Prawne i ekonomiczne podstawy gospodarowania karpiowatymi rybami reofilnymi

Transkrypt

1

2 Prawne i ekonomiczne podstawy gospodarowania karpiowatymi rybami reofilnymi

3

4 Prawne i ekonomiczne podstawy gospodarowania karpiowatymi rybami reofilnymi Konrad Turkowski, Krzysztof Kupren, Anna Hakuć-Błażowska Olsztyn, 2008

5 Prawne i ekonomiczne podstawy gospodarowania karpiowatymi rybami reofilnym monografia Autorzy: Konrad Turkowski Krzysztof Kupren Anna Hakuć-Błażowska Recenzent: Dariusz Kucharczyk Projekt okladki: Daniel Żarski Zdjęcia: Krzysztof Kupren, Daniel Żarski Monografia przygotowana w ramach projektu SPO nr OR /07 Optymalizacja produkcji materiału zarybieniowego karpiowatych ryb reofilnych w warunkach kontrolowanych. Druk monografii sfinansowany z Sektorowego Programu Operacyjnego Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb ISBN: Nakład: 400 sztuk Wydawca: Mercurius Kaczmarek Andrzej, Olsztyn 2008

6 Spis treści: 1. Podstawy prawne gospodarowania karpiowymi rybami reofilnymi Podział i własność wód Prawne formy korzystania z wód Zarządzanie zasobami wodnymi Korzystanie z wód do celów rybackich Umowa użytkowania rybackiego Dzierżawa rybacka, a umowa o użytkowanie rybackie Obwód rybacki Konkurs ofert na oddanie w użytkowanie obwodu rybackiego Racjonalna gospodarka rybacka Operat rybacki Typ gospodarki rybackiej Wędkarstwo Ochrona karpiowatych ryb reofilnych i ich siedlisk Wody płynące jako siedlisko ryb reofilnych Przeciwdziałanie skutkom przegradzania i regulacji rzek Ochrona prawna karpiowatych ryb reofilnych i ich siedlisk Prawo krajowe Prawo międzynarodowe Status gatunków Zarybienia karpiowatymi rybami reofilnymi Odłowy karpiowatych ryb reofilnych Połowy wędkarskie Odłowy gospodarcze (narzędziami rybackimi) 63

7 5. Ekonomiczne aspekty gospodarki karpiowatymi rybami reofilnymi na przykładzie produkcji narybku letniego jazia w stawach ziemnych Koszty produkcji materiału zarybieniowego Analiza wrażliwości produkcji materiału zarybieniowego jako przedsięwzięcia komercyjnego Ocena opłacalności produkcji materiału zarybieniowego Przepisy prawa Literatura 77

8 Przekazana w Państwa ręce monografia pt. Prawne i ekonomiczne podstawy gospodarowania karpiowatymi rybami reofilnymi powstała w ramach realizacji projektu SPO przez Katedrę Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Zawarto w niej podstawowe informacje dotyczące zarówno aspektów prawnych, jak i ekonomicznych, związanych z szeroko rozumianym gospodarowaniem karpiowatymi rybami reofilnymi. Przygotowując do druku tę pozycję autorzy korzystali z obowiązujących aktów prawnych. Ostatni rozdział monografii zawiera praktyczny przykład obliczeń ekonomicznych, stosowanych między innymi do określania opłacalności produkcji materiału zarybieniowego. Mam nadzieję, że pozycja ta będzie Państwu pomocna w codziennej pracy. Dariusz Kucharczyk

9

10 1. Podstawy prawne gospodarowania karpiowymi rybami reofilnymi Zasady i warunki ochrony, chowu, hodowli i połowu ryb w powierzchniowych wodach śródlądowych, w wodach znajdujących się w urządzeniach wodnych oraz w obiektach przeznaczonych do chowu lub hodowli ryb bezpośrednia określa Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym, zwana ustawą rybacką. Gospodarowanie rybami reofilnymi, podobnie jak innymi gatunkami ryb, w naszym kraju w rzeczywistości podlega obszernemu splotowi regulacji prawnych, w tym przede wszystkim prawa wodnego, prawa rybackiego, prawa ochrony środowiska oraz prawa ochrony przyrody. Wymienione gałęzie prawa cechuje kompleksowość, która polega na tym, że poza podstawowymi instrumentami prawa administracyjnego, regulacje te odwołują się również do prawa cywilnego i prawa karnego. Jak już wspomniano podstawowym krajowym aktem prawnym określającym zasady rybactwa śródlądowego jest ustawa rybacka oraz wydane na jej podstawie akty wykonawcze. Równie istotne jest Prawo wodne, które między innymi określa własność oraz zasady korzystania z wód Podział i własność wód Własność wód i gruntów pod wodami określa ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne. Zgodnie z powyższą regulacją prawną wody stanowią własność Skarbu Państwa, innych osób prawnych albo osób fizycznych. Wody stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego są wodami publicznymi. Własność wód zależy od ich rodzaju. Prawo wodne wyróżnia się trzy podstawowe prawne kategorie wód: A) wody morza terytorialnego, B) morskie wody wewnętrzne, C) wody śródlądowe. Wody morskie i polskie obszary morskie zdefiniowane są w ustawie z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczpospolitej Polskiej i administracji morskiej. 9

11 Morze terytorialne to pas Morza Bałtyckiego o szerokości 12 mil morskich ( m), liczony od linii najniższego poziomu stanu wód wzdłuż wybrzeża lub zewnętrznej granicy morskich wód wewnętrznych. Morskie wody wewnętrzne obejmują wody w części Zatoki Gdańskiej, Zalewu Szczecińskiego i Zalewu Wiślanego w granicach państwa oraz wody portów morskich określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego. Wody morza terytorialnego oraz morskie wody wewnętrzne stanowią własność Skarbu Państwa i nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu. Grunt powstały na skutek trwałego, naturalnego lub sztucznego odkładu na obszarach wód morza terytorialnego lub morskich wód wewnętrznych pozostaje własnością Skarbu Państwa. Grunt ten może podlegać obrotowi cywilnoprawnemu na warunkach określonych w przepisach ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Wody śródlądowe dzielą się na: A) wody podziemne. B) wody powierzchniowe. Wody podziemne do głębokości 30 m stanowią integralną część nieruchomości gruntowej. Wyrazem tego jest przysługujące właścicielowi gruntów prawo do zwykłego korzystania z wód stanowiących jego własność oraz z wody podziemnej znajdującej się w jego gruncie. Prawo to nie stanowi prawa do wykonywania urządzeń wodnych bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego. Śródlądowe wody powierzchniowe dzielą się na (rys. 1): płynące w ciekach naturalnych, kanałach oraz w źródłach, z których cieki biorą początek, stojące znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych z ciekami naturalnymi. Przepisy o wodach płynących mają zastosowanie do jezior oraz innych naturalnych zbiorników wodnych o ciągłym bądź okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, a także do wód znajdujących się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących (rys. 1). Grunty pokryte płynącymi wodami powierzchniowymi stanowią własność właściciela tych wód w granicach określonych liniami brzegów. Grunty pokryte płynącymi wodami powierzchniowymi stanowią własność publiczną i nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie. Wody stojące oraz wody w rowach znajdujące się w granicach nieruchomości gruntowej stanowią własność właściciela tej nieruchomości. 10

12 Rys. 1. Klasyfikacja prawna śródlądowych wód powierzchniowych (źródło: Turkowski 2003 zmodyfikowano) Wody te mogą być przedmiotem obrotu rynkowego tak jak inne nieruchomości. Wody stojące to przede wszystkim mniejsze zbiorniki wodne, które nie mają połączenia z wodami płynącymi. Są to m.in. nieprzepływowe jeziora, naturalne stawy, glinianki, zapadliska pokopalniane, stawy potorfowe, rozlewiska śródpolne i śródłąkowe. Starorzecza oraz grunt powstały w wyniku wykonania budowli regulacyjnych pozostają własnością dotychczasowego właściciela wody. Również grunt powstały na skutek trwałego, naturalnego lub sztucznego odkładu na obszarach wód morza terytorialnego lub morskich wód wewnętrznych pozostaje własnością Skarbu Państwa. Grunt ten może jednak podlegać obrotowi cywilnoprawnemu na warunkach określonych w przepisach o gospodarce nieruchomościami. Linię brzegu dla cieków naturalnych, jezior oraz innych naturalnych zbiorników wodnych stanowi krawędź brzegu lub linia stałego porostu traw albo linia, którą ustala się według średniego stanu wody ustalanego przez państwową służbę hydrologiczno-meteorologiczną z okresu co najmniej ostatnich 10 lat. Jeżeli brzegi wód są uregulowane, linia brzegu biegnie linią łączącą zewnętrzne krawędzie budowli regulacyjnych, a przy plantacjach wikliny na gruntach uzyskanych w wyniku regulacji granicą plantacji od strony lądu. 11

13 Stawy rybne oraz stawy przeznaczone do oczyszczania ścieków, rekreacji lub innych celów w świetle regulacji prawnych stanowią urządzenia wodne. Natomiast ziemne stawy rybne zaliczane są do urządzeń melioracji wodnych szczegółowych (rys. 2). Melioracje wodne dzielą się na podstawowe i szczegółowe (rys. 2). Urządzenia melioracyjne służą do regulacji stosunków wodnych w celu Rys. 2. Klasyfikacja urządzeń melioracji wodnych wg Prawa wodnego (źródło: Turkowski 2003 zmodyfikowano) 12

14 polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz ochrony użytków rolnych przed powodziami Prawne formy korzystania z wód Wyróżnia się trzy podstawowe prawne formy korzystania z wód: powszechne korzystanie z wód zwykłe korzystanie z wód szczególne korzystanie z wód. Powszechne korzystanie z wód Każdemu przysługuje prawo do powszechnego korzystania ze śródlądowych powierzchniowych wód publicznych, morskich wód wewnętrznych wraz z wodami Zatoki Gdańskiej i z wód morza terytorialnego, jeżeli przepisy nie stanowią inaczej. Powszechne korzystanie z wód służy do zaspokajania potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub rolnego, bez stosowania specjalnych urządzeń technicznych, a także do wypoczynku, uprawiania turystyki, sportów wodnych oraz, na zasadach określonych w przepisach odrębnych, amatorskiego połowu ryb. Powszechne korzystanie z wód nie obejmuje: 1) wydobywania kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów z morskich wód wewnętrznych wraz z wodami Zatoki Gdańskiej oraz z wód morza terytorialnego, 2) wycinania roślin z wód lub brzegu, 3) wydobywania kamienia i żwiru z potoków górskich. Wydobywanie kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów w granicach powszechnego korzystania z wód może odbywać się, po uzyskaniu zgody właściciela wody, w miejscach wyznaczonych przez radę gminy w drodze uchwały. Rada powiatu może, w drodze uchwały, w celu zaspokajania niezbędnych potrzeb społecznych wprowadzić powszechne korzystanie, służące zaspokajaniu potrzeb osobistych, gospodarstwa domowego lub rolnego, z wód powierzchniowych innych, ustalając jednocześnie dopuszczalny zakres tego korzystania. W tym przypadku właścicielowi wody przysługuje z budżetu powiatu odszkodowanie na warunkach określonych w ustawie. Właścicielowi gruntu przysługuje prawo do zwykłego korzystania z wód stanowiących jego własność oraz z wody podziemnej znajdującej 13

15 się w jego gruncie; prawo to nie stanowi prawa do wykonywania urządzeń wodnych bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego. Zwykłe korzystanie z wód Zwykłe korzystanie z wód służy zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego oraz gospodarstwa rolnego. Jednak zgodnie z Prawem wodnym zwykłego korzystania z wód nie stanowi: 1) nawadnianie gruntów lub upraw wodą podziemną za pomocą deszczowni; 2) pobór wody powierzchniowej lub podziemnej w ilości większej niż 5 m 3 na dobę; 3) korzystanie z wód na potrzeby działalności gospodarczej; 4) rolnicze wykorzystanie ścieków lub wprowadzanie do wód lub do ziemi oczyszczonych ścieków, jeżeli ich łączna ilość jest większa niż 5 m 3 na dobę. Warto zauważyć że, Prawo wodne dopuszcza korzystanie z każdej wody w rozmiarze i w czasie wynikającym z konieczności: 1) zwalczania poważnych awarii, klęsk żywiołowych, pożarów lub innych miejscowych zagrożeń; 2) zapobieżenia poważnemu niebezpieczeństwu grożącemu życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu znacznej wartości, którego w inny sposób nie można uniknąć. Szczególne korzystanie z wód Szczególne korzystanie z wód jest korzystaniem wykraczającym poza korzystanie powszechne lub zwykłe i w szczególności dotyczy: 1) poboru oraz odprowadzania wód powierzchniowych lub podziemnych, 2) wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi, 3) przerzutów wody oraz sztuczne zasilanie wód podziemnych, 4) piętrzenia oraz retencjonowania śródlądowych wód powierzchniowych, 5) korzystania z wód do celów energetycznych, 6) korzystania z wód do celów żeglugi oraz spławu, 7) wydobywanie z wód kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, a także wycinanie roślin z wód lub brzegu, 8) rybackiego korzystania ze śródlądowych wód powierzchniowych. Szczególne korzystanie z wód wymaga pozwolenia wodnoprawnego, które zwykle jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wod- 14

16 nych służących do tego korzystania. Pozwolenie wodnoprawne nie jest wymagane w przypadku rybackiego użytkowania obwodów rybackich Zarządzanie zasobami wodnymi Eutrofizacja i zanieczyszczenie środowiska wodnego stanowią poważne utrudnienie w wykorzystaniu zasobów wodnych dla celów bytowych i gospodarczych. Przyczyniają się one również do obniżenia walorów środowiskowych ekosystemów i fizjocenoz, doprowadzając w krańcowych przypadkach, do ich dewastacji. Wynika to z działalności produkcyjnej w obrębie czterech głównych działów gospodarki narodowej: przemysłu, rolnictwa, gospodarki komunalnej i transportu (Allan 1998). W gospodarce wodnej wyróżnia się następujące grupy elementów systemów wodnych (Leśniak 1985): infrastrukturę punktową, obejmującą urządzenia techniczne gospodarki wodnej: budowle piętrzące, do których należą zapory i stopnie wodne służące do magazynowania wody oraz do wyrównywania poziomu wód na sztucznych drogach wodnych: budowle regulacyjne na rzekach, np. tamy, zbiorniki i ujęcia wody, urządzenia uzdatniające wodę; infrastrukturę sieciową: naturalne (rzeki) i sztuczne (kanały) cieki wodne, urządzenia rozprowadzające wodę (wodociągi). 15

17 Zgodnie z ustawą z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej dział gospodarka wodna obejmuje następujące obszary : kształtowanie, ochronę i racjonalne wykorzystywanie zasobów wodnych; utrzymanie śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własność Skarbu Państwa wraz z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia wodne; budowę, modernizację oraz utrzymanie śródlądowych dróg wodnych; ochronę przeciwpowodziową, w tym budowę, modernizacje oraz utrzymanie urządzeń wodnych zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacje przedsięwzięć służących osłonie i ochronie przeciwpowodziowej państwa; funkcjonowanie państwowej służby hydrologiczno meteorologicznej i państwowej służby hydrologicznej, z wyłączeniem zagadnień monitoringu jakości wód podziemnych; współpracę międzynarodową na wodach granicznych w zakresie zadań należących do działu. Gospodarka wodna to podejmowanie różnych przedsięwzięć w celu gromadzenia zasobów wody (zbiorniki, mała retencja, zabiegi agromelioracyjne) oraz optymalnego dysponowania zarówno tymi, jak i naturalnymi zasobami wody występującymi w przyrodzie (Górka i Poskrobko 1991). Inwestycje w gospodarce wodnej mają na celu: zwiększenie zasobów/retencji wodnej danego rejonu, czyli: budowa nowych obiektów, modernizacja istniejących systemów wodnych lub ich elementów w celu umożliwienia gromadzenia wody, zwiększenia pojemności zbiorników lub poprawy efektywności wykorzystania wody, odbudowa (renowacja) zużytych elementów, poprawę sprawności i efektywności ich działania; zaspokojenie potrzeb wodnych ludności i gospodarki, a coraz częściej także terenów przyrodniczo cennych lub chronionych; usprawnienie funkcjonowania systemów wodno-gospodarczych; likwidację lub zmniejszenie zagrożenia ze strony wody; ochronę zasobów wody i zasobów środowiska od niej zależnych. Gospodarka wodna jest tą dziedziną gospodarki narodowej, która we współczesnych warunkach wymaga szczególnie prężnej i zorganizowanej działalności (Szpindor i Piotrowski 1986). O znaczeniu gospodarki wodnej w gospodarce kraju świadczą pełnione przez nią funkcje (Leśniak 1985): usługowa, polegająca na: 16

18 ilościowym zaspokojeniu potrzeb wodnych przemysłu, rolnictwa, gospodarki komunalnej i innych odbiorców, jakościowym zaspokojeniu potrzeb, poprzez ochronę istniejących zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem i przywracaniu czystości wód, ochronie przeciwpowodziowej, tworzeniu warunków rekreacyjno wypoczynkowych dla ludności; transferowa, polegająca na rozprowadzaniu wody oraz wykorzystywaniu cieków wodnych naturalnych i sztucznych do transportu dóbr i osób; lokalizacyjna, jako czynnik lokalizacji produkcji przemysłowej, rolnej, obiektów rekreacji i wypoczynku; akceleracyjna, urządzenia gospodarki wodnej o charakterze kompleksowym wpływają na aktywizację regionów i przyspieszają rozwój poszczególnych obszarów; integracyjna, urządzenia sieciowe gospodarki wodnej stwarzają możliwości do realizacji określonych powiązań w zakresie wody od producenta do konsumenta, w zakresie kanalizacji od użytkowników do odbiorników ścieków. Główne cele gospodarki wodnej to: poprawa stanu czystości wód powierzchniowych i podziemnych. Jednym z głównych problemów gospodarki wodnej w Polsce są relatywnie małe i nierównomiernie rozmieszczone zasoby wodne (Polska przestrzeń 2007). Poszczególne sektory gospodarki są użytkownikami i konsumentami wody. W skali globalnej najważniejszym użytkownikiem i zarazem konsumentem wody jest rolnictwo. Jego udział w światowym zużyciu wody sięga niemal 90% (Chełmicki 2002). Do grupy zadań gospodarki wodnej zalicza również: zaopatrzenie w wodę rolnictwa, przemysłu, miast, osiedli, wykorzystanie wód dla produkcji energii elektrycznej oraz dla potrzeb żeglugi wypoczynkowej, a także opiekę nad rybactwem śródlądowym i ochronę przed szkodliwym działaniem wody w zakresie powodzi, zmywania gleb itp. (Tuszko 1962; Szpindor i Piotrowski 1986). Zarządzanie zasobami wodnymi jest realizowane z uwzględnieniem podziału państwa na obszary dorzeczy i regiony wodne. Zgodnie z Prawem wodnym wyróżnia się następujące obszary dorzeczy: 1) obszar dorzecza Wisły obejmujący, oprócz dorzecza Wisły znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, również dorzecza Słupi, Łupawy, Łeby, Redy oraz pozostałych rzek uchodzących bezpośrednio do Morza Bałtyckiego na wschód od ujścia Słupi, a także wpadających do Zalewu Wiślanego; 17

19 2) obszar dorzecza Odry obejmujący, oprócz dorzecza Odry znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, także dorzecza Regi, Parsęty, Wieprzy oraz pozostałych rzek uchodzących bezpośrednio do Morza Bałtyckiego na zachód od ujścia Słupi, a także wpadających do Zalewu Szczecińskiego; 3) obszary dorzeczy: a) Dniestru, b) Dunaju, c) Jarft, d) Łaby, e) Niemna, f) Pregoły, g) Świeżej, h) Ücker obejmujące znajdujące się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej części międzynarodowych dorzeczy. Zarządzaniem gospodarką wodną w dorzeczach zajmują się Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW) mające swoje siedziby w Gdańsku, GIiwicach, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie i Poznaniu, którym podlegają obszary wydzielone zgodnie z podziałem zlewniowym. Organami właściwymi w sprawach gospodarowania wodami są: 1) minister właściwy do spraw gospodarki wodnej, 2) Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej jako centralny organ administracji rządowej, nadzorowany przez ministra właściwego do spraw gospodarki wodnej, 3) dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej jako organ administracji rządowej niezespolonej, podlegający Prezesowi Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 4) wojewoda, 5) organy jednostek samorządu terytorialnego. Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej pełni funkcję organu wyższego stopnia w stosunku do wojewodów i dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Dyrektor Regionalnego Zarządu kieruje danym Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej, utworzonym w celu realizacji następujących zadań: 1) sporządzania identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych i ocen ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, w regionie wodnym; 2) opracowywania warunków korzystania z wód regionu wodnego; 3) opracowywania analiz ekonomicznych związanych z korzystaniem z wód w regionie wodnym; 4) sporządzania i prowadzenie wykazów obszarów chronionych na podstawie przepisów ustawy oraz przepisów odrębnych; 5) opracowywania studiów ochrony przeciwpowodziowej w regionie wodnym; 6) opracowywania projektów planów ochrony przeciwpowodziowej regionu wodnego; 18

20 7) koordynowanie działań związanych z ochroną przed powodzią oraz suszą w regionie wodnym, w szczególności prowadzenie ośrodków koordynacyjnych i informacyjnych ochrony przeciwpowodziowej; 8) prowadzenia katastru wodnego dla regionu wodnego; 9) występowania na prawach strony w postępowaniach administracyjnych, prowadzonych na podstawie przepisów ustawy, w sprawach dotyczących regionu wodnego; 10) wykonywania kontroli gospodarowania wodami; 11) planowania przedsięwzięć związanych z odbudową ekosystemów zdegradowanych przez eksploatację zasobów wodnych; 12) uzgadniania, w zakresie przedsięwzięć dotyczących gospodarki wodnej na terenie regionu, projektów list przedsięwzięć priorytetowych przedkładanych przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, o których mowa w ustawie Prawo ochrony środowiska; 13) opiniowania projektów gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów gospodarki odpadami w zakresie ochrony zasobów wodnych; 14) opiniowania, w odