W³odzimierz Oniszczenko Wojciech ukasz Dragan

Transkrypt

1

2

3

4 W³odzimierz Oniszczenko Wojciech ukasz Dragan

5 Publikacja dotowana z funduszy przeznaczonych na Badania Statutowe i Badania Własne Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego Redakcja i korekta Maria Magdalena Ziarkiewicz Projekt graficzny okładki Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar sp. z o.o., Warszawa 2008 ISBN Wydawnictwo Naukowe Scholar sp. z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax 0(22) , 0(22) ; 0(22) dział handlowy: jak wyżej wew. 105, info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl Skład i łamanie: WN Scholar (Stanisław Beczek) Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa

6 Spis treści Przedmowa O Autorach Genetyka zachowania człowieka: ogólne założenia i metody badawcze Addytywny czynnik genetyczny Nieaddytywne czynniki genetyczne Efekt epigenetyczny Środowisko Metody badawcze Analiza statystyczna wyników Odziedziczalność Badania molekularne Endofenotypy Techniki molekularne Osobowość/temperament Badania bliźniąt Badania prowadzone z wykorzystaniem analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Inteligencja/zdolności poznawcze/pamięć Badania bliźniąt Badania całego genomu z wykorzystaniem analizy sprzężeń i analizy powiązań allelicznych Badania genów kandydujących Postawy Badania bliźniąt Orientacja seksualna i tożsamość płciowa Badania bliźniąt i rodzinne Badania molekularne Zaburzenia osobowości Badania bliźniąt i rodzinne Badania molekularne Zaburzenia nastroju Badania bliźniąt Zaburzenie dwubiegunowe: badania z zastosowaniem analizy sprzężeń... 97

7 Zaburzenie dwubiegunowe: badania genów kandydujących Zaburzenia afektywne jednobiegunowe: badania z wykorzystaniem analizy sprzężeń Zaburzenia afektywne jednobiegunowe: badania genów kandydujących Zaburzenia lękowe i stres Badania bliźniąt Zaburzenie po stresie traumatycznym: badania genów kandydujących Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne: badania z wykorzystaniem analizy sprzężeń Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne: badania genów kandydujących Uogólnione zaburzenie lękowe, zaburzenie paniczne i fobie: badania z zastosowaniem analizy sprzężeń Uogólnione zaburzenie lękowe, zaburzenie paniczne i fobie: badania genów kandydujących Zaburzenia odżywiania Badania bliźniąt Całościowe przeszukiwania genomu z wykorzystaniem analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Uzależnienia Badania bliźniąt i rodzinne Badania wykorzystujące metody analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Patologiczny hazard Badania bliźniąt i rodzinne Schizofrenia Badania bliźniąt i rodzinne Badania molekularne z zastosowaniem analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Autyzm Badania bliźniąt i rodzinne Całościowe przeszukiwania genomu z wykorzystaniem analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Deficyty uwagi i destrukcyjne zaburzenia zachowania Badania bliźniąt Badania molekularne z zastosowaniem analizy sprzężeń Badania genów kandydujących Podsumowanie Bibliografia

8 Przedmowa Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, prezentuje wyniki wybranych współczesnych badań opartych na paradygmacie genetyki zachowania, stosowanym w psychologii i psychiatrii. Dynamiczny rozwój dyscypliny naukowej, jaką jest genetyka zachowania, oraz utrzymujące się, a nawet wzrastające w miarę postępów badawczych, zainteresowanie rolą czynników genetycznych w kształtowaniu zachowań ludzkich zarówno w normie, jak i patologii uzasadniają próbę przedstawienia najnowszych pomysłów i osiągnięć badawczych w tej dziedzinie. Nie bez znaczenia było także nasze doświadczenie dydaktyczne od wielu lat problematyka badawcza genetyki zachowania cieszy się sporym zaciekawieniem studentów psychologii, z którymi mamy przyjemność pracować. Od czasu do czasu temat wpływu genetycznego na ludzkie zachowanie poruszają również ogólnodostępne media. W ostatnich kilku latach ukazały się w Polsce dwie prace, w których skrótowo z konieczności przedstawiono wybrane wyniki badań nad wpływem genetycznym i środowiskowym na różnice indywidualne w zakresie osobowości. Były to badania przeprowadzone głównie w latach 90. ubiegłego wieku (Oniszczenko 1997) oraz późniejsze, odnoszące się do osobowości, inteligencji i psychopatologii, z początku lat 90. ubiegłego wieku i z przełomu wieków (Oniszczenko 2005). Warto także odnotować ukazanie się w 2001 roku tłumaczenia jednego z najbardziej znanych i popularnych na świecie podręczników genetyki zachowania, którego autorami są Robert Plomin, John C. DeFries, Gerald E. McClearn i Peter McGuffin (Genetyka zachowania, 2001). Zamieszczony w obu wspomnianych monografiach z 1997 i 2005 roku przegląd wybranych wyników badań sygnalizował tylko niektóre kierunki badań opartych na metodzie bliźniąt i studiach rodzinnych. W tej publikacji postanowiliśmy przybliżyć najbardziej reprezentatywne dla genetyki zachowania osiągnięcia naukowe z ostatnich dziesięciu lat, zarówno w psychologii, jak i psychiatrii, łącząc badania na bliźniętach z badaniami genetycznymi (molekularnymi). Wybraliśmy prace najnowsze i dotyczące możliwie szerokiego zakresu zainteresowań badawczych genetyków zachowania. Przegląd, którego dokonaliśmy, z pewnością nie jest wyczerpujący. 7

