckiej Wiaczesławowi Mołotowowi, a następnie Stalinowi, że amerykańskie stanowisko w sprawie polskiej pozostaje niezmienne w stosunku do uzgodnień teherańskich 20. Kolejnym źródłem brytyjskich niepokojów było załamanie się 23 czerwca 1944 r. rozmów prowadzonych w Londynie przez premiera Mikołajczyka i przewodniczącego Rady Narodowej Stanisława Grabskiego z radzieckim ambasadorem przy rządach emigracyjnych Wiktorem Lebiediewem. Nastąpiło to w dniu rozpoczęcia przez Armię Czerwoną nowej ofensywy, która miała doprowadzić do ponownej okupacji przez ZSRR Kresów Wschodnich. Armia Krajowa odpowiedziała na to zintensyfikowaniem operacji Burza", pragnąc wyzwolić Wilno i Lwów. Stalin także przywiązywał dużą wagę do jak najszybszego zajęcia tych miast przez Armię Czerwoną 21. Akcja AK zakończyła się jednak politycznym fiaskiem i nie doprowadziła do osadzenia władz polskich na terytorium Rzeczypospolitej. Nie została też na tyle nagłośniona w Wielkiej Brytanii i USA, aby wywołać oburzenie opinii publicznej brutalnością działań radzieckich wobec AK. Dla Londynu testem intencji radzieckich miało być zachowanie Armii Czerwonej dopiero na zachód od linii Curzona. Obawy Churchilla odnoszące się do stworzenia przez Stalina marionetkowego rządu sprawdziły się 22 lipca 1944 r., kiedy Moskwa obwieściła o powstaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Sprawa polska znalazła się teraz w nowym punkcie. Dyplomacja brytyjska straciła złudzenia co do możliwości skutecznego oddziaływania na Stalina w sprawie zasadniczych zmian linii Curzona i przypisywała priorytetowe znaczenie zachowaniu niepodległości Polski, której kształt terytorialny miał dla niej mniejszą wagę. Realizacja tego podstawowego celu zależała w dużym stopniu od składu przyszłego rządu, który mógł powstać - z czym w Londynie liczono się coraz bardziej - w wyniku połączenia legalnego polskiego ośrodka władzy w postaci rządu Rzeczypospolitej na wychodźstwie i PKWN. Brytyjczykom nie pozostało nic innego, jak zabiegać o zapewnienie Mikołajczykowi odpowiedniej pozycji w przyszłym rządzie. Sprawa polskiej granicy wschodniej została w praktyce przesądzona w wyniku zawartego 27 lipca 1944 r. przez PKWN tajnego układu ZSRR, w którym uzgodniono jej przebieg wzdłuż tzw. linii Curzona w wersji radzieckiej, a także pozbawiono Polskę większości obszaru Małopolski Wschodniej wraz ze Lwowem. O ile nie kolidowało to z polityką mocarstw zachodnich, o tyle zakres planowa- 20 Na najwyższym szczeblu s ; J. Ciechanowski, Defeat in Victory, London 1948, s ; Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Generała Sikorskiego w Londynie (dalej - IMGS), A /1511, Notatka ze sprawozdania Mikołajczyka z 19 VI1944 r.; W.A. Harriman, E. Abel, Special Envoy to Churchill and Stalin , New York 1975, s. 311, ; FRUS, 1944, vol. Ill, s , J.M. Ciechanowski, Powstanie warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, Warszawa 1984, s ,

