AUTOR PRACY: WOJCIECH DEC

Transkrypt

1 AUTOR PRACY: WOJCIECH DEC Polski model współpracy kooperacyjnej spółdzielni Fragment pracy dyplomowej: Alternatywny model rozwoju współpracy kooperacyjnej spółdzielni w Polsce na przykładzie hiszpańskiej Korporacji Spółdzielczej Mondragon. MSAP Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 2012 K R A K Ó W, M A R Z E C 2012

2 Polski model współpracy kooperacyjnej spółdzielni Wojciech Dec Fragment pracy dyplomowej: Alternatywny model rozwoju współpracy kooperacyjnej spółdzielni w Polsce na przykładzie hiszpańskiej Korporacji Spółdzielczej Mondragon. MSAP Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. Kraków, marzec S t r o n a

3 SPIS TREŚCI 1. Historia rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce Początki ruchu spółdzielczego w Polsce na przełomie XIX i XX wieku Ruch spółdzielczy w II Rzeczypospolite Polskiej oraz podczas drugiej wojny światowej (lata: ) Ruch spółdzielczy w Polsce w czasach realnego socjalizmu (lata: ) Ruch spółdzielczy w Polsce po transformacji ustrojowej w 1989 r Charakterystyka systemu powiązań kooperacyjnych spółdzielni w Polsce Prawne uwarunkowania ekonomicznej i społecznej działalności spółdzielni Formy branżowej współpracy i konsolidacji działań spółdzielni Kierunki rozwoju współpracy kooperacyjnej spółdzielni wzmacniające pozycję konkurencyjną na rynku S t r o n a

4 1. Historia rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce 1.1 Początki ruchu spółdzielczego w Polsce na przełomie XIX i XX wieku Idee związane z ruchem spółdzielczym zaczęły przenikać na ziemie polskie z Europy Zachodniej w XIX wieku. Za datę narodzin światowego ruchu spółdzielczego przyjmuje się 1844 r. Zostały wówczas wypracowane nowoczesne idee i praktyki spółdzielcze w założonym w Rochdale w północnej Anglii Roczdelskim Stowarzyszeniu Sprawiedliwych Pionierów. W deklaracji założycielskiej wskazano, że celem zrzeszenia jest dawanie korzyści materialnych, dążenie do poprawy warunków społecznych i domowych swoich członków. 1 Ta pierwsza w świecie kooperatywa spożywców stała się wzorem dla organizacji spółdzielczych w Polsce. Z kolei za pioniera ruchu spółdzielczego w Polsce uważa się Stanisława Staszica, który założył w 1816 r. na Lubelszczyźnie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach. Celem kooperatywy było udoskonalanie rolnictwa i przemysłu oraz wspólne ratowanie się w nieszczęściach. 2 Jego działalność opierała się na solidarnym współdziałaniu i wzajemnym wspieraniu się w celu osiągnięcia postępu gospodarczego przy równoczesnym troszczeniu się o oświatę i kulturę. Sektor spółdzielczy w Polsce nie jest jednorodny. Wynika to z dużej mierze z różnych uwarunkowań historycznych. Powstanie i rozwój ruchu spółdzielczego w Polsce w XIX wieku i na początku XX wieku przypadały na okres walki narodowowyzwoleńczej. Stąd różne kierunki rozwoju spółdzielni wynikały z odmiennych warunków społecznych, gospodarczych i prawnych w trzech zaborach: pruskim, austriackim i rosyjskim. Zabór pruski Zabór pruski był najsilniej rozwiniętym gospodarczo terenem polskimi. Od 1867 r. obowiązywała tu nowoczesna jak na owe czasy pruska ustawa o spółdzielniach. 3 Polski ruch spółdzielczy w zaborze pruskim stanowił obronę słabego kapitału polskiego przed silnym kapitałem niemieckim, był też istotnym elementem zachowania polskości na tych terenach. Ziemie zaboru pruskiego były pod silnym nurtem ideowym ruchu spółdzielczego, zwanego liberalnym, który zakładał pomnożenie korzyści materialnych i umocnienie bazy rozwojowej indywidualnych warsztatów lub gospodarstw domowych 1 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 11 i 12, 2 Wzorem pionierów z Rochdale [w:] Śląski Przegląd Spółdzielczy, Goniec Górnośląski, Nr 1, Lipiec 2008, s. 3, ( ). 3 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 28, 4 S t r o n a

5 zrzeszonych członków. Podstawy nurtu liberalnego w spółdzielczości wypracował Herman Schulze-Delitzsch, który był inicjatorem zakładania spółdzielni pożyczkowych, głównie dla średniozamożnych rzemieślników, kupców, bogatszych chłopów, opartych na wysokich udziałach i uzyskiwaniu wysokich dywidend. Pierwszym polskim tzw. Bankiem Ludowym było założone w 1861 r. Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania. 4 Zapoczątkowało ono stworzenie dobrze zorganizowanego tzw. wielkopolskiego systemu spółdzielczego, który opierał się na powiązaniu ze sobą pod względem organizacyjnym i ekonomicznym różnych typów spółdzielni. Pierwsze spółdzielnie rolniczo-handlowe, nazywane Rolnikami powstawały na przełomie XIX i XX wieku, jako odpowiedź na rosnące zainteresowanie chłopów wielkopolskich tworzącym się rynkiem zaopatrzenia i zbytu. 5 Ważnym elementem rozwoju spółdzielczości na terenie zaboru pruskiego były spółdzielnie parcelacyjnoosadnicze, współpracujące z Bankami Ludowymi, ułatwiające polskim rolnikom zakup ziemi, nie dopuszczając do zmniejszenia się polskiego stanu posiadania w zaborze. W przeciwieństwie do swych niemieckich pierwowzorów, spółdzielnie wielkopolskie angażowały się także w działalność społeczną, oświatową i patriotyczną. W 1913 r. na terenie zaboru pruskiego działały spółdzielnie wiejskie m.in.: 204 Banki Ludowe ( członków) 22 Spółki parcelacyjne (5285 członków) 60 Spółdzielni Rolnik (9681 członków) 10 innych spółdzielni (5886 członków). 6 Zabór austriacki Rolnictwo na ziemiach zaboru austriackiego było rozdrobnione, wieś uboga, słabo rozwijał się też przemysł produkujący na potrzeby rolnictwa. Jednocześnie jednak panowały najbardziej liberalne warunki polityczne ze wszystkich trzech zaborów, które pozwalały na tworzenie polskich spółdzielni. 7 Ziemie Galicji były pod silnym wpływem ruchu spółdzielczego opartego o ideologię solidaryzmu chrześcijańskiego, który zakładał wspólne dążenie do zaspokajania indywidualnych potrzeb społecznych członków spółdzielni (głównie ubogiej ludności wiejskiej). Wzorem dla tego nurtu była niemiecka spółdzielczość oszczędnościowo- 4 Tamże, s. 13 i Wzorem pionierów z Rochdale [w:] Śląski Przegląd Spółdzielczy, Goniec Górnośląski, Nr 1, Lipiec 2008, s. 4, ( ). 6 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 28 i 29, 7 Tamże, s S t r o n a