9 Genetyka zachowania w psychologii i psychiatrii Chodziło nam głównie o przedstawienie przedmiotu współczesnych badań behawioralno-genetycznych oraz tego, co z nich wynika. Jednocześnie nie chcieliśmy wywołać znużenia zbyt zawiłymi opisami procedur badawczych i zbyt szczegółową analizą wyników. Naszym celem było opisanie badań i ich wyników w sposób możliwie przystępny, lecz bez nadmiernych uproszczeń. Nie zawsze jest to jednak możliwe, szczególnie w odniesieniu do badań genetycznych. Zdajemy sobie sprawę, że lektura tej części książki może być dla wielu Czytelników niełatwa. Wynika to z postępującego i jednocześnie nieuchronnego, jak się wydaje, procesu, polegającego na coraz bardziej intensywnym wkraczaniu w obszar psychologii genetyki molekularnej (prawdopodobnie psychiatrzy są lepiej od psychologów przygotowani do odbioru tych nowych treści). Poszukiwanie wyjaśnienia metod i wyników badań ludzkich zachowań, a w przyszłości skutecznego leczenia i zapobiegania patologii, wymaga prowadzenia podstawowych badań na poziomie mikroskopowym. Wymusi to zapewne zmianę orientacji badawczej z ograniczonej do własnej dysycpliny na interdysycplinarną, grupującą specjalistów z różnych dziedzin, a w dalszej perspektywie także modyfikację sposobu kształcenia psychologów i uzupełnienie programu studiów o genetykę molekularną, a przynajmniej o jej podstawowy kurs. My sami jesteśmy w pewnym sensie reprezentantami tego nowego podejścia. Jeden z nas (Włodzimierz Oniszczenko) jest psychologiem od kilkunastu lat zajmującym się badaniem bliźniąt i rodzin biologicznych, drugi (Wojciech Ł. Dragan) jest nie tylko psychologiem, lecz także biologiem specjalizującym się w badaniu molekularnych podstaw ludzkiego zachowania, także jego zaburzeń. Z połączenia naszych zainteresowań zrodziła się myśl wspólnych badań oraz napisania tej książki. 8

10 O Autorach Włodzimierz Oniszczenko profesor na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Kieruje też Interdyscyplinarnym Centrum Genetyki Zachowania UW. Opublikował, w czasopismach polskich i międzynarodowych, kilkadziesiąt prac naukowych z zakresu psychologii różnic indywidualnych i genetyki zachowania się człowieka. Jest autorem dwóch monografii: Genetyczne podstawy temperamentu (1997) oraz Genetyczne podstawy ludzkich zachowań. Przegląd badań w populacji polskiej (2005), a także książki Stres to brzmi groźnie (1993, wyd ). Redaktor naukowy polskiego wydania podręcznika Genetyka zachowania R. Plomina, J.C DeFriesa, G.E. McClearna i P. McGuffina, P. (2001) oraz tomu Geny, środowisko a zachowanie (2002) wydanych przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Pełni też funkcję redaktora naczelnego serii Psychologia Etologia Genetyka. Jest członkiem kilku towarzystw naukowych, polskich i zagranicznych, w tym Międzynarodowego Towarzystwa Badań Bliźniąt (International Society for Twin Studies). Miłośnik ostrej kuchni i wakacji w leśnej głuszy nad jeziorem. Wojciech Łukasz Dragan absolwent Wydziału Biologii i Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. W 2005 roku uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie psychologii. Przez kilka lat pracował jako psycholog kliniczny w placówkach ochrony zdrowia psychicznego na terenie województwa mazowieckiego (m.in. na Oddziale Leczenia Depresji i Zaburzeń Nerwicowych w Komorowie oraz na Oddziale Nerwic Szpitala MSWiA w Otwocku). W latach adiunkt na Wydziale Psychologii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, gdzie pełnił również funkcję prodziekana ds. studenckich. Obecnie pracuje jako adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół genetycznych uwarunkowań zachowań normalnych i patologicznych, ze szczególnym uwzględnieniem analizy interakcji genotypu i szeroko rozumianego środowiska. Jest współautorem artykułów opublikowanych m.in. na łamach Neuropsychobiology czy Twin Research and Human Genetics. Prywatnie miłośnik jazzu i kuchni włoskiej. 9

11 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.