Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zmian procesów demograficznych

Transkrypt

1 Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN 22/2010 Al. Niepodległości Warszawa tel/fax: ISSN REFERATY CZĘŚĆ I. KONFERENCJA NAUKOWA Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zmian procesów demograficznych Polanica Zdrój Zeszyt nr 22. Sekcji Analiz Demograficznych. 1

2 Recenzenci Dr hab. Maria Chromińska prof. UE w Poznaniu Dr hab. Ireneusz Kuropka prof. UE we Wrocławiu 2

3 SPIS TREŚCI Joanna Machnis Procesy migracyjne wobec sytuacji demograficzno-społecznej Polski Wschodniej... 7 Wprowadzenie Peryferyjny charakter województw Polski Wschodniej Sytuacja demograficzna Polski Wschodniej Procesy migracyjne z województw Polski Wschodniej wobec ogólnopolskich tendencji Podsumowanie Spis literatury Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Wizja własnej przyszłości zawodowej i rodzinnej studentów Uniwersytetu Łódzkiego Wprowadzenie Obraz sytuacji w zakresie małżeńskości i rozrodczości w Polsce Czynnik edukacyjno-zawodowy wpływający na model rodziny Prezentacja wyników badania ankietowego Podsumowanie Literatura Anna Sączewska-Piotrowska Sfera ubóstwa ludności w wieku mobilnym Wstęp Charakterystyka materiału źródłowego Uwagi metodologiczne Analiza rozkładów dochodów ekwiwalentnych i dobrobytu w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego Zróżnicowanie sfery ubóstwa wybranych typów gospodarstw domowych Podsumowanie Literatura Marek Ręklewski Przestrzenne zróżnicowanie urodzeń w Polsce w ujęciu powiatowym w latach Wstęp Dobór zmiennych objaśniających Interpretacja modeli urodzeń Uwagi końcowe Bibliografia Krzysztof Osiewalski, Beata Zając Krzywe cząstkowych współczynników zgonów modele wygładzania Wprowadzenie Przegląd analizowanych modeli Bayesowski model statystyczny i metody wnioskowania Badanie empiryczne Wyniki Podsumowanie Bibliografia

4 Przedmowa Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest czwartą obok Sekcji Demografii Medycznej, Sekcji Demografii Historycznej oraz Sekcji Demografii Regionalnej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk. Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH (przewodnicząca sekcji) i dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie (z-ca przewodniczącej sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie. Podjęto na pierwszym inauguracyjnym zebraniu Sekcji Analiz Demograficznych, które odbyło się 18 stycznia 2000 roku dwie inicjatywy: - pierwsza, polegająca na tym, że materiały prezentowane na kolejnych posiedzeniach SAD będą miały formę "Zeszytów Naukowych SAD KND PAN". Każdy zeszyt poświęcony będzie wspólnej tematyce. Zostały podjęte starania o uzyskanie formalnej zgody na wydawanie zeszytów, które będą miały formę tzw. "working paper"; - druga, polegająca na organizowaniu raz na rok lub co dwa lata "Warsztatów z Analizy Demograficznej" jako przedsięwzięcia wspólnego Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN i Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Stosowna dokumentacja dotycząca "Warsztatów z Analizy Demograficznej", w tym dokumentacja kosztorysowa została zaakceptowana przez Panią Prof. dr hab. J.Jóźwiak Dyrektora ISiD i Przewodniczącą Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Warsztaty z analizy demograficznej pomyślane są jako seminaria szkoleniowe dla młodych pracowników nauki będących na stażu lub pracujących na wyższych uczelniach i uniwersytetach w kraju zainteresowanych metodami analiz demograficznych oraz noszących się z zamiarem przygotowania rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej w obszarze demografii, szerzej nauk społecznych. Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji. Przewodnicząca SAD / dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH / Z-ca Przewodniczącej SAD / dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie/ 4

5 Słowo wstępne Konferencje naukowe organizowane w ramach Sekcji Analiz Demograficznych Komitetu nauk Demograficznych PAN są dorocznymi spotkaniami młodych pracowników naukowych przygotowujących rozprawy doktorskie oraz habilitacyjne, których tematyka obejmuje procesy zachodzące w populacjach ludzkich i ich wpływ na różne sfery życia. Konferencja zatytułowana Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zmian procesów demograficznych, która odbyła się dniach września 2009 roku w Polanicy Zdroju była siódmą z kolei. Organizatorem konferencji była Katedra Prognoz i Analiz Gospodarczych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Komitetowi Organizacyjnemu przewodniczył dr hab. Ireneusz Kuropka, prof. UE, a sekretarzem była dr Wioletta Wolańska. Konferencja rozpoczęła się 21 września wykładem Przewodniczącej Komitetu Nauk Demograficznych dr hab. Ewy Frątczak, prof. SGH dotyczącym metodologicznych aspektów badań nad płodnością i małżeńskością w Polsce. W kolejnych dniach odbyło się pięć sesji tematycznych: I. Ekonomiczne skutki zmian ludnościowych. II. Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej. III. Modelowanie demograficzne. IV. Zmiany w procesie płodności i ich determinanty. V. Z badań ludnościowych GUS. Wystąpienia w trakcie pierwszej sesji dotyczyły między innymi problemów związanych z aktywnością zawodową Polaków i wpływem procesów demograficznych na rynek pracy. Przedstawiono wyniki badania świadomości zmian procesów ludnościowych w instytucjach publicznych. Podjęto także kwestie postrzegania karier rodzinnych i zawodowych przez studentów oraz efektów procesów migracyjnych w rejonie Polski wschodniej. Sesja druga dotyczyła oddziaływania zjawisk ludnościowych na politykę społeczną i powiązań tych dziedzin życia. W referatach poruszona była m. in. kwestia popytu na usługi opiekuńcze i edukacyjne determinowanego zmieniającymi się zachowaniami 5