6 pożyczkowa oparta o tzw. system raiffeisenowski. 8 Kasy wiejskie Raiffeisena opierały swoją działalność na zasadzie wzajemnej solidarności. Włościanie, którzy potrzebowali tanich i dogodnych pożyczek deklarowali, że będą solidarnie odpowiadać za zobowiązania finansowe. 9 Spółdzielnie opierające się na tych zasadach zostały spopularyzowane w Polsce przez Franciszka Stefczyka. Od jego nazwiska wiejskie spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe zaczęto nazywać Kasami Stefczyka. 10 W 1913 r. w Galicji prowadziło działalność blisko 1400 Kas Stefczyka, zrzeszających ponad 320 tys. członków. Na początku XX w. w Galicji, obok spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, na szerszą skalę zaczęły rozwijać się spółdzielnie mleczarskie i spożywców (tzw. konsumy). W zaborze austriackim spółdzielnie utworzyły Zjednoczenie Stowarzyszeń Spożywczych i Wytwórczo-Spożywczych (1911 r.). 11 W 1913 r. na terenie zaboru austriackiego działały spółdzielnie wiejskie m.in.: 200 Towarzystw zaliczkowych (ok. 340 tys. członków) 1397 Kas Stefczyka (ok. 321,8 tys. członków) 73 Spółdzielnie mleczarskie (14188 członków). 12 Zabór rosyjski Zabór rosyjski był najsłabiej rozwiniętym i zróżnicowanym pod względem gospodarczym. W Królestwie Polskim najwcześniej rozwinęła się spółdzielczość spożywców. W 1869 r. powstały pierwsze tego typu spółdzielnie w Płocku i Warszawie. 13 Poza tym rozwijała się spółdzielczość kredytowa w formie Kas Przemysłowych i różnego rodzaju Towarzystw Kredytowych, a także spółdzielczość zaopatrzenia i zbytu. Następował też rozwój Syndykatów Rolniczych. 14 Z kolei po rewolucji w 1905 r. 8 Tamże, s E. Abramowski. Kooperatywa. Polskie korzenie przedsiębiorczości społecznej. Wybór i opracowanie R. Okraska. Łódź 2010, ( ). 10 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 29 i 30, ( ) 11 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 12 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 30, 13 S. Wrzosek, Spółdzielczość, kooperacja, ruch społeczno-gospodarczy obejmujący organizacje i instytucje spółdzielcze oraz ich oddziaływanie na społeczeństwo, PWN Biznes - Wydawnictwo Naukowe PWN, ( ). 14 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 31, 6 S t r o n a

7 dynamicznie rozwijała się spółdzielczość mleczarska. 15 Spółdzielczość w zaborze rosyjskim miała mniejszy zasięg i potencjał gospodarczy niż w innych zaborach, ale odgrywała znaczącą rolę opiniotwórczą i intelektualną. 16 W zaborze tym powstał jedyny na ziemiach polskich związek rewizyjny spółdzielni spożywców oraz Towarzystwo Kooperatystów najaktywniejszy ośrodek myśli spółdzielczej na ziemiach polskich. 17 W 1913 r. na terenie zaboru austriackiego działały następujące spółdzielnie wiejskie: 274 Spółdzielnie spożywców (40371 członków) 5 Kas przemysłowych 98 Towarzystw wzajemnego kredytu (49093 członków) 751 Towarzystw drobnego kredytu ( członków w1910 r.) 121 Towarzystw kredytowych (31676 członków w 1908 r.) 13 Syndykatów rolniczych (3092 członków) 143 Spółdzielnie mleczarskie (8917 członków) Ruch spółdzielczy w II Rzeczypospolite Polskiej oraz podczas drugiej wojny światowej (lata: ) Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. nadal utrzymywała się struktura spółdzielcza ukształtowana w trzech byłych zaborach. Jednak do dalszego intensywnego rozwoju ruchu spółdzielczego w II RP przyczyniła się ustawa z 1920 r. o spółdzielniach, którą oceniano jako jedną z najlepszych w ówczesnej Europie. 19 W 20-leciu międzywojennym dynamicznie rozwijała się szczególnie bankowość spółdzielcza i spółdzielnie rolnicze. Przy czym spółdzielnie miały nawet w niektórych dziedzinach charakter wiodący (np. w mleczarstwie, handlu detalicznym). Ponadto dzięki spółdzielczości odnotowano znaczące osiągnięcia w działalności kulturalno-oświatowej i społecznej, zwłaszcza na wsi i w małych miastach. W 1937 r. działało łącznie spółdzielni zrzeszających blisko 3016 tys. członków, w tym: 5517 spółdzielni kredytowych, 3383 spółdzielni rolniczo-handlowych i spożywców, 15 S. Wrzosek, Spółdzielczość, kooperacja, ruch społeczno-gospodarczy obejmujący organizacje i instytucje spółdzielcze oraz ich oddziaływanie na społeczeństwo, PWN Biznes - Wydawnictwo Naukowe PWN, ( ). 16 E. Leś, M. Ołdak, Podstawy kształcenia w zakresie przedsiębiorczości społecznej. Pakiet edukacyjny, Instytut Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 19, ( ). 17 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 18 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 32, 19 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 7 S t r o n a