12 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 147 nego przesunięcia terytorium Polski na zachód daleko odbiegał od ich intencji. W zamian bowiem Moskwa obiecała poparcie dla ustanowienia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie, bez określenia jednak, o którą Nysę chodzi - Kłodzką czy Łużycką 22. Uzgodnienie takiej rekompensaty terytorialnej kosztem Niemiec wychodziło poza teherańskie ustalenia mocarstw. Roosevelt, a szczególnie Churchill, dalecy jednak byli wówczas od pobłażliwości wobec wroga niemieckiego. Premier brytyjski w rozmowach latem 1944 r. z Mikołajczykiem i generałem Władysławem Andersem, dowódcą II Korpusu Polskiego, walczącego we Włoszech, bez jakichkolwiek wahań opowiadał się za masowym wysiedleniem ludności niemieckiej z terenów, które przypadłyby Polsce. Churchill był zafascynowany wymianą ludności tureckiej i greckiej po pokoju w Lozannie jako modelem rozwiązywania konfliktów narodowościowych. Nie przeszkadzał mu w głoszeniu tych poglądów fakt, że po krótkiej wizycie w 1906 r. we Wrocławiu, w związku z manewrami armii niemieckiej, pisał w grzecznościowym liście do cesarza Wilhelma II o pięknym Śląsku wartym przyjazdu, jak również walki o niego" 23. Pomimo powołania marionetkowego ciała w postaci PKWN, Stalin nie zamierzał antagonizować niepotrzebnie mocarstw zachodnich i zgodził się na wizytę Mikołajczyka, który przybył do Moskwy 30 lipca 1944 r., w przededniu wybuchu Powstania Warszawskiego. Wbrew polskim nadziejom nie stało się ono atutem, który można było wykorzystać w rozmowach ze Stalinem i PKWN. Wprost przeciwnie Mikołajczykowi przyszło zabiegać u dyktatora o pomoc dla powstania, którego powodzenie zagrażało celom politycznym ZSRR. Pobyt polskiego premiera w Moskwie i rozmowy z Rosjanami oraz przedstawicielami PKWN nie przyniosły żadnego porozumienia. Rozbijało się ono o radzieckie żądania uznania linii Curzona i odrzucenia konstytucji kwietniowej, co pozbawiałoby rząd polski prawnych podstaw istnienia, sprowadzając go do pozycji równorzędnej z PKWN 24. W planach strategicznych aliantów zachodnich nie mieściło się powstanie powszechne na ziemiach polskich. Byli oni zainteresowani przede wszystkim działalnością sabotażową i wywiadowczą AK. Latem 1944 r., po wylądowaniu 6 czerwca w Normandii, ich wojska znajdowały się tysiące kilometrów od Polski. Brytyjczycy powiadomili pod koniec lipca rząd polski, że ewentualne powstanie w Warszawie nie może liczyć na ich realną pomoc, w tym także wykluczyli zrzucenie do Polski Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Władze Polskiego Pań- 22 Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 8, Warszawa 1974, s Na najwyższym szczeblu..., s. 111, 149, 160, 195, ; R.S. Churchill, Young Statesman. Winston 5. Churchill , London 1991, s. 196; M. Gilbert, Churchill A Life, London 1991, s M.K. Kamiński, Zarys polityki zagranicznej rządu RP na obczyźnie , w: Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, Londyn 1994, s

13 148 Jacek Tebinka stwa Podziemnego otrzymały tę informację tuż przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu w Warszawie operacji Burza" 25. Cele polityki brytyjskiej wobec Polski, a w praktyce także amerykańskiej, choć znacznie mniej na tym polu aktywnej, w końcowym okresie wojny dobrze oddaje memorandum Edena pt. Polityka radziecka w Europie", przedłożone 9 sierpnia 1944 r. gabinetowi wojennemu. Szef Foreign Office zalecał w nim wprawdzie unikanie bezpośredniej konfrontacji z ZSRR w krajach Europy Środkowej, będących jego sąsiadami, ale równocześnie opowiadał się za szukaniem okazji do umocnienia na ich obszarze wpływów brytyjskich. Służyć temu miało dążenie do osiągnięcia porozumienia polsko-radzieckiego w kwestiach granicy i rządu, przy zachowaniu poparcia Londynu dla gabinetu