6 prokreacyjnymi. Rozważano zagadnienia wynikające ze starzenia się społeczeństwa polskiego. Przedstawiono projekcję liczby osób starszych, które będą wymagać opieki, a także finansowe konsekwencje tych zmian. W sesji poświęconej zagadnieniom modelowania demograficznego zaprezentowano możliwości jakie daje modelowanie mikrosymulacyjne w budowaniu projekcji demograficznych. Proponowane podejście pozwala na łączenie analiz i założeń na poziomie mikro oraz wyników na poziomie makro. Pokazano także zalety zastosowania metod bayesowskich w badaniu mobilności zawodowej oraz nowe sposoby wygładzania krzywych rozkładu cząstkowych współczynników zgonów. Referaty te pokazały ciągłe wzbogacanie zestawu narzędzi wykorzystywanych w badaniach zjawisk ludnościowych. Jednak demografia nie tylko korzysta z metod wypracowanych przez inne dyscypliny naukowe, ale także sama dostarcza narzędzi do badania innych dziedzin życia. Pokazał to referat dotyczący zastosowania tablic trwania życia w biznesie. Sesja IV koncentrowała się na zagadnieniach płodności. Przedstawiono wyniki badań nad ewolucją wzorca płodności w trakcie przejścia demograficznego oraz analiz przestrzennego zróżnicowania urodzeń w naszym kraju. Na przykładzie USA pokazano wpływ niektórych czynników na płodność kobiet koncentrując uwagę na religii. W ostatniej, piątej sesji uczestnicy konferencji zostali zapoznani z realizowanymi przez Główny Urząd Statystyczny badaniami ludnościowymi oraz zamierzeniami w tym zakresie. Zaprezentowano także metody parowania statystycznego jako jedno z narzędzi, które proponowane są do zastosowania w ramach NSP 2011 m. in. w celu zmniejszenia kosztów realizacji spisu i poprawy dokładności wyników. Prezentowany 22 numer Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych zawiera część pierwszą artykułów prezentujących niektóre wyniki badań przedstawionych na konferencji przez referentów. Nie wszystkie bowiem osoby zdecydowały się na publikację w Zeszytach SAD. Wrocław Ireneusz Kuropka 6

7 Joanna Machnis Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Procesy migracyjne wobec sytuacji demograficzno-społecznej Polski Wschodniej Wprowadzenie Migracje, będące formą mobilności przestrzennej (spatial mobility) są procesem o charakterze zarówno demograficznym, społecznym, jak również ekonomicznym. Interdyscyplinarność migracji znajduje swoje odzwierciedlenie w tym, iż zjawisko to jest przedmiotem badań (zainteresowań badawczych) takich nauk jak demografia, socjologia, politologia czy ekonomia. Kwestia międzynarodowej mobilności przestrzennej ludności Polski stała się przedmiotem szczególnego zainteresowania od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, ze względu na jej rozmiary oraz kierunki. Jednak migracje zagraniczne Polaków nabrały masowego charakteru już w latach 80. XX wieku. Wówczas kraj opuściło około 2,1-2,35 mln emigrantów (spośród których około 1 mln pozostawał poza granicami Polski od 2 do 12 miesięcy), głównie ze względów politycznych (Kaczmarczyk 2005). Ważnym momentem, nadającym międzynarodowym migracjom Polaków odmienny, ekonomiczny charakter był rok Nastąpiło wówczas zliberalizowanie zasad ruchu granicznego, w wyniku czego zniknęły ograniczenia w ruchu międzynarodowym. Zaszła również zmiana w rodzaju podejmowanej mobilności. Dominującą formą przemieszczania się ludności Polski poza granice kraju stały się czasowe migracje zarobkowe, zmniejszając tym samym skalę migracji stałych (Jaźwińska i Okólski 2001). Przełomowe znaczenie dla kwestii polskich procesów migracyjnych miało wstąpienie Polski w struktury europejskie. W związku ze wspólnotową zasadą swobodnego przepływu siły roboczej 1 między krajami członkowskimi, polskim pracownikom stopniowo otwierano dostęp do unijnych rynków pracy (2004 r. Wielka Brytania, Islandia, Szwecja; 2006 r.- Hiszpania, Portugalia, Finlandia, Grecja, Włochy; 2007 r.- Holandia; 2009 r. Belgia, Dania). 1 Swobodny przepływ osób stanowi jedną z podstawowych swobód rynku wewnętrznego, obejmującego przestrzeń bez granic wewnętrznych, gdzie swoboda ta jest zapewniona zgodnie z postanowieniami traktatu (Dyrektywa 2004\38\WE). 7

8 Jedynie Niemcy i Austria utrzymały ograniczenia w tym zakresie. Uzyskanie swobody przemieszczania się oraz wyboru miejsca zamieszkania i zatrudnienia w krajach UE zaowocowały nasileniem skali zagranicznych wyjazdów zarobkowych Polaków w ramach tzw. migracji czasowych. Liczne badania nad migracjami z Polski 2 koncentrują się na określeniu cech społecznych oraz demograficznych osób podejmujących decyzję o emigracji. Dzięki temu możliwa jest identyfikacja profilu osób o największej i najniższej skłonności do wyjazdów. Migracje ludności są procesami przestrzennie zróżnicowanymi co oznacza, iż poszczególne regiony kraju charakteryzują się odmienna skalą (natężeniem), kierunkami, strategiami oraz tradycjami migracyjnymi. Zarówno na migracje wewnętrzne, jak i zagraniczne mają wpływ regionalne uwarunkowania województw, z których pochodzą migranci. Szczególne znaczenie ma sytuacja społeczno-demograficzna oraz ekonomiczna poszczególnych województw, która może stanowić czynnik przyciągający bądź wypychający ku podejmowaniu decyzji migracyjnych. Na przykład korzystna sytuacja na rynku pracy może być czynnikiem stymulującym migracje wewnętrzne ludności z innych części kraju. Z kolei deficyt miejsc pracy, wysoka stopa bezrobocia czy niedostosowania struktury wykształcenia do potrzeb lokalnego rynku pracy może skłonić do poszukiwania zatrudnienia poza granicami kraju. Biorąc pod rozwagę regionalne uwarunkowania migracji interesujące wydaje się dokładniejsze przyjrzenie się sytuacji o charakterze społecznym i demograficznym oraz procesom migracyjnym z terenu określonego mianem Polski Wschodniej. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie głównych trendów w czasowych migracjach, migracjach zarobkowych Polaków, ze szczególnym uwzględnieniem emigracji z województw Polski Wschodniej. Ukazanie procesów odpływów ludności z tego szczególnego regionu Polski na tle procesów zaobserwowanych niekorzystnych tendencji demograficznych oraz prognozy GUS, pozwoli na dostrzeżenie faktu jak poważne konsekwencje w postaci deformacji struktury demograficznej może nieść za sobą nadmierna emigracja zagraniczna. 1. Peryferyjny charakter województw Polski Wschodniej Na mocy Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, przyjętej przez Radę Ministrów RP 30 grudnia 2008 r., do obszaru Polski Wschodniej 2 Prowadzone m.in. przez pracowników Ośrodka Badań nad Migracjami oraz Centrum Stosunków Międzynarodowych. 8