8 1804 spółdzielni spożywców, 1408 spółdzielni mleczarskich, 252 spółdzielni mieszkaniowych. 20 Można wyodrębnić dwa zasadnicze kierunki spółdzielczości rolniczej. Jeden zaliczony był ideowo do spółdzielni typu Schulze-Delitzscha (nurt liberalny) i skupiał głównie zamożnych chłopów. Natomiast drugi, skupiający chłopów średniorolnych i biednych, bliższy był poglądom Raiffeisena (nurt solidaryzmu chrześcijańskiego). 21 Ogółem na wsi polskiej przez wojną w 1939 r. prowadziło działalność 989 Spółdzielni zrzeszających członków. 22 Podczas II wojny światowej spółdzielczość polska poniosła znaczne straty. Niemieckie władze okupacyjne zlikwidowały i skonfiskowały majątek spółdzielni żydowskich, jak też polskich spółdzielni na terenach wcielonych do III Rzeszy. Ponadto na terenie Generalnej Guberni spółdzielczość włączono do okupacyjnego systemu dystrybucji i przymusowych kontyngentów. W 1943 r. na terenie GG działało 2229 spółdzielni rolniczych zrzeszających ok. 1,4 milionów spółdzielców. Z kolei na terenach zajętych przez Związek Radziecki po 17 września 1939 r. polskie spółdzielnie pozbawiono samodzielności oraz wcielono w struktury państwowej organizacji spółdzielczej CENTROSOJUZ Ruch spółdzielczy w Polsce w czasach realnego socjalizmu (lata: ) Po drugiej wojnie światowej polski ruch spółdzielczy został ściśle powiązany z przekształceniami społeczno-gospodarczymi i politycznymi w kraju. Organizacje spółdzielcze zaliczono do jednostek gospodarki uspołecznionej i włączono do realizacji zadań związanych z gospodarką planową. W 1947 r. rozpoczął się proces ograniczania autonomii i demokracji spółdzielczej m.in. w 1948 r. zlikwidowano Związek Rewizyjny Spółdzielni RP i utworzono związki branżowe. W latach upaństwowiono majątek spółdzielni mleczarskich, ogrodniczych i spółdzielczych ośrodków maszynowych. 20 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 36, 21 Tamże, s Wzorem pionierów z Rochdale [w:] Śląski Przegląd Spółdzielczy, Goniec Górnośląski, Nr 1, Lipiec 2008, s. 4, ( ). 23 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011., s. 41, 8 S t r o n a

9 Ponadto spółdzielniom spożywców odebrano przemysł spożywczy, hurt i wiele placówek handlu detalicznego. 24 Po przełomie politycznym w 1956 r. nastąpiła próba odbudowy ruchu spółdzielczego w Polsce. W tym okresie reaktywowano zlikwidowane wcześniej struktury spółdzielcze i przywrócono większą rolę samorządu spółdzielczego. 25 Poza tym pozwolono na odtworzenie niektórych branż spółdzielczych m.in. mleczarskich, ogrodniczych i mieszkaniowych oraz rozszerzono uprawnienia i zakres działania spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. Jednak w latach 70-tych ubiegłego wieku sytuacja spółdzielczości uległa pogorszeniu. Zmieniło się nastawienie władz PRL, które dążyły do powrotu polityki likwidacji autonomii ruchu spółdzielczego. Wynikiem tego było nasilenie się tendencji do nadmiernej koncentracji i biurokratyzacji zarządzania spółdzielniami. W okresie przełomu politycznego w latach NZZ Solidarność podejmowała próby wznowienia autentycznego ruchu spółdzielczego. W 1981 r. na krótko przywrócono samodzielność organizacyjną spółdzielczości: samopomocowej, mleczarskiej i ogrodniczej. Jednak po wprowadzeniu stanu wojennego władze komunistyczne wróciły do poprzedniej polityki likwidowania oddolnych inicjatyw spółdzielczych poprzez egzekwowanie niekorzystnych zapisów uchwalonego w 1982 r. przez Sejm PRL Prawa spółdzielczego Ruch spółdzielczy w Polsce po transformacji ustrojowej w 1989 r. Transformacja ustrojowa zapoczątkowana w 1989 r. spowodowała, że polskie spółdzielnie znowu znalazły się w realiach gospodarki rynkowej. Obecnie Krajowa Rada Spółdzielcza reprezentuje 15 branż spółdzielczych (w tym wieś i rolnictwo obsługuje 7 pierwszych spółdzielni): 1) Spółdzielnie Mleczarskie 2) Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska 3) Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne 4) Spółdzielnie Kółek Rolniczych 5) Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych 6) Spółdzielnie Ogrodniczo Pszczelarskie 7) Banki Spółdzielcze 24 S. Wrzosek, Spółdzielczość, kooperacja, ruch społeczno-gospodarczy obejmujący organizacje i instytucje spółdzielcze oraz ich oddziaływanie na społeczeństwo, PWN Biznes - Wydawnictwo Naukowe PWN, ( ). 25 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 43, 9 S t r o n a

10 8) Spółdzielnie Spożywców SPOŁEM 9) Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo Kredytowe (SKOK) 10) Spółdzielnie Rzemiosła 11) Spółdzielnie Rękodzieła Artystycznego CEPELIA 12) Spółdzielnie Pracy i Usług oraz Budowlane 13) Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych 14) Spółdzielnie Socjalne 15) Spółdzielnie Mieszkaniowe. 26 Początek przemian społeczno-gospodarczych i politycznych w Polsce przyniósł dość gwałtowny wzrost liczby spółdzielni. Wg danych GUS w 1989 r. w całym kraju było ok. 16,7 tys. spółdzielni. 27 W ciągu pierwszych 6 lat liczba ta zwiększyła się do ponad 19,8 tys. spółdzielni. 28 WYKRES 1.1 Wykaz spółdzielni zarejestrowanych w systemie REGON w latach: Źródło Krajowa Rada Spółdzielcza, Raport o spółdzielczości polskiej, Warszawa 2010, ( ). 27 K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spółdzielczy [w:] J. Dąbrowska, Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości społecznej wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 28, ( ). 28 Główny Urząd Statystyczny. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2011, ( ). 29 Opracowanie własne na podstawie: danych GUS. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2011, ( ). 10 S t r o n a