Mikołajczyka. Konkluzja memorandum zawierała się w myśli, iż Winniśmy pokazać ZSRR, że uczciwe rozwiązanie sprawy polskiej jest niezbędne dla przyszłych dobrych stosunków pomiędzy ZSRR i Wielką Brytanią, zachęcając w tym samym czasie Polaków, do zrozumienia realiów i okazania ducha kompromisu" 26. Powstanie Warszawskie w dniach 1 sierpnia - 2 października 1944 r. stało się problemem wielce kłopotliwym dla mocarstw zachodnich, szczególnie wobec braku zgody Kremla na loty wahadłowe lotnictwa alianckiego ze zrzutami zaopatrzenia dla Warszawy. Postawa Stalina w kwestii zrzutów alianckich nie pozostawiała złudzeń, że życzył powstaniu jak najgorzej. Dyktator przedwcześnie jednak odsłonił swoje zamiary i naraził się na konflikt z zachodnimi sprzymierzeńcami, a szczególnie z Brytyjczykami. Jego obawy były zupełnie zbędne. Loty amerykańskich bombowców, nawet co tydzień, w liczbie 100 maszyn, nad Warszawę, nie poprawiłyby zasadniczo pogarszającego się po pierwszych sukcesach położenia militarnego powstańców 27. Churchill pragnął wykorzystać sytuację i skłonić Amerykanów do wsparcia jego wysiłków dla rozwiązania polskiego problemu. Pomysł przyjęcia bardziej stanowczego stanowiska wobec ZSRR nie uzyskał jednak poparcia w Białym Domu. Premierowi brytyjskiemu udało się jedynie namówić Roosevelta do wysłania 20 sierpnia 1944 r. wspólnego listu do Stalina z prośbą o zgodę na loty wahadłowe. Z Kremla przyszła jednak odpowiedź odmowna. Kolejny pomysł Churchilla, aby mocarstwa zachodnie postawiły Moskwę przed faktem dokonanym i wysłały samoloty z pomocą powstańcom, które następnie wylądowałyby na lotniskach radzieckich bez pytania o pozwolenie, spotkał się ze sprzeciwem Wa- 25 L. Mitkiewicz, W Najwyższym Sztabie Zachodnich Aliantów , Londyn 1971, s ; E. Duraczyński, op. cit., s TNA, PRO, FO 371/43336, N 4957/83/38, Memorandum Soviet Policy in Europe" z 9 VIII 1944 r. 27 O zatrzymaniu radzieckiej ofensywy przez Niemców na przedmiościu warszawskim pod koniec lipca 1944 r. - zob. J. Erickson, The Road to Berlin. Stalin's War with Germany, vol. II, s ,

14 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 149 szyngtonu. Pod koniec sierpnia 1944 r. amerykański prezydent uznał, że alianci zachodni nie są w stanie nic już uczynić w sprawie pomocy lotniczej dla powstańców 28. Informacje o powstaniu i stanowisku Stalina, docierające do Roosevelta, przechodziły najpierw przez ręce jego doradcy Harry'ego Hopkinsa, sympatyzującego z ZSRR, a przez niektórych podejrzewanego wręcz o agenturalną współpracę z Rosjanami, który je cenzurował 29. Równocześnie nie można jednak przeceniać znaczenia jego osoby w oddziaływaniu na prezydenta. Hopkins od lata 1941 r. realizował politykę wobec Kremla, która odpowiadała Rooseveltowi. Waszyngton zgodził się jednak z Londynem na wydanie 30 sierpnia 1944 r. deklaracji, w której uznano siły powstańcze za kombatantów wojennych. Churchill nie miał w tej kwestii wątpliwości, a prawie miesięczna zwłoka wynikała przede wszystkim z oczekiwania na decyzję USA 30. Moskwa, stawiając sobie za cel eliminację AK, nie zamierzała się do oświadczenia przyłączyć. Działanie mocarstw zachodnich, choć mocno spóźnione, przyczyniło się, obok pragnienia Niemców skłonienia powstańców do kapitulacji, do traktowania akowców po wzięciu ich do niewoli zgodnie z konwencją genewską. Nieoczekiwaną ofiarą Powstania Warszawskiego stał się polski Naczelny Wódz generał Kazimierz Sosnkowski. Od początku roku wzbudzał on swoją krytyczną postawą wobec brytyjskich działań w sprawie polskiej narastającą irytację Churchilla i Edena, którzy bezzasadnie sądzili, że jego ustąpienie ze stanowiska ułatwi porozumienie radziecko-polskie. O ile w lipcu 1943 r. Brytyjczycy, postawieni wobec alternatywy Sosnkowski lub Anders, nie ingerowali w proces wyboru następcy Sikorskiego na stanowisku Naczelnego Wodza, o tyle latem 1944 r. byli zdeterminowani, aby przy pierwszej nadarzającej okazji pozbyć się niewygodnego dowódcy. Doskonałym pretekstem, służącym do wymuszenia na władzach polskich odwołania generała Sosńkowskiego ze stanowiska, stał się rozkaz, jaki wydał on 1 września 1944 r. do żołnierzy AK, oskarżając sojuszników o bierność wobec powstania 31. Wrogie Powstaniu Warszawskiemu stanowisko Stalina wywołało 4 września 1944 r. ostrą krytykę ZSRR na posiedzeniu brytyjskiego gabinetu wojennego. Churchill rozważał nawet wstrzymanie konwojów do ZSRR w ramach retorsji, 28 Churchill & Roosevelt III, s , J.K. Zawodny, Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji, Warszawa 1994, s ; G. Mc Jimsey, Harry Hopkins, Ally of the Poor and Defender od Democracy, Harvard 1987, s ; E. Mark, Venona 's Source 19 and the Trident' Conference of1943. Diplomacy or Espionage? Intelligence and National Security" 1988, no 2, s TNA, PRO, PREM 3/352/3, Churchill do lorda Selborne'a, 18 VIII 1944 r.; FRUS, 1944, vol. Ill, s TNA, PRO, PREM 3/351/15, Eden do Churchilla 7 VII 1943 r., notatka Churchilla z 8 V 1943 r.; W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski , t. 3: , Londyn 1960, s ,

15 150 Jacek Tebinka ale został powstrzymany przez Foreign Office. Roosevelt był daleki od podzielania oburzenia Brytyjczyków i wysłał następnego dnia do brytyjskiego przywódcy kuriozalny telegram, w którym powoływał się na informacje swojego wywiadu, że powstańcy opuścili Warszawę i problem sam się w ten sposób rozwiązał 32. Wzburzone postawą ZSRR władze brytyjskie zachęciły prasę do wyjaśniania przyczyn braku pomocy aliantów zachodnich. Po raz pierwszy od czasu sprawy katyńskiej, którą skutecznie szybko wyciszono, gazety brytyjskie otwarcie pisały 0 rozdźwięku w sojuszu na tle kwestii polskiej. Głosom największych dzienników towarzyszyło rzeczywiste zaniepokojenie brytyjskich polityków i dyplomacji intencjami Kremla oraz coraz większe obawy o perspektywę powojennych stosunków. Powstanie Warszawskie nie zagroziło jednak relacjom mocarstw zachodnich z ZSRR. Stalin, wobec ich nacisków, zgodził się 9 września 1944 r. na loty wahadłowe, choć nie zmieniło to jego zasadniczego stanowiska - wrogiego powstaniu 33. Powstanie Warszawskie nie uratowało Polski od zostania kolejną republiką radziecką, albowiem scenariusz działań Moskwy był inny. Sprowadzał się do stworzenia wasalnych rządów w pozornie niepodległych sąsiednich państwach. Rozbicie przez Niemców największego polskiego ośrodka walki o niepodległość stwarzało wymarzoną sytuację dla Stalina i zależnego od niego PKWN. W przeciwieństwie do prezydenta USA, Winston Churchill był w sierpniu 1 wrześniu 1944 r. coraz bardziej zaniepokojony postępami Armii Czerwonej w Europie, szczególnie po przejściu Rumunii na stronę aliantów, co otworzyło Rosjanom drogę na Bałkany. Swoimi obawami przed komunizmem dzielił się pod koniec sierpnia 1944 r. z papieżem Piusem XII, słuchaczem szczególnie wyczulonym na to niebezpieczeństwo 34. Szef gabinetu wojennego nie mógł tego marszu powstrzymać środkami militarnymi, stąd pozostała jedynie nadzieja w porozumieniu ze Stalinem. Na początku października 1944 r. Churchill udał się wraz z Edenem do Moskwy, pragnąc - ku dezaprobacie Waszyngtonu - uzgodnić podział stref wpływów na Bałkanach i przede wszystkim zabezpieczyć interesy brytyjskie w Grecji, a także spróbować ponownie rozwiązać problem polski. W tej ostatniej sprawie Brytyjczycy wezwali do stolicy ZSRR Mikołajczyka, który przybył tam 12 października 1944 r. Przez następny tydzień, Churchill osobiście wywierał na niego ogromną presję, starając się wymusić akceptację linii Curzona i w zamian kusząc mirażem podziału mandatów w przyszłym, wspólnym z PKWN, rządzie w stosunku 50 : 50%. Przywódca brytyjski nie zamierzał stawać w sporze polsko- 32 Churchill & Roosevelt III, s RM.H. Bell, John Bull & the Bear. British Public Opinion, Foreign Policy and the Soviet Union , London 1990, s Lord Moran, Winston Churchill. The Struggle for Survival , London 1966, s. 161,

16 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 151 -radzieckim po stronie Mikołajczyka, uważając, że pogorszenie w brytyjskich kontaktach z Moskwą zaszkodzi Polsce. Churchill był wprawdzie bliski złamania oporu polskiego premiera w kwestii linii Curzona, w tym uznania aneksji Lwowa przez ZSRR, ale Mikołajczyk uzależniał swoją ewentualną zgodę od stanowiska stronnictw politycznych, wchodzących w skład jego gabinetu i dalszej postawy USA 35. Cena, jaką Stalin był gotów zapłacić za uznanie przez Mikołajczyka linii Curzona, była jednak coraz mniejsza. Dyktator, jeszcze przed rozmowami z Brytyjczykami i polską delegacją z Londynu, uzgodnił z przedstawicielami PKWN maksimum ustępstw w sprawie rządu, w postaci gotowości powierzenia Mikołajczykowi funkcji premiera i oddania jednej trzeciej tek ministerialnych bez ważniejszych resortów, z wyjątkiem finansów 36. Założenia te wskazują, że gdyby nawet szef polskiego rządu ustąpił pod naciskiem Churchilla, to i tak zyskałby niewiele więcej w sprawie kształtu rządu, niż to mu się udało w trakcie konferencji moskiewskiej z komunistami w czerwcu 1945 r. w sprawie rozszerzenia Rządu Tymczasowego. Stanowisko premiera zapewniłoby mu zapewne silniejszą pozycję niż otrzymana później teka wicepremiera, ale nie zmieniłoby zasadniczo sytuacji, przedłużając tylko przyszłą agonię legalnej" opozycji antykomunistycznej w Polsce. Druga wizyta Mikołajczyka w Moskwie zakończyła się fiaskiem, choć Churchill był zadowolony z rozmów ze Stalinem, szczególnie z osiągnięcia porozumienia o podziale stref wpływów na Bałkanach, które w odniesieniu do Grecji, ZSRR przez pewien czas przestrzegał. Brytyjski premier nie tracił także nadziei, że sprawa polska znalazła się na drodze do rozwiązania i Mikołajczyk po powrocie do Londynu skłoni swoich kolegów z rządu do zaakceptowania linii Curzona. Premier RP był już latem 1944 r., po wizycie w USA, coraz bardziej sceptyczny wobec szczerości udzielanych mu przez Roosevelta zapewnień o poparciu, ale dopiero w Moskwie przekonał się osobiście o ich wartości, kiedy szef dyplomacji radzieckiej Wiaczesław Mołotow przypomniał teherańskie poparcie prezydenta dla radzieckich roszczeń terytorialnych względem Polski. Obecny na sali ambasador Harriman milczał, a sam Roosevelt, zapytany listownie przez Polaków, odpowiadał wykrętnie w momencie, gdy kampania wyborcza w USA osiągała punkt kulminacyjny 37. W planie działań, jaki po powrocie do Londynu zarysował polski minister spraw zagranicznych i bliski współpracownik Mikołajczyka, Tadeusz Romer, 35 L. Woodward, op. cit., s ; J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy..., s Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR , oprać. A. Kochański, Warszawa 1992, s Sprawa polska, s. 593; FRUS, 1944, vol. III, s ,

17 152 Jacek Tebinka mieściły się wprawdzie daleko idące ustępstwa terytorialne, w postaci uznania linii Curzona, ale połączone z gwarancjami niepodległości Polski przez mocarstwa zachodnie i ZSRR, co było jednak kwestią jeszcze bardziej odległą niż rok wcześniej. Premier RP zdawał sobie jednak sprawę z oporu własnego rządu i starał się stopniowo i ostrożnie przekonywać swoich kolegów do konieczności poniesienia bolesnych poświęceń. Starali mu się to ułatwić Brytyjczycy, wyrażając w tajnej nocie, przekazanej Romerowi 2 listopada 1944 r., gotowość poparcia zachodniej granicy na Odrze, a nawet włączenia do Polski Szczecina, leżącego na jej zachodnim brzegu 38. Churchill, w przeciwieństwie do Edena, nie przejmował się perspektywą masowych przesiedleń ludności niemieckiej i kilka dni wcześniej kreślił przed sceptycznym w tej kwestii premierem Związku Południowej Afryki Janem Smutsem wizję przymusowego przemieszczenia 6 min Niemców 39. Zachętami i groźbami Churchill nie zdołał złamać polskiego oporu. 3 listopada 1944 r. Rada Ministrów RP podjęła tajną uchwałę, którą zakomunikowano stronie brytyjskiej, odmawiając wyrażenia zgody na linię Curzona, co w praktyce przesądzało o fiasku zabiegów szefa gabinetu wojennego. Nie porzucał on jednak nadal nadziei, że uda mu się doprowadzić do porozumienia. Perspektywę tę wydawało się przybliżać wyborcze zwycięstwo 7 listopada 1944 r. Roosevelta nad republikańskim rywalem Thomasem Deweyem, przyjęte z zadowoleniem także w Moskwie, gdzie ten ostatni był ucieleśnieniem reakcjonisty, który niechybnie po dojściu do władzy porzuciłby dotychczasową przyjazną politykę Białego Domu wobec ZSRR 40. Wprawdzie prezydent zapewnił po wyborach ambasadora brytyjskiego w Waszyngtonie lorda Halifaxa o gotowości zajęcia się wreszcie sprawą polską, to Biały Dom nie zrobił wiele, aby zaaktywizować politykę w tej kwestii, zostawiając nadal osamotnionego Churchilla na pierwszym planie. W rozmowach z przebywającym w Waszyngtonie Harrimanem, Roosevelt snuł fantastyczne rozważania o możliwości funkcjonowania kapitalistycznego polskiego Lwowa w radzieckim komunistycznym otoczeniu, a następnie zgodził się zaapelować do Stalina o pozostawienie miasta Polsce 41. Przywódcy zachodni nie docenili siły oporu w rządzie RP wobec ustępstw terytorialnych, który skłonił Mikołajczyka do podania się do dymisji 24 listopada 1944 r. Nie pomogła też obecność w Londynie Harrimana, powracającego do Moskwy wraz z instrukcjami Roosevelta, aby podjął ze Stalinem, jeśli Polacy sobie tego zażyczą, sprawę zachowania przez Polskę Lwowa. 38 J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy..., s TNA, PRO, PREM 3, 355/13, Smuts do Churchilla, 29 X 1944 r., Churchill do Smutsa, 30 X 1944 r. 40 IMGS, PRM-K.102/76b, Uchwała RM z 3 XI 1944 r.; Churchill & Roosevelt III, s. 383; R. Dallek, op. cit., s. 481^ TNA, PRO, FO 371/39417, C15739/855, Lord Halifax do FO, 13 XI 1944 r.; W.A. Harriman, E. Abel, op. cit., s

18 Sprawa polska w polityce Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych 153 Przesilenie w rządzie polskim nie wywołało początkowo większych obaw Churchilla, który błędnie sądził na początku grudnia 1944 r., że cieszący się jego poparciem Mikołajczyk szybko powróci do władzy. Nowym premierem został socjalista Tomasz Arciszewski, przerzucony mostem powietrznym z kraju do Wielkiej Brytanii pod koniec lipca 1944 r. wraz z częściami niemieckiej rakiety V-2, zdobytej przez AK 42. Stawianie na czele rządu polityka, który znajdował się w Wielkiej Brytanii zaledwie od 4 miesięcy, nie znał ani realiów w niej panujących, ani języka i nie posiadał kontaktów w brytyjskim kręgach politycznych, było pomysłem ułatwiającym Londynowi tylko izolację jego gabinetu. Nie oznaczało to jednak zamiaru uznania PKWN przez Churchilla za rząd polski. Walka u boku zachodnich sprzymierzeńców ponad 100 tys. Polskich Sił Zbrojnych powodowała, że Brytyjczycy nie mogli zupełnie ignorować rządu Arciszewskiego, choć Churchill i Eden nie spotkali się aż do momentu wycofania dyplomatycznego uznania w lipcu 1945 r. ze swoimi nowymi polskimi odpowiednikami, wiążąc nadal nadzieje na przyszłe porozumienie z ZSRR z osobą Mikołajczyka. Wśród części polskiej historiografii przyjęło się nazywać gabinet Arciszewskiego rządem protestu narodowego, ale to dumne określenie skrywa w rzeczywistości brak koncepcji politycznych rozwiązania spraw polskich, którym nowy rząd się charakteryzował 43. W połowie grudnia Churchill nie oczekiwał już rychłego powrotu Mikołajczyka do władzy, choć nie stracił jeszcze całkowicie nadziei, o czym pisał do Roosevelta. Brytyjski premier wygłosił 15 grudnia 1944 r. przemówienie w Izbie Gmin, w którym po raz kolejny publicznie poparł przesunięcie terytorium Polski na zachód, połączone z masowymi przesiedleniami ludności. Jego wystąpienie w kwestii linii Curzona nie wywołało opozycji poza konserwatystą Mauricem Petherickiem, postulującym przywrócenie granicy ryskiej. Zostało jednak źle przyjęte przez Kongres i prasę amerykańską, co skłoniło Biały Dom oraz Departament Stanu do potwierdzenia, w wystąpieniu sekretarza stanu Edwarda Stettiniusa z 18 grudnia 1944 r., oficjalnego stanowiska, że zmiany granic powinny być dokonane na konferencji pokojowej, choć nie wykluczało to osiągnięcia wcześniej porozumienia przez zainteresowane strony. Roosevelt próbował uprzedzić listownie Stalina o planowanych działaniach, ale jego pismo dotarło na Kreml w dwa dni po oświadczeniu Stettiniusa. Prezydent starał się jednak rozwiać ewentualne obawy dyktatora w kwestii dotrzymania przez Waszyngton uzgodnień z Teheranu, wskazując, że oświadczenie amerykańskie jest zgodne z ustaleniami poczynionymi w czasie ostatniej wizyty Churchilla w Moskwie O układzie sił w rządzie Arciszewskiego - zob. E. Duraczyński, Rząd polski na uchodźstwie Organizacja, personalia, polityka, Warszawa 1993, s A. Suchcitz, Rząd Tomasza Arciszewskiego, XI VII 1945, w: Władze RP na obczyźnie..., s. 357; K. Kersten, Dyplomacja rządu narodowego protestu, w: Historia dyplomacji polskiej, t. 5: , Warszawa 2000, s Poland in the British Parliament , ed. by W. Jędrzejewicz, vol. Ill, New York