9 zaliczono pięć województw: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Obejmują one około 32 % powierzchni kraju, a zamieszkuje je około 22 % ogółu mieszkańców. Jednocześnie województwa Polski Wschodniej uważane są za obszary peryferyjne wobec reszty kraju. W literaturze przedmiotu funkcjonują dwa podejścia do kwestii peryferyjności. Pierwsze z nich ujmuje peryferia jako tereny oddalone od centrów gospodarczych, o słabo rozwiniętej infrastrukturze oraz niskim poziomie wskaźnika gęstości zaludnienia oraz poziomie urbanizacji. Drugie podejście, o charakterze ekonomicznym wskazuje na m.in. niski poziom wskaźnika PKB per capita, który plasuje się poniżej 75% średniej w Unii Europejskiej (Grosse 2007). Województwa Polski Wschodniej spełniają powyższe warunki, które uprawniają do traktowania ich za obszary peryferyjne (Tabela 1). Tabela 1 Wybrane wskaźniki dla Polski według wybranych województw Województwo Gęstość zaludnienia (na 1 km 2 ) Wskaźnik urbanizacji w 2008r. (w %) 1. Polska(ogółem) ,2 52,3 2. woj. lubelskie 86 46,6 35,3 3. woj. podkarpackie ,6 35,8 4. woj. podlaskie 59 59,5 38,4 5. woj. świętokrzyskie ,4 39,8 6. woj. warm.-mazurskie 59 60,0 39,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Regiony Polski, GUS, Warszawa 2009; Rocznik statystyczny województw 2008, GUS, Warszawa PKB per capita w 2006 r. (w %) UE 27 =100% Pod względem liczby ludności zamieszkałej na 1 km 2 województwa peryferyjne należą do grupy najsłabiej zaludnionych, dla których wskaźnik gęstości zaludnienia sytuuje się poniżej średniej wartości dla Polski, tj. 122 osób na km 2. Najbardziej niekorzystna sytuacja występuje w województwach warmińsko-mazurskim oraz podlaskim, które średnio zamieszkuje 59 osób na km 2. W lepszej sytuacji znajduje się województwo podkarpackie, w którym gęstość zaludnienia jest na dwukrotnie wyższym poziomie niż w województwach wcześniej wymienionych (118 osób na km 2 ). Również poziom urbanizacji Polski Wschodniej (rozumiany jako odsetek osób zamieszkujących w miastach w stosunku do ogólnej liczby ludności danego terenu) jest najniższy w kraju. W szczególnym położeniu znajdują się województwa podkarpackie, świętokrzyskie i lubelskie w których udział ludności miejskiej w stosunku do ogółu 9

10 mieszkańców nie przekracza 50 % i wynosi odpowiednio 40,9 %, 45,3 % i 46,6 %. Jednocześnie stosunkowo najbardziej zurbanizowanymi terenami Polski Wschodniej są województwa Polski Wschodniej o najniższej gęstości zaludnienia: warmińsko-mazurskie (59,9 %) oraz podlaskie (59,5 %). Niski poziom urbanizacji terenów peryferyjnych Polski jest odzwierciedleniem dominacji terenów wiejskich nad miejskimi. W Polsce Wschodniej znajdują się jedynie 3 miasta zamieszkałe przez ponad 200 tys. mieszkańców każde (Białystok, Lublin, Kielce) oraz 3 ośrodki miejskie z liczbą mieszkańców od 100 do 200 tys. (Program Operacyjny 2007). Kolejnym wskaźnikiem, stosowanym w ramach polityki spójności Unii Europejskiej dla określenia poziomu rozwoju gospodarczego danego ternu jest wskaźnik Produktu Krajowego Brutto na jednego mieszkańca. Gdy jego wartość jest na niższym poziomie niż 75% średniej w UE-27, jednostka terytorialna uważana jest za peryferyjną. Według dostępnych danych z Eurostatu wynika, iż dla województw Polski Wschodniej wskaźniki PKB per capita nie przekraczają 40% jego wartości dla UE-27. Są one również znacznie niższe niż średnia wartość PKB per capita dla Polski, która w 2006 r. wyniosła ponad 50 % (połowę) PKB per capita UE-27 (Regiony Polski 2009). Oznacza to, iż województwa ściany wschodniej są obszarem o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego, nie tylko w Polsce, ale również w całej Unii Europejskiej, co niewątpliwie świadczy o ich peryferyjnym charakterze. 2. Sytuacja demograficzna Polski Wschodniej Analiza aktualnej sytuacji demograficznej województw Polski Wschodniej jest ważna w kontekście dalszego rozwoju demograficznego, społecznego oraz gospodarczego tego regionu. Zarówno w skali całej Polski, jak i w poszczególnych województwach obserwuje się niekorzystne tendencje demograficzne (depopulacyjne), wywierające wpływ na zmniejszającą się liczbę ludności, jak również deformację struktury demograficznej. Skala i dynamika zmian procesów demograficznych jest zróżnicowana regionalnie, a stosunkowo niekorzystną sytuację możemy zauważyć w szczególności we wschodnich województwach peryferyjnych. Polskę Wschodnią w 2008 r. zamieszkiwało 8153,2, tys. osób. Stanowi to około 21,4 % mieszkańców całego kraju. Najbardziej liczne jest województwo lubelskie (2163,0 tys.) oraz podkarpackie (2098,7 tys.). Natomiast najmniej licznymi województwami Polski Wschodniej jak również w skali całego kraju (ustępując miejsca woj. lubuskiemu i 10