11 Z wykresu 1.1 widać, że w drugiej połowie lat 90-tych ubiegłego wieku liczba spółdzielni zaczęła systematycznie zmniejszać się. Znaczący spadek w ostatnich latach wskazuje, że wiele spółdzielni ma ograniczoną zdolność do przezwyciężania kryzysowej sytuacji w ruchu spółdzielczym. Wg Krajowego Rejestru Sądowego na koniec 2008 r. w kraju funkcjonowało spółdzielni. W bazie Krajowej Rady Spółdzielczej zarejestrowanych było spółdzielni, w tym 2743 spółdzielni znajdowało się w procesie likwidacji. 30 Z kolei wg GUS w 2008 r. w systemie REGON było zarejestrowanych spółdzielni. 31 Różnica w ilości spółdzielni wynika głównie z odmiennego systemu zbierania informacji, ponieważ rejestrację spółdzielni niezależnie od siebie prowadzą: Główny Urząd Statystyczny (REGON), Krajowy Rejestr Sądowy, Krajowa Rada Spółdzielcza, Narodowy Bank Polski i Kasa Krajowa SKOK (w odniesieniu do Banków Spółdzielczych i SKOK). 32 Wg GUS w 1996 r. w systemie REGON było zarejestrowanych spółdzielni, zaś na koniec I półrocza 2011 r. tylko spółdzielni. 33 Oznacza to spadek o blisko 14% liczby spółdzielni w okresie ostatnich 15 lat. W dużej mierze wynika to z przemian w gospodarce polskiej po 1989 r., które dotknęły sektor spółdzielczy. W niektórych branżach spółdzielczych zaobserwowano bardzo znaczące blisko 20% rocznie spadki liczby działających spółdzielni (np. spółdzielnie pracy, spółdzielnie rzemiosła). 34 W tym zakresie wystąpiło również silne zjawisko zrzeszania się spółdzielni w większe i silniejsze ekonomicznie struktury organizacyjne. Miało to miejsce zwłaszcza w przypadku łączenia się banków spółdzielczych lub konsolidacji spółdzielni mleczarskich. Z drugiej strony następował proces podziału dużych spółdzielni na mniejsze (np. spółdzielnie mieszkaniowe). 35 Z raportu o spółdzielczości polskiej z 2010 r. opracowanego przez Międzyresortowy Zespół Rządowy oraz Krajową Radę Spółdzielczą wynika, że w latach 30 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 31 Główny Urząd Statystyczny. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2011, ( ). 32 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 33 Tamże 34 S. Nałęcz, J. Konieczna. Sektor spółdzielczy główny pracodawca gospodarki społecznej w Polsce [w:] S. Nałęcz (red.). Gospodarka społeczna w Polsce. Wyniki badań Warszawa 2008, s. 46, ( ). 35 K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spółdzielczy [w:] J. Dąbrowska, Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości społecznej wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 28, ( ). 11 S t r o n a

12 Źródło 37 Z wykresu 1.2 wynika, że w 2011 r. największe skupisko spółdzielni , połączyło się 1074 spółdzielni, zaś w wyniku podziału powstało 1201 nowych spółdzielni. 36 WYKRES 1.2 Wykaz spółdzielni zarejestrowanych w systemie REGON w podziale na województwa (2011 r.) zarejestrowanych w systemie REGON występuje w województwie mazowieckim 3118 spółdzielni (18,3% ogółem zarejestrowanych). W dużej mierze wynika to z tego, że w Warszawie koncentruje się największa liczba spółdzielni o zasięgu ogólnokrajowym. W następnej kolejności najwięcej spółdzielni występuje w województwach o dużym potencjale gospodarczym i bogatych tradycjach spółdzielczych, tj.: wielkopolskim 1751 spółdzielni (10,3%), dolnośląskim 1360 spółdzielni (8,0%). Z kolei najmniej spółdzielni występuje w województwie lubuskim 471 spółdzielni (2,8%). W drugiej połowie lat 90-tych ubiegłego wieku zaczęła również gwałtownie spadać liczba osób zatrudnionych w sektorze spółdzielczym. W latach ubytek wyniósł ok. 200 tys. pracowników, zaś w latach blisko 120 tys. pracowników. Oznacza to realny spadek w ciągu 10 lat o połowę liczby osób zatrudnianych w spółdzielczości, tj. z 642 tys. do 322 tys. oraz zmniejszenie udziału spółdzielni w tworzeniu miejsc pracy w gospodarce narodowej z 4,1% do 2,5%. 38 Z drugiej strony z Badań Spółdzielczości Polskiej 2006 wynika, że istnieją branże, w których odnotowano stabilizację (np. 36 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 37 Opracowanie własne na podstawie: danych GUS. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, I półrocze 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2011, ( ). 38 E. Leś, S. Nałęcz, Gospodarka społeczna koncepcje i zasoby. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008 r. s. 25, ( ). 12 S t r o n a

13 spółdzielnie mieszkaniowe), a nawet wzrost zatrudnienia (np. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, banki spółdzielcze i spółdzielnie mleczarskie). 39 Natomiast z raportu o spółdzielczości polskiej z 2010 r. wynika, że pod koniec 2005 r. spółdzielnie były głównym miejscem pracy dla 331,6 tys. osób. Przy czym pracownicy sektora spółdzielczego stanowili: 2,6% osób zatrudnionych w całej gospodarce narodowej, 3,5% osób pracowników najemnych zatrudnionych w całej gospodarce narodowej, 3,6% osób zatrudnionych w sektorze prywatnym, 5,6% pracowników najemnych zatrudnionych w sektorze prywatnym. 40 WYKRES 1.3 Wykaz największych spółdzielczych pracodawców w ujęciu branżowym procentowe zatrudnienie w sektorze spółdzielczym (2005 r.). 3,8% 1,6% 7,8% 8,5% 8,6% 10,0% 4,2% Spóldzielnie Mieszkaniowe - 25,0% Spółdzielczość Spożywców "SPOŁEM" - 16,8% 25,0% Gminne Spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" - 13,7% Spółdzielnie Inwalidów - 10,0% Spółdzielnie Mleczarskie - 8,6% Banki Spółdzielcze - 8,5% 16,8% Spóldzielnie Pracy - 7,8% Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne - 3,8% 13,7% Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe -1,6" Inne spółdzielnie- 4,2% Źródło 41 Z wykresu 1.3 wynika, że największymi pracodawcami spółdzielczymi w Polsce są spółdzielnie mieszkaniowe z ¼ ogółu zatrudnionych w całym sektorze spółdzielczym. W dalszej kolejności największymi pracodawcami są: Spółdzielczość Spożywców SPOŁEM (16,8%), Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska (13,7%) i Spółdzielnie Inwalidów (10,0%). W rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce po 1989 r. można zaobserwować ogólną tendencję spadkową liczby członków spółdzielni. Wg danych Krajowej Rady Spółdzielczej i Związku Rewizyjnego oraz danych ze sprawozdań SKOK szacunkowa liczba członków wszystkich typów spółdzielni wynosiła w 2010 r. ponad 8 milionów, zaś w pracę 39 Tamże, s Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 41 Opracowanie własne na podstawie: Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, S. Nałęcz, J. Konieczna. Sektor spółdzielczy główny pracodawca gospodarki społecznej w Polsce [w:] S. Nałęcz (red.). Gospodarka społeczna w Polsce. Wyniki badań Warszawa 2008, s. 49, ( ). 13 S t r o n a

14 Tysiące Źródło 43 Z wykresu 1.4 wynika, że spółdzielnie mieszkaniowe w ujęciu branżowym społeczną w spółdzielniach zaangażowanych było blisko 100 tys. osób. Z kolei na podstawie Badania Spółdzielczości Polskiej w 2006 r. bazę członkowską spółdzielni w 2005 r. oszacowano na ok. 10 milionów, zaś w 1989 r. na 15,2 milionów. 42 Oznacza to spadek w ciągu ostatnich 20 lat o niemal połowę członków spółdzielni. WYKRES 1.4 Wykaz branż spółdzielczych o największej ogółem liczbie członków (w tys. członków) (2005 r.) Spółdzielnie Mieszkaniowe 4500 tys. Banki Spółdzielcze 2000 tys. Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo- Kredytowe 1400 tys. Spółdzielnie Mleczarskie 500 tys. Gminne Spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" 200 tys. Spłdzielczość Spożywców "SPOŁEM" 100 tys. pozostają nie tylko największym pracodawcą, ale mają też najwięcej członków 4,5 miliona. W dalszej kolejności najliczniejsze są spółdzielnie świadczące usługi finansowe: banki spółdzielcze 2 miliony członków, SKOK 1,4 miliony członków. Na czwartym miejscu są spółdzielnie mleczarskie 500 tys. członków. Na rynku liczą się również GS Samopomoc Chłopska 200 tys. członków i Spółdzielczość Spożywców SPOŁEM 100 tys. członków. WYKRES 1.5 Wykaz branż spółdzielczych o największej średniej liczbie członków przypadających na jedną spółdzielnię (2005 r.) Spółdzielcze Kasy Spółdzielnie Oszczędnościowo- Mleczarskie Kredytowe Banki Spółdzielcze 2400 Spółdzielnie Mieszkaniowe 2000 Spółdzielczość Spożywców "SPOŁEM" 400 Gminne Spóldzielnie "Samopomoc Chłopska 200 Spółdzielnie Inwalidów Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 43 Opracowanie własne na podstawie: Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 14 S t r o n a

15 Źródło 44 Z wykresu 1.5 wynika, że w 2005 r. w kraju przeciętnie na jedną spółdzielnię najwięcej członków przypadało na SKOK ok. 18,3 tys. członków. W dalszej kolejności na spółdzielnie mleczarskie ok. 2,9 tys. członków, banki spółdzielcze 2,4 tys. członków i spółdzielnie mieszkaniowe ok. 2 tys. członków. Oznacza to, że obecnie najliczniejsze są sektory spółdzielczości finansowej i mleczarskiej. Ponadto statystycznie liczne są spółdzielnie mieszkaniowe oraz spółdzielnie zajmujące się działalnością handlową tj. Spółdzielczość Spożywców SPOŁEM ok. 400 członków i Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska ok. 200 członków. Liczącą się pozycję mają też Spółdzielnie Inwalidów ok. 100 członków. Pozostałe niewymienione branże spółdzielcze mają średnią liczbę członków oscylującą między 30 a 50 osób, za wyjątkiem spółdzielni socjalnych (średnio po 8 członków). 45 Z raportu o spółdzielczości polskiej z 2010 r. wynika, że przychody spółdzielczości w 2005 r. wyniosły blisko 53,3 mld złotych, w tym ze sprzedaży produktów i usług - 51 mld złotych. Dawało to blisko 2,6% produkcji globalnej całej gospodarki narodowej. 46 Jednak sektor spółdzielczy cechuje stosunkowo niska rentowność. Wynika to z wyższych kosztów pracy w stosunku do innych przedsiębiorstw. W 2005 r. współczynnik rentowności spółdzielni (bez bankowości spółdzielczej i SKOK) wyniósł - 1,5%, gdzie w całym sektorze niefinansowym był on na poziomie 5%. Wiele spółdzielni wykazuje ujemny wynik finansowy (w 2005 r. 18% ogółu spółdzielni) Charakterystyka systemu powiązań kooperacyjnych spółdzielni w Polsce 2.1 Prawne uwarunkowania ekonomicznej i społecznej działalności spółdzielni Podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej stanowi społeczna gospodarka rynkowa oparta na: wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności i współpracy partnerów społecznych. 48 Z kolei podstawę prawną działania w Polsce spółdzielni stanowi ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze. 49 Zgodnie z Prawem spółdzielczym spółdzielnia jest: dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym 44 Opracowanie własne na podstawie: Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 45 S. Nałęcz. Potencjał społeczny i ekonomiczny gospodarki społecznej w Polsce, [w:] E. Leś (red.) Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, Warszawa 2008, s. 160, ( ). 46 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 47 Tamże. 48 Artykuł 20 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78 poz Ustawa Prawo spółdzielcze z dnia 16 września 1982 r., Dz. U. z 2003 r. Nr 188 poz z późn. zm. zwana dalej Ustawą Prawo spółdzielcze. 15 S t r o n a

16 funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. 50 W tym zakresie spółdzielnia jest jednocześnie organizacją gospodarczą o cechach przedsiębiorstwa, jak też zrzeszeniem osób (grupą społeczną) tworzącą niepowtarzalny, odrębny system społeczno-ekonomiczny. 51 Spółdzielnie mogą działać niemal w każdej dziedzinie życia społeczno-gospodarczego. Ekonomiczny wymiar działania spółdzielni dostosowany jest do gospodarki rynkowej. Mniej rynkowy sposób działania mają natomiast spółdzielnie socjalne oraz spółdzielnie inwalidów, których działalność w zakresie integracji zawodowej i społecznej traktowana jest jako działalność szczególnie użyteczna społecznie i z tego tytułu uzyskuje różnego rodzaju wsparcie z funduszy publicznych. W Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki : spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy oraz spółdzielnie inwalidów i niewidomych zostały zaliczone do podmiotów ekonomii społecznej. 52 Stąd spółdzielczość, jako jedna z form współpracy gospodarczej, zaliczana jest do sektora gospodarki społecznej. Przy czym celem działalności spółdzielni jest nie tylko zaspokajanie potrzeb gospodarczych jej członków, ale też społecznych i kulturalnych. W tym zakresie spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. 53 W stosunkach wewnętrznych wyrazem społecznego charakteru spółdzielni jest równe dla wszystkich członków spółdzielni prawo wyboru władz i współuczestnictwa w podejmowaniu najważniejszych uchwał, niezależnie od wielkości ekonomicznego udziału, jaki posiada dany członek w majątku spółdzielni. Majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków 54 (tj. prywatna własność grupowa). Członkowie spółdzielni, będąc właścicielami majątku spółdzielni, mają prawo bezpośrednio i poprzez wybrane organy zarządzać i sprawować demokratyczną kontrolę nad jej działalnością. Podstawowym aktem prawnym, wyznaczającym ramy, w jakich funkcjonuje spółdzielnia, jest statut. Stąd spółdzielnią zarządzają jej członkowie w formie określonej w przepisach prawa i w statucie. Przy czym obowiązuje zasada, jeden członek = jeden głos, uniemożliwia zdominowanie procesu decyzyjnego przez pojedynczego właściciela. Takie działanie gwarantuje wszystkim członkom jednakowy wpływ na proces decyzyjny, ale z 50 Artykuł Ustawa Prawo spółdzielcze. 51 E. Pudełkiewicz, Spółdzielcze formy gospodarowania w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej. Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing Nr 2 (51 T. II) Warszawa 2009, s. 260, ( ) ( ). 53 Artykuł Ustawa Prawo spółdzielcze. 54 Artykuł 3. Ustawa Prawo spółdzielcze. 16 S t r o n a

17 drugiej strony stanowi czynnik zniechęcający dla kapitału zewnętrznego, ponieważ posiadane udziały nie niosą ze sobą proporcjonalnego prawa głosu. 55 Spółdzielnia jest organizacją samorządną, co przejawia się zarówno w fazie zakładania i funkcjonowania spółdzielni. Organami władz spółdzielni są: Walne Zgromadzenie - jest najwyższym organem spółdzielni składającym się ze wszystkich swoich członków (może ono być zastąpione przez zebranie przedstawiciel grup członkowskich). Walne Zgromadzenie podejmuje uchwały obowiązujące wszystkich członków i wszystkie organy spółdzielni. Rada Nadzorcza - jest organem składającym się z członków spółdzielni, o charakterze kontrolnym. Zarząd - jest organem składającym się z członków spółdzielni, o charakterze wykonawczym. Zarząd składa oświadczenia woli za spółdzielnię i reprezentuje ją na zewnątrz. Statut spółdzielni decyduje o tym czy zarząd będzie organem jednoosobowym, czy kolegialnym. Najwyższym ponadbranżowym organem samorządu spółdzielczego jest Kongres Spółdzielczości. Kongres jest zwoływany przez Krajową Radę Spółdzielczą, która jest naczelnym organem samorządu spółdzielczego. 56 Swoje zadania realizuje w oparciu o Prawo spółdzielcze oraz statut. Krajowa Rada Spółdzielcza wykonuje przewidziane w ustawie funkcje związku rewizyjnego w stosunku do spółdzielni niezrzeszonych w takim związku. 57 O ile podstawową komórką organizacyjną w ruchu spółdzielczego jest spółdzielnia, to wyższą jednostką jest związek. Wg stanu na 31 lipca 2009 r. (rejestr KRS) działało w sektorze spółdzielczym 61 Związków Rewizyjnych, z tego 17 związków o zasięgu ogólnopolskim a 44 to związki regionalne. 58 Pomimo znacznej ilości związków zrzeszają one tylko około połowy spółdzielni. Dla połowy spółdzielni związkiem rewizyjnym jest Krajowa Rada Spółdzielcza. 59 Obok związków rewizyjnych spółdzielnie utworzyły 29 struktur gospodarczych działających w różnych formach prawnych (spółdzielnie osób prawnych, związki gospodarcze, zrzeszenia, spółdzielcze spółki, grupy zakupowe itp.) Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 56 Artykuł Ustawa Prawo spółdzielcze. 57 Artykuł Ustawa Prawo spółdzielcze. 58 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 59 Tamże. 60 Tamże. 17 S t r o n a

18 Formy branżowej współpracy i konsolidacji działań spółdzielni Idea spółdzielczości sprzyja współpracy i konsolidacji działań poszczególnych branż spółdzielczych, które dzięki temu mogą zwiększyć swoją efektywność ekonomiczną i konkurencyjność na rynku. Zasadnicze możliwości wykorzystania spółdzielni do tworzenia różnego typu powiązań kooperacyjnych zostały uregulowane w Prawie spółdzielczym w samej definicji spółdzielni. 61 Jednak obecnie w Polsce tylko niektóre branże spółdzielcze stosują zaawansowane formy powiązań kooperacyjnych, w tym: Spółdzielnie Mleczarskie W Polsce w 2011 r. funkcjonowało 156 spółdzielczych zakładów mleczarskich, które posiadały blisko 70% udziału w rynku skupu i przetwórstwa mleka oraz zatrudniały ok. 18 tys. pracowników. Obroty spółdzielczości mleczarskiej osiągnęły w 2010 r. ok. 20 mld złotych. 62 Spółdzielnie mleczarskie najlepiej spośród wszystkich branż spółdzielczych dostosowały się do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej. W wyniku procesu konsolidacji, modernizacji i specjalizacji w mleczarstwie posiadają jedną z najnowocześniejszych w Europie bazę przetwórczą i z powodzeniem mogą konkurować na rynku europejskim i światowym. Niektóre spółdzielnie mleczarskie: SM Mlekpol w Grajewie, SM Mlekovita Wysokie Mazowieckie, OSM Łowicz przejęły od kilku do kilkunastu mniejszych spółdzielni mleczarskich, dzięki temu wzmocniły swoją pozycję rynkową. 63 Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska Obecnie Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska liczą blisko 1600 spółdzielni o charakterze produkcyjno-handlowo-usługowym. GS SCh zrzeszają ok. 240 tys. członków oraz zatrudniają blisko 90 tys. pracowników. Natomiast roczne przychody wynoszą około 12 mld złotych. 64 Spółdzielnie te działają w większości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w kraju. W dyspozycji GS SCh znajduje się blisko 9 tys. sklepów detalicznych, 400 hurtowni, 500 zakładów produkcyjnych (piekarnie, mieszalnie pasz, zakłady mięsne, wytwórnie wód mineralnych), 1800 magazynów, 4 sanatoria i ośrodki wypoczynkowe, 5 ośrodków szkoleniowych i jeden Dom Pomocy Społecznej 61 Artykuł Ustawa Prawo spółdzielcze. 62 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 47, 63 Tamże, s Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 18 S t r o n a

19 oraz Centrum Szkoleniowo-Konferencyjne. 65 Część sklepów GS SCh działa też w kooperacji na zasadach franczyzy pod szyldem sieci: Groszek, Lewiatan, Żabka, Spar, Delikatesy Centrum i innych. 66 Spółdzielnie Kółek Rolniczych W Polsce w 2011 r. funkcjonowało 570 Spółdzielczych Kółek Rolniczych. 67 Liczbę osób zatrudnionych w SKR w 2010 r. szacowano na około 10 tys. pracowników. 68 SKR prowadzą działalność gospodarczą najczęściej, jako spółdzielnie usługowe osób prawnych. Członkami tych spółdzielni są Kółka Rolnicze zrzeszające rolników indywidualnych. Działalność spółdzielni koncentruje się głównie na usługach mechanizacyjnych, w szczególności zbioru roślin zbożowych. Poszukując nowych kierunków działalności wiele spółdzielni prowadzi także sprzedaż środków do produkcji rolnej, zajmuje się handlem towarami masowymi, prowadzi stacje paliw, stacje kontroli pojazdów oraz usługi warsztatowe. 69 Wiele SKR świadczy usługi komunalne na rzecz gmin (oczyszczanie, odśnieżanie, naprawy), zajmuje się również lokalnym transportem. Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych Od 2006 r. środowisko rolniczych spółdzielni produkcyjnych aktywnie włączyło się w proces tworzenia grup producentów rolnych. 70 Termin grupa producentów rolnych nie oznacza formy prawnej zorganizowania się producentów rolnych (mogą one występować, jako spółdzielnie, spółki, zrzeszenia itp.), a jedynie wskazuje na jej charakter funkcjonowania na rynku. W sierpniu 2011 r. w Polsce działało ok. 760 grup producentów rolnych oraz ok. 200 grup i organizacji producentów owoców i warzyw. Przy czym na koniec 2009 r. grupy spółdzielcze stanowiły 27% udziału w liczbie wszystkich grup producentów rolnych. 71 Niestety w Polsce jeszcze nie zachodzi etap tworzenia się branżowych regionalnych i krajowych związków grup, w szczególności spółdzielczych, na wzór dobrze zorganizowanego rolnictwa w krajach Europy Zachodniej. 65 Tamże. 66 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 51, 67 Tamże, s Tamże, s Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 70 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 49, 71 W. Boguta, M. Martynowski (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem na podniesienie konkurencyjności gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem formy spółdzielczej. Poradnik informacyjno-szkoleniowy. Krajowa Rada Spółdzielcza. Warszawa 2010, s. 101, ( ). 19 S t r o n a

20 Podstawową przyczyną jest brak środków wsparcia na tworzenie i funkcjonowanie związków. 72 Banki Spółdzielcze Bank spółdzielczy jest spółdzielnią usługową dostarczającą swoim członkom określonych usług bankowych. Obecnie banki spółdzielcze stanowią jedną z największych struktur bankowych w Polsce, mimo że w latach: , ich liczba w wyniku konsolidacji zmniejszyła się z 680 do W trakcie łączenia się banków powstawały większe jednostki bankowe o znacznych możliwościach rozwojowych. Po wielu zmianach organizacyjnych i strukturalnych związanych z przemianami politycznymi i społecznogospodarczymi banki spółdzielcze należą do trzech banków zrzeszających: Banku Polskiej Spółdzielczości S.A., Gospodarczym Banku Wielkopolski S.A., oraz Mazowieckim Regionalnym Banku S.A. 74 Cechą specyficzną polskiej spółdzielczości bankowej jest jej narodowy charakter oraz obsługiwanie środowisk lokalnych: rolników, spółdzielni, drobnych przedsiębiorstw i samorządów. 75 Spółdzielnie Spożywców SPOŁEM Spółdzielczość Spożywców SPOŁEM skupia 385 spółdzielni, z których 273 zrzeszonych jest w jednym Krajowym Związku Rewizyjnym. Spółdzielnie te prowadzą działalność gospodarczą w zakresie handlu detalicznego i hurtowego, gastronomii, produkcji piekarskiej, ciastkarskiej, masarskiej, garmażeryjnej oraz usługi dla ludności. W dyspozycji SPOŁEM znajduje się ponad 4 tys. dobrze zlokalizowanych sklepów, których roczny obrót przekracza 7 miliardów złotych, ponad 300 zakładów produkcji spożywczej, głównie piekarni i ciastkarni, 175 placówek gastronomicznych, 378 obiektów magazynowych, 8 obiektów hotelowych, 23 ośrodki wypoczynkowowczasowe, oraz centrum szkoleniowo-konferencyjne. 76 Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe W sektorze finansowym obok banków spółdzielczych funkcjonują Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK). SKOK dysponują największą pod względem 72 Tamże, s M. Mądra, GUS. Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych , Warszawa 2011, s. 27, ( ). 74 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 75 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 48, 76 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 20 S t r o n a

21 liczebności siecią placówek obsługi klientów wśród wszystkich instytucji finansowych w Polsce oferujących ludności usługi bankowe. 77 Celem działalności SKOK jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia. W Polsce od 2000 r. do 2010 r. liczba SKOK, na skutek procesów konsolidacyjnych, zmniejszyła się ze 146 do 59. Do fuzji dochodzi głównie z inicjatywy władz przejmowanych kas oraz ich członków Kierunki rozwoju współpracy kooperacyjnej spółdzielni wzmacniające pozycję konkurencyjną na rynku Obecnie polski sektor spółdzielczy musi dostosować się do nowych realiów rynkowych poprzez tworzenie coraz silniejszych ekonomicznie jednostek. W tym zakresie w Europie Zachodniej można zaobserwować trwałe zjawisko konsolidacji potencjałów spółdzielni, będące odpowiedzią na rosnącą konkurencję i zagrożenia, jakie przynosi ze sobą globalizacja światowej gospodarki. Proces łączenia się spółdzielni przekroczył granice państw narodowych. Obecnie wiele spółdzielni w UE nabywa na własność przedsiębiorstwa handlowe w innych krajach, aby ułatwić sobie sprzedaż swoich artykułów na innych rynkach. Osiągnięcie tych celów często wymaga od spółdzielców rezygnacji z części własnej autonomii na rzecz spółdzielni wyższego szczebla, a także zmiany przepisów spółdzielczych. 79 Dla wyeliminowania przeszkód prawnych Komisja Europejska opracowała Statut Spółdzielni Europejskiej. W tym zakresie Polska przyjęła w 2006 r. stosowne ustawodawstwo. 80 W Polsce coraz bardziej popularne są nowe trendy zmian prowadzące do utrzymania konkurencyjności na rynku. Tym bardziej, że prawo spółdzielcze stanowi też dobrą podstawę do tworzenia różnego rodzaju powiązań kooperacyjnych spółdzielni, w tym sieci partnerskich, klastrów, koncernów i korporacji spółdzielczych. Przyszłość współpracy między spółdzielniami może przybierać formę fuzji spółdzielni poprzez łączenie kilku spółdzielni w jedną. W tym zakresie w polskich branżach spółdzielczych brakuje procesów koncentracji, integracji, różnicowania działalności oraz internacjonalizacji. 77 M. Mądra, GUS. Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych , Warszawa 2011, s. 27, ( ). 78 Tamże, s W. Boguta, M. Martynowski (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem na podniesienie konkurencyjności. Poradnik informacyjno-szkoleniowy, Krajowa Rada spółdzielcza. Warszawa 2010, s. 22, ( ). 80 Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2010, ( ). 21 S t r o n a

22 W zasadzie tylko polskie spółdzielcze mleczarnie, które rozpoczęły proces konsolidacji i specjalizacji możemy porównywać ze spółdzielniami UE. Znacznie gorzej jest z kooperacją spółdzielni w innych branżach. Mamy tylko sporadyczne przypadki łączenia się spółdzielni w większe jednostki gospodarcze. 81 W tym zakresie dwie duże organizacje spółdzielcze prowadzą działalność handlową w oparciu o system sieciowy. W miastach jest to Spółdzielczość Spożywców SPOŁEM, zaś na obszarach wiejskich i małomiasteczkowych są to głównie Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska. W przypadku spółdzielczości na obszarach wiejskich najbardziej pożądane wydaje się tworzenie spółdzielni zrzeszających rolników o podobnym profilu produkcji rolnej. Rozdrobniona struktura produkcji rolnej i niski stopień specjalizacji gospodarstw uzasadniają potrzebę rozwoju wszelkich form współpracy kooperacyjnej. 82 Wokół spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, spółdzielni kółek rolniczych oraz spółdzielni produkcji rolnej powinny powstawać grupy producentów o różnym profilu działania w zależności od warunków lokalnych, możliwości i potrzeb poszczególnych spółdzielni. 83 W Polsce proces integracji spółdzielni, mimo dużych korzyści, rozwija się bardzo powoli, głównie ze względu na błędy i obciążenia z przeszłości jak i ograniczone obecnie ich wsparcie finansowe. 84 Krajowe spółdzielnie tylko w niewielkim stopniu korzystają z kapitałów zewnętrznych w porównaniu z przedsiębiorstwami. Stąd spółdzielnie mogłyby poprawić efektywność gospodarowania poprzez szersze i odważniejsze finansowanie działalności eksploatacyjnej i inwestycyjnej kapitałem obcym. Jednak, jeżeli fundusz udziałowy członków jest niewystarczający, dostęp do zewnętrznego kapitału finansowego może prowadzić do nadmiernego uzależnienia od kapitału pożyczkowego. Z drugiej strony konsolidacja spółdzielni stawia pod znakiem zapytania zachowanie ich dalszej tożsamości i niezależności. Stąd należy dążyć do rozwoju współpracy kooperacyjnej spółdzielni w ten sposób, aby mogły one zachować dotychczasowe prawa i obowiązki swoich członków. Tym bardziej, że rozrastanie się spółdzielni może spowodować osłabienie więzi członkowskich oraz utratę kontroli nad spółdzielnią. Poza tym w dużych spółdzielniach, gdzie udziały członkowskie są niewielkie, może powstać 81 W. Boguta, M. Martynowski (red.), Organizowanie się rolników w grupy producentów głównym sposobem na podniesienie konkurencyjności. Poradnik informacyjno-szkoleniowy. Krajowa Rada spółdzielcza. Warszawa 2010, s. 22, ( ). 82 Z. Gumkowski, Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych do roku 2013, Krajowa Rada Spółdzielcza, 2008, s. 54, ( ). 83 W. Boguta (red.) Spółdzielnia wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Podręcznik dla szkół i uczelni rolniczych oraz instytucji otoczenia rolnictwa. Warszawa 2011, s. 56, 84 A. Borecka, E. Sowula-Skrzyńska, Poprawa sytuacji ekonomicznej gospodarstw produkujących żywiec wieprzowy poprzez wykorzystanie możliwości jakie daje funkcjonowanie w ramach grupy producenckiej [w:] M. Podstawka (red.), Polityki europejskie, finanse i marketing Nr 2 (51 T. II) 2009, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Warszawa 2009, s. 297, ( ). 22 S t r o n a