11 opolskiemu) są podlaskie (1191,8 tys.), świętokrzyskie (1273,0 tys.) oraz warmińskomazurskie (1426,7 tys.) Analizując dane dotyczące liczby ludności Polski oraz województw Polski Wschodniej w latach zauważa się proces zmniejszania się liczby ludności 3 (Tabela 2). W tym okresie największy ubytek ludności odnotowano w województwie lubelskim (-44,4 tys.) oraz świętokrzyskim (-29,9 tys.). Natomiast do grona terenów, w których od 2007 r. występuje nieznaczny wzrost liczby ludności zalicza się województwo podkarpackie oraz warmińsko-mazurskie (o około 0,1%). Tabela 2 Ludność Polski według wybranych województw w latach Lp. Województwo Ludność w tys. (stan w dniu ) Polska(ogółem) 38254, , ,9 2, Lubelskie 2206,2 2166,2 2161,8 3. Podkarpackie 2101,4 2097,3 2099,5 4. Podlaskie 1210,7 1192,7 1191,5 5. Świętokrzyskie 1302,7 1275,6 1272,8 6. Warmińsko-mazurskie 1427,5 1426,2 1427,1 Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, GUS, Warszawa 2009; Regiony Polski, GUS, Warszawa 2009 r. Tabela 3 Przyrost i ubytek naturalny na 1000 mieszkańców Polski według wybranych województw w latach Lp. Wyszczególnienie Polska 0,3 0,1-0,7-0,4-0,2-0,1 0,1 0,3 0,9 2. Lubelskie -0,1-0,2 0,8-0,7-0,9-0,8-0,5-0,7-0,2 3. Podkarpackie 2,5 1,9 1,4 1,2 1,2 1,1 1,3 1,5 1,9 4. Podlaskie 0,2 0,0 1,2-0,8-0,9-0,7-0,7-0,5 0,3 5. Świętokrzyskie -0,6-0,8-0,9-1,6-1,6-1,7-1,9-1,4-0,9 6. Warm.- Mazurskie 2,6 2,3 0,9 1,7 1,6 1,6 1,7 1,9 2,5 Źródło: Ludność, stan i struktura w przekroju terytorialnym, GUS, Warszawa 2009, s.155; Informacje o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju I półrocze 2009, GUS, Warszawa 2009, s.7; Regiony Polski, Warszawa 2009, s. 10; Regiony Polski, Warszawa 2008, s.10; Regiony Polski, Warszawa 2007, s.10; Rocznik statystyczny województw, Warszawa 2008, GUS; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2001, GUS, s. 73; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2002, GUS, s. 76; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2003, GUS, s. 95; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2004, GUS, s. 410; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2005, GUS, s. 412; Rocznik statystyczny województw, Warszawa, 2006, GUS, s Dane odnoszą się do liczby mieszkańców zameldowanych na stałe. Rzeczywisty stan zameldowania poszczególnych województw kształtuje się na niższym poziomie, z uwagi na nieewidencjonowany odpływ ludności do innych regionów Polski oraz poza granice kraju (tzw. czasowa migracja wewnętrzna i zewnętrzna). 11

12 Procesami, które w decydujący sposób wpływają na liczbę ludności (oprócz migracji) są urodzenia i zgony ludności. Miernikiem uwzględniającym różnice między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na danym terenie obliczonym na 1 tys. (lub 10 tys. lub 100 tys.) mieszkańców jest współczynnik przyrostu naturalnego (Holzer 1999). W 2008 r. przyrost naturalny dla Polski był dodatni i kształtował się na poziomie 0,9 promila, wykazując od 2006 roku tendencje wzrostową. W 2008 r. odnotowano ubytek naturalny w województwie świętokrzyskim (-0,9) oraz lubelskim (-0,2). W świętokrzyskim uległ on zmniejszeniu wobec (-1,9) w 2006 r., natomiast w lubelskim, zmniejszył się 4-krotnie wobec poziomu z 2004 roku. Pozostałe trzy województwa peryferyjne osiągnęły dodatni poziom wskaźnika przyrostu naturalnego. Województwem odznaczającym się wyraźnym przyrostem naturalnym w przeliczeniu na 1000 mieszkańców na poziomie 2,5 promila jest warmińsko- mazurskie. Również województwo podkarpackie osiągnęło w 2008 roku dodatnią wartość wskaźnika przyrostu naturalnego, oszacowanego na 1,9 promila. Województwa te jako jedyne spośród tu omawianych w latach nie osiągnęły ujemnej wartości tego wskaźnika. Z kolei w województwie podlaskim różnica miedzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w 2008 r. wyniosła w prawdzie 0,3 promila, lecz była 3-krotnie niższa niż jej wartość dla Polski ogółem. Niepokojące zmiany zachodzą również w strukturze ludności Polski z punktu widzenia ekonomicznych grup wieku. W ujęciu ogólnopolskim oraz regionalnym obserwuje się od lat 90. XX wieku systematyczny spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 roku życia) przy jednoczesnym wzroście udział populacji w wieku poprodukcyjnym. Skutkiem tego jest postępujący proces starzenia się ludności Polski (Wykres 1). Według informacji GUS na temat rozwoju demograficznego Polski do 2008 r. oraz prognozy do 2035 r., w 2000 roku dzieci i młodzież stanowiły prawie jedną piątą ogółu liczby ludności Polski. Osiem lat później ich udział zmniejszył się niemal o 8 punktów procentowych (do 19,3%). Prognozuje się, iż w kolejnych latach będzie następował dalszy spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym do poziomu około 15% w 2035 roku. 12

13 Wykres 1 Struktura ludności Polski z punktu widzenia ekonomicznych grup wieku w latach (oraz prognoza na 2035 rok) Lata % Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, GUS, Warszawa 2009; Regiony Polski, GUS, Warszawa 2009; Prognoza ludności na lata , GUS, Warszawa W 2008 r. w dwóch województwach Polski Wschodniej- podkarpackim i warmińskomazurskim odnotowano najwyższy w kraju odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym, odpowiednio na poziomie 21 % i 20,6 %. Wynika to z tego iż, na tym terenie występuje dodatnia wartość przyrostu naturalnego (Tabela 4). Tabela 4 Struktura ludności Polski według ekonomicznych grup wieku z podziałem na województwa w latach 2008 i 2035 Lp. Wyszczególnienie Ekonomiczne grupy ludności Ludność w wieku: przedprodukcyjn ym produkcyjnym poprodukcyjnym w % 1. Polska (ogółem) 19,3 15,7 64,5 57,6 16,2 26,7 2. Lubelskie 20,0 15,5 62,9 56,5 17,1 27,9 3. Podkarpackie 21,0 16,0 63,5 57,6 15,5 26,5 4. Podlaskie 19,7 15,4 63,1 56,3 17,2 28,3 5. Świętokrzyskie 19,0 14,3 63,4 55,9 17,7 29,8 6. Warmińsko-Mazurskie 20,6 16,3 65,0 57,5 14,1 26,3 Źródło: Regiony Polski, GUS, Warszawa, 2009; Prognoza ludności na lata , GUS, Warszawa

14 Grupa osób w wieku produkcyjnym jest ekonomiczną kategorią wieku, która ma znaczenie w kontekście aktualnych procesów migracyjnych. Wyróżnia się w niej dwie podkategorieludność w wieku mobilnym (18-44 lata) oraz niemobilnym (mężczyźni lata, kobiety lat). Na podstawie analizy danych GUS dla Polski ogółem, od lat 90. ubiegłego stulecia zauważa się zwiększanie liczby osób zasilających drugą z wyżej wymienionych kategorii, przy stabilnym poziomie osób w wieku mobilnym. Powyższa tendencja powoduje szybszy proces starzenia się zasobów siły roboczej. Należy zauważyć, że to właśnie kategoria osób w wieku produkcyjnym niemobilnym w pierwszej kolejności zasili grupę populacji w wieku poprodukcyjnym, co stanowi jedną z przesłanek starzejącego się społeczeństwa. We wszystkich województwach Polski Wschodniej udział ludności w wieku produkcyjnym w 2008 r. oscylował na poziomie około 64% ogółu ludności je zamieszkującej. W porównaniu do 2000 r. nastąpił przyrost populacji w tej kategorii wieku o około 5 punktów procentowych (2000 r. -58,7 %). Dotyczył on jedynie osób w wieku niemobilnym (Nowak i in.). Zważając na to, iż wartość przytoczonych danych nie jest pomniejszona o osoby czasowo przebywające poza granicami swoich województw oraz Polski (gdyż nie dokonały one wymeldowania), należy mieć świadomość tego, że faktycznie obecny zasób osób w wieku produkcyjnym mobilnym jest o wiele niższy od prezentowanego (Boni 2007). Znaczące zmiany zauważane są również w grupie osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej). Obecnie stanowi ona około 16 % populacji Polski wobec 14,8 % w 2000 r. Natomiast do 2035 r. prognozuje się wzrost tej kategorii wiekowej do 26,7 %. Oznacza to, iż wówczas prawie co czwarty mieszkaniec Polski będzie w wieku emerytalnym. W 2008 r. w trzech województwach zaliczanych do Polski Wschodniej, tj. w świętokrzyskim, podlaskim i lubelskim osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły ponad 17% ogółu mieszkańców. Prognoza na 2035 r. przewiduje dalszy intensywny wzrost udziału osób należących do tej kategorii wieku do około %. Szacuje się również, że w województwie warmińsko-mazurskim i podkarpackim nastąpi znaczny wzrost liczby emerytów, odpowiednio z poziomu 14,1 % oraz 15,5 % w 2008 r. do około 26 % w 2035 roku. Przedstawione powyżej kierunki zmian demograficznych wskazują postępujący proces starzenia się społeczeństwa polskiego. Konsekwencje tego stanu rzeczy mogą być szczególnie dotkliwe dla Polski Wschodniej, będącej terenami o charakterze rolniczym (o czym świadczy najniższa w kraju i w Unii Europejskiej wartość wskaźnika urbanizacji). 14

15 Dalszy odpływ ludności w wieku produkcyjnym (mobilnym) oraz przekształcenie migracji czasowych (osób będących obecnie za granicą) w definitywne (trwające powyżej roku), będzie implikował pogłębianie negatywnych skutków demograficznych oraz społecznogospodarczych. 3. Procesy migracyjne z województw Polski Wschodniej wobec ogólnopolskich tendencji Województwa Polski Wschodniej są obszarem, z którego obserwowany jest wzmożony odpływ ludności w wyniku migracji wewnętrznych (krajowych), jak i zewnętrznych (zagranicznych). Uwarunkowane jest to kwestią peryferyjności tych terenów, wobec których województwa Polski centralnej i zachodniej oraz kraje wysoko rozwinięte stanowią rozwinięte gospodarczo centra, będące celem emigracji. Ponadto migranci z terenów peryferyjnych charakteryzują się niskim poziomem kapitału społecznego oraz finansowego. Odpływ o charakterze edukacyjnym oraz zarobkowym ma służyć zmniejszeniu dysproporcji społeczno-ekonomicznych (Koryś 2001). Niniejszy artykuł koncentruje się na specyfice migracji zewnętrznych ludności z Polski Wschodniej (niemniej istotnej niż migracje krajowe). Uwzględniając aspekt czasowy wyjazdów zagranicznych, wyróżnia się migracje stałe (definitywne, osiedleńcze, podejmowane na czas powyżej 12 miesięcy lub na stałe) oraz migracje czasowe (krótkookresowe) trwające od 3 do12 miesięcy 4. Migracje definitywne były dominującą formą wyjazdów zagranicznych zwłaszcza w latach 80. XX wieku, spowodowane czynnikami natury politycznej. Od 1989 r. zaczęło przybierać na sile znaczenie migracji krótkookresowych, które po przystąpieniu Polski do UE stały się najpopularniejszą formą odpływu Polaków za granicę kraju. Wskaźnikiem ilustrującym skalę trwałego odpływu ludności (emigrantów) z danego terenu w porównaniu z napływem obcokrajowców (imigrantów) jest saldo migracji zagranicznych na stałe, nazywane również migracją netto (różnica między imigracją a emigracją). Warunkiem koniecznym do uznania migracji za stałą jest dokonanie przez osobę emigrującą z kraju aktu wymeldowania oraz zameldowania na pobyt stały, w przypadku imigranta (Sytuacja Demograficzna Polski 2008). 4 Kryterium minimalnego czasu trwania migracji powyżej 3 miesięcy obowiązuje od 2006 r., wcześniej wynosiło ono 2 miesiące. 15

16 We wszystkich województwach Polski w 2008 r., za wyjątkiem mazowieckiego, odnotowano ujemne saldo migracji zagranicznych. Oznacza to iż, odpływ ludności na pobyt stały przewyższa napływ z zamiarem osiedlenia się. Porównując wartości salda migracji w latach 2006 (-36134) i 2008 (-14965) nastąpiło ponad dwukrotne zmniejszenie się jego ujemnej wartości. Stało się tak za sprawą zmniejszenia skali wyjazdów Polaków, oraz zwiększeniu imigracji obcokrajowców. W 2008 r. województwami o najwyższym ubytku ludności na stałe było śląskie (-4240), opolskie (-2896) oraz dolnośląskie (-1686). Pod tym względem podkarpackie (-772) i warmińsko-mazurskie (-739) plasują się na 6 i 7 pozycji. Pozostałe województwa Polski Wschodniej należą do grona o najniższym odpływie (Wykres 2). Wykres 2 Saldo migracji zagranicznych na pobyt stały w Polsce według województw w latach Dolnośląskie Kujawsko Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Lata Źródło: Sytuacja demograficzna Polski: Raport , Rządowa Rada Ludnościowa, s. 124; Rocznik Demograficzny, Warszawa 2009, s Odmienna sytuacja ma miejsce w przypadku zagranicznych migracji czasowych. Ich rozmiary są wielokrotnie większe niż skala wyjazdów definitywnych. Według szacunków GUS (opartych na statystycznych i pozastatystycznych źródłach) w 2008 r. poza granicami kraju w ramach migracji czasowych przebywało w 2210 tysięcy osób, czyli dwukrotnie więcej niż w 2004 r. (1 mln osób). Dominującym kierunkiem migracji czasowych są kraje Unii Europejskiej, w których przebywało tysięcy osób (Tabela 5). 16

17 Przed 1 maja 2004 r. najważniejszym krajem docelowym migracji z Polski były Niemcy. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego, w 2002 r. przebywało tam około 300 tys. Polaków. Co prawda liczba ta zwiększyła się w 2008 r. o 60% do poziomu 490 tysięcy, ale usytuowało to Niemcy na drugiej pozycji pod względem popularności kierunku czasowych emigracji z Polski. Należy przy tym pamiętać, iż skala migracji do Niemiec może znacząco wzrosnąć w związku z otwarciem niemieckiego i austriackiego rynku pracy w 2011 roku. Tabela 5 Emigracja z Polski na pobyt czasowy w latach Kraj przebywania Ogółem Europa: UE Austria Belgia Cypr Dania Finlandia 0,3 0,4 4 4 Francja Grecja Hiszpania Irlandia Niderlandy Niemcy Portugalia 0,3 0,5 1 1 Republika Czeska Szwecja Wielka Brytania Włochy Kraje spoza UE Źródło: Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach , GUS, Od momentu wstąpienia Polski w struktury UE najpopularniejszym krajem wyjazdów obywateli polskich stała się Wielka Brytania. W latach nastąpił czterokrotny wzrost liczby Polaków tam emigrujących do poziomu 650 tys. osób w 2008 roku. Ciekawym jest fakt, iż Irlandia, która przed akcesją Polski do UE była jednym z najmniej atrakcyjnych kierunków zagranicznych wyjazdów czasowych (2 tys. emigrantów polskich 17

18 w 2002 r.), po 2004 r. stała się trzecim, największym co do intensywności krajem docelowym 5. Uwzględniając demograficzne i społeczne cechy osób biorących udział w zagranicznej migracji czasowej z Polski, można wskazać kategorie osób o wysokiej skłonności do wyjazdów. Analiza emigracji Polaków wskazuje na dominujący udział mężczyzn w strumieniu migracyjnym 64,7 % ogółu migrantów (w okresie poakcesyjnym) (Tabela 6). Uległ on zwiększeniu o około 7 punktów procentowych w stosunku do emigracji z przed 1 maja 2004 r. Wysoka nadreprezentacja emigrantów płci męskiej określana jest mianem maskulinizacji zjawiska migracji. Oznacza ona liczbę mężczyzn przypadającą na 100 kobiet wśród migrantów. W okresie poakcesyjnym na 100 kobiet przypadało 183 mężczyzn (Grabowska- Lusińska i Okólski 2009). Tabela 6 Emigracja z Polski według płci Lp. Płeć Przed 1 maja 2004 r. Po 1 maja 2004 r. Populacja Polski w % 1. Mężczyźni 57 64,7 47,4 2. Kobiety 43 35,3 52,6 3. Ogółem Źródło: I. Grabowska- Lusińska, M. Okólski, Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, CMR Working Papers nr 33/91, 2008, s. 60. Dane dotyczące zagranicznych migracji czasowych, uzyskane na podstawie badań BAEL (Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) wykazują, że w odpływie migracyjnym najliczniejszą kategorią były osoby w wieku produkcyjnym mobilnym (20-44 lata), stanowiące ponad 70 % ogółu migrantów (Wykres 3). Ponad połowa osób wyjeżdżających to osoby młode w wieku lat. Udział w migracji kobiet w wieku lat (będącym szczytową fazą wieku rozrodczego, obejmującego przedział lat) (Okólski 2004) i podejmowanie przez nie decyzji prokreacyjnych poza granicami Polski, może wpłynąć na obniżenie liczby urodzeń, a tym samym pogłębić kryzys demograficzny w kraju. 5 Irlandia od końca XIX w. do początku XXI w. była tradycyjnym krajem emigracji netto, w którym wyjazdy Irlandczyków, szczególnie do Stanów Zjednoczonych, znacząco przewyższały napływ imigracyjny (Szerzej: Grabowska- Lusińska 2007). 18

19 Wykres 3 Emigracja z Polski według wieku w okresie przed- i poakcesyjnym Wiek Źródło: I. Grabowska- Lusińska, M. Okólski, Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, CMR Working Papers nr 33/91, 2008, s. 62. Wykształcenie jest kategorią społeczną, charakteryzującą jakość kapitału społecznego ludności danego kraju. Udział w migracjach osób wysoko wykwalifikowanych oraz posiadających wykształcenie zawodowe może znacząco wpłynąć na tę jakość w skali regionalnej oraz ogólnopolskiej (Tabela 8). Najliczniejszą grupę wśród migrantów z Polski (zarówno w okresie przed jak i po akcesyjnym) stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (co trzecia osoba wyjeżdżająca) oraz średnim zawodowym (co czwarta osoba). Znaczący wzrost nastąpił wśród osób z wykształceniem wyższym, którzy po 1 maja 2004 roku stanowią 16,5% ogółu migrantów (aż o 6,5 punktów procentowych więcej niż w okresie przedakcesyjnym). Jak pokazują badania, znacząca część osób legitymujących się dyplomem uczelni wyższej, wykonuje pracę poniżej swoich kwalifikacji. Zjawisko to w literaturze przedmiotu określane jest terminem marnotrawstwa mózgów lub deprecjacją kapitału społecznego 6. 6 Interesujące przykłady rozbieżności pomiędzy specjalizacją studiów a charakterem wykonywanej pracy w Wielkiej Brytanii zawiera raport Centrum Stosunków Międzynarodowych (Badanie nad legalnymi migracjami 2007). 19

20 Tabela 8 Poziom wykształcenia migrantów (w wieku 15 i więcej lat) według płci Lp. Najwyższy ukończony poziom Ogółem wykształcenia Przed 1 maja 2004 r. Po 1 maja 2004 r. w % 1. Wyższe 10,0 16,5 2. Policealne 3,1 3,0 3. Średnie zawodowe 26,0 27,3 4. Średnie ogólne 12,9 14,1 5. Zasadnicze zawodowe 37,4 31,3 6 Gimnazjum 0,4 1,5 7. Podstawowe lub niepełne 10,2 6,3 podstawowe 8. Ogółem Źródło: I. Grabowska- Lusińska, M. Okólski, Emigracja ostatnia? Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s W świetle wyżej przedstawionych ogólnopolskich tendencji w zakresie migracji czasowych, należy podkreślić znaczący udział ludności pochodzącej z województw Polski Wschodniej w ogólnym strumieniu odpływu migracyjnego (35,8%). Oznacza to że co 3 osoba migrująca za granicę kraju pochodziła właśnie ze wschodnich terenów peryferyjnych. Największy udział migrantów obserwuje się z województwa podkarpackiego (13,2%) oraz lubelskiego (8,2%), zaś najniższy z warmińsko-mazurskiego (nieco powyżej 3%). Obserwując dane przedstawione w tabeli nr 9 można dostrzec odwrotnie proporcjonalną zależność pomiędzy wielkością udziału osób z danego województwa w ogólnopolskim odpływie migracyjnym, a stopniem zurbanizowania tego terenu. Im większa liczba osób zamieszkuje tereny wiejskie (im mniejszy wskaźnik urbanizacji), tym większy udział ludności w migracjach z tego obszaru (Tabela 9) Kierunki migracji czasowych, w których uczestniczą mieszkańcy Polski Wschodniej są zbieżne z ogólnopolskimi trendami. Dominują wyjazdy do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Niemiec. Należy brać pod uwagę również silnie zakorzenione tradycje migracyjne, charakterystyczne dla poszczególnych województw. Dzięki wykształconym sieciom migracyjnym, specyficznymi kierunkami wyjazdów zarobkowych (zarówno w wymiarze długo- oraz krótkookresowym) dla osób z województwa lubelskiego są: USA, Wielka Brytania, Niemcy; podlaskiego: USA, Belgia; podkarpackiego: USA, Włoch, Francja; warmińsko-mazurskiego- Niemcy i USA (Strategia rozwoju 2008). 20

21 Tabela 9 Migracje według województw na tle urbanizacji w latach 2004 i 2007 Lp. Województwo Udział w całkowitym odpływie ludności z Polski po 1 maja 2004r. w % Wskaźnik urbanizacji w 2007 r. (odsetek ludności zamieszkującej w miastach) 1. Podkarpackie 13,2 40,6 2. Małopolskie 10,6 49,4 3. Dolnośląskie 9,4 61,2 4. Lubelskie 8,2 46,6 5. Śląskie 6,7 78,4 6. Mazowieckie 6,6 64,7 7. Kujawsko- Pomorskie 6,3 61,1 8. Wielkopolskie 5,7 56,6 9. Świętokrzyskie 5,6 45,4 10. Podlaskie 5,4 59,5 11. Zachodniopomorskie 4,7 68,9 12. Łódzkie 4,4 64,4 13. Pomorskie 4,3 66,7 14. Warmińsko- 3,4 60,0 Mazurskie 15. Opolskie 3,1 52,5 16. Lubuskie 2,4 63,9 17. Polska (Ogółem) ,2 Źródło: Opracowanie własne na postawie: M. Mioduszewska, Biuletyn Migracyjny nr 16, 2008, s. 3; Rocznik statystyczny województw 2008, GUS, Warszawa Według danych Urzędu Statystycznego w Olsztynie, w 2007 r. z województwa warmińsko-mazurskiego w wyjazdach zagranicznych (trwających powyżej 3 miesięcy) brało udział około 4,7 tysięcy osób. Prawie połowa spośród nich przebywała w Wielkiej Brytanii (2,1 tys. osób). W następnej kolejności plasowały się Niemcy (0,6 tys. osób), Irlandia (0,5 tys.) oraz Stany Zjednoczone (0,4 tys.). Wśród migrujących zdecydowaną większość (74%) stanowili mężczyźni. Niniejsze dane nie odzwierciedlają jednak stanu faktycznego skali migracji z terenu województwa warmińsko-mazurskiego i struktury osób w niej uczestniczących. Dotyczą one jedynie tych którzy zgłosili swój czasowy wyjazd zagraniczny do ewidencji gminy, z której pochodzą (Migracje ludności 2008). Rzeczywiste rozmiary migracji zagranicznych z tego oraz pozostałych województw Polski Wschodniej są znacznie większe. 21

22 Podsumowanie Współczesne migracje zagraniczne ludności są konsekwencją procesu globalizacji. Otwarcie europejskich rynków pracy w znaczącym stopniu nasiliło czasową migrację z Polski, uwarunkowaną ekonomicznie. Masowy charakter mobilności zewnętrznej ludności naszego kraju może pogłębić niekorzystną sytuację demograficzną kraju, zwiększając tendencje depopulacyjne oraz proces starzenia się społeczeństwa polskiego. Osoby pochodzące z województw Polski Wschodniej stanowią ponad 30 % wszystkich migrantów zagranicznych z Polski. Największy udział w odpływie mają mieszkańcy województwa podkarpackiego oraz lubelskiego, będących ponadto terenami o wysokim udziale ludności w wieku poprodukcyjnym. Wobec faktu, iż w migracjach zewnętrznych biorą udział przede wszystkim osoby w wieku produkcyjnym mobilnym, posiadające wykształcenie wyższe lub zawodowe, wzmożona skala procesów migracyjnych z tych terenów nie jest zjawiskiem korzystnym. Te i pozostałe województwa Polski Wschodniej, będące regionem o niskim stopniu urbanizacji, są szczególnie narażone na procesy wyludniania się, zarówno w wyniku migracji zagranicznych, jak i krajowych. Uwarunkowania demograficzne są ściśle związane z możliwościami rozwoju społecznego i gospodarczego. Jest to ważne w kontekście obszarów peryferyjnych, w których występują znaczne dysproporcje w tym zakresie, w stosunku do innych województw. Mając w świadomości negatywne konsekwencje nadmiernego odpływu ludności, warto zastanowić się nad zastosowaniem odpowiednich instrumentów i narzędzi z zakresu polityki migracyjnej, edukacyjnej i zatrudnieniowej, by w skuteczny sposób zapobiec procesom wyludniania się terenów peryferyjnych i jednocześnie przyczynić się do podniesienia jakości kapitału społecznego Polski Wschodniej. Spis literatury Badanie nad legalnymi migracjami zarobkowymi z Polski do Wielkiej Brytanii po 1 maja 2004 roku, 2007, Raporty i Analizy 9/07, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa. Boni M., 2007, Kapitał ludzki, kapitał społeczny a wyzwania rynku pracy na obszarach Polski Wschodniej. Dyrektywa 2004\38\WE. Grabowska- Lusińska I., 2007, Analiza irlandzkiego rynku pracy w kontekście procesów migracyjnych po 1 maja 2004 r. ze szczególnym uwzględnieniem napływu Polaków, CMR Working Papers, 25/83, Uniwersytet Warszawski: Ośrodek Badań nad Migracjami, Warszawa. Grabowska-Lusińska I., M. Okólski, 2009, Emigracja ostatnia?, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. 22

23 Grabowska-Lusińska I., M. Okólski, 2008, Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, CMR Working Papers nr 33/ 91, Uniwersytet Warszawski: Ośrodek Badań nad Migracjami, Warszawa. Grosse T. G., 2007, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, (w:) Ekspertyzy wykonane na zamówienie MRR na potrzeby Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Tom I, MRR, Warszawa. Holzer J. Z., 1999, Demografia, PWE, Warszawa. Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach , 2009, GUS, Warszawa. Kaczmarczyk P., 2005, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Koryś P., 2001, Peryferyjność a migracja niepełna [w:] E. Jaźwińska, M. Okólski (red.) Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu (s ), Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, 2001, E. Jaźwińska, Okólski (red.), Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Mioduszewska M., 2008, Selektywność migracji z Polski w świetle danych BAEL/OBM, Biuletyn Migracyjny, nr 16, s. 3. Migracje ludności w województwie warmińsko-mazurskim 2007, 2008, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn Nowak L., Kostrzewa, Z., Waligórska M., 2007, Prognoza demograficzna dla województw Polski Wschodniej do 2020 roku, [w:] Ekspertyzy wykonane na zamówienie MRR na potrzeby Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Tom I, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Okólski M., 2004, Demografia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Prognoza ludności na lata , 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej Narodowe Strategiczne Ramy odniesienia , 2007, Warszawa. Regiony Polski, 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Rocznik Demograficzny, 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Rocznik Statystyczny Województw 2008, 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Siewiera B., 1996, Migracje a peryferyjność, [w:] A. Sadowski (red.) Pogranicze. Studia społeczne, t.5, Białystok. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, 2008, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Sytuacja demograficzna Polski: Raport , 2008, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa. 23

24 24

25 Anna Majdzińska, Witold Śmigielski Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ Wizja własnej przyszłości zawodowej i rodzinnej studentów Uniwersytetu Łódzkiego Wprowadzenie Większość młodych osób posiada bardziej lub mniej sprecyzowane cele życiowe, w hierarchii których na szczycie, wg różnych badań, najczęściej wskazywane są cele rodzinne (Guzik, 2003, s. 120; Ignatczyk, 2006, s.64; Cudowska, 1997, s. 100; Wikar, 2004, s. 135). Jednakże obserwowane jest również zjawisko dążenia do rozwoju zawodowego, przy czym chęć ta może być silniejsza niż pragnienie realizacji celów matrymonialnych i rodzinnych. Wiele osób odkłada w czasie decyzje związane z rozpoczęciem życia rodzinnego na rzecz spełnienia zawodowego lub osiągnięcia stabilizacji finansowej. Wybory te są konsekwencją wielu czynników, m.in. wzrostu ambicji zawodowych, często będących wynikiem coraz wyższych wymagań stawianych młodym ludziom przez rynek pracy, trudności mieszkaniowych, a także zmian w normach społecznych dotyczących sfery matrymonialnej. Zasadniczym celem niniejszego opracowania było przedstawienie wyników badań w zakresie poglądów młodych osób na temat swojej przyszłości zawodowej i rodzinnej a także ocena różnic w stanowiskach kobiet i mężczyzn w tym względzie. Badanie zostało przeprowadzone na losowo dobranej próbie 150 studentów IV i V roku wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego. Obserwując procesy społeczne i demograficzne w krajach zachodnich, można przyjąć założenie, iż zachowania i postawy młodzieży akademickiej należy traktować jako wzorcotwórcze i normotwórcze, stanowiące podstawę naśladownictwa dla innych grup społecznych. Ważne jest także, że realizacja deklarowanych opinii i zachowań jest wielce prawdopodobna, gdyż zasadnicza faza działań życiowych już się rozpoczęła i w bliskiej perspektywie czasowej wymagać będzie finalizowania (Slany, 2008, s. 19). Hipotezą badawczą, jaką postawiliśmy w niniejszym opracowaniu był pogląd, iż płeć jest istotną determinantą poglądów młodych ludzi w zakresie życia rodzinnego i zawodowego. Ponadto sądzimy, że w kształtowaniu swoich planów na przyszłość mężczyźni przywiązują większą wagę do kwestii zawodowych i materialnych niż kobiety, natomiast 25

26 kobiety zgłaszają wcześniejszą gotowość do zakładania rodziny i/lub posiadania potomstwa niż mężczyźni. 1. Obraz sytuacji w zakresie małżeńskości i rozrodczości w Polsce Podstawowym źródłem danych do analiz w tej części opracowania były publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, w tym dane z różnych wydań Roczników Demograficznych oraz informacje zamieszczane na stronie internetowej wspomnianej instytucji. W Polsce na przestrzeni minionych dwudziestu lat ( ) nastąpił spadek częstości zawierania małżeństw oraz wzrost częstości rozwodów. W 2008 r. wartości współczynników małżeństw i rozwodów wyniosły odpowiednio 6,8 i 1,7. Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad opóźnieniu uległ wiek wstępowania w związek małżeński. W latach największa częstość zawierania małżeństw, zarówno przez kobiety jak i mężczyzn, przypadała na wiek lat. W pierwszej dekadzie XXI wieku największa częstość zawierania małżeństw w przypadku kobiet nie zmieniła się, choć widoczny jest jej sukcesywny wzrost w kolejnej grupie wiekowej, natomiast w przypadku mężczyzn uległa przesunięciu do kolejnej grupy wieku, tj lat. Ponadto, zjawiskiem powszechnym, zwłaszcza w dużych miastach, stało się trwanie w związkach partnerskich. Wiele osób zwleka z podjęciem decyzji o ślubie lub nie zamierza w ogóle wstępować w związek małżeński mimo, że zostało lub zamierza zostać rodzicami 7. Świadczy o tym wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich w ogólnej liczbie urodzeń żywych. W 1990 r. udział ten wynosił 6,2% a w 2007 r. już 19,5%. Zjawiskiem często obserwowanym wśród młodych ludzi jest również wieloletnie trwanie w związkach narzeczeńskich, które można utożsamiać z wymienianymi w literaturze przedmiotu związkami typu LAT (Living Apart Together), czyli długotrwałymi związkami emocjonalnymi dwojga ludzi mieszkających osobno. Wzrost akceptacji społecznej dla wymienionych typów związków oraz dla singli jest czynnikiem sprzyjającym skupieniu uwagi na karierze zawodowej przez młode osoby, gdyż nie odczuwają one presji otoczenia w zakresie realizacji celów matrymonialnych i rodzinnych. Wymienione zmiany w zakresie zachowań matrymonialnych mają wpływ na spadek poziomu płodności. W 1990 r. na 1000 kobiet w wieku rozrodczym przypadało 58 urodzeń żywych, w 2007 r. już tylko 40. Na początku lat 90-tych XX wieku największa płodność 7 Analiza materiału badawczego wskazuje, iż osoby niezdecydowane w kwestii zawarcia małżeństwa często deklarowały chęć posiadania dzieci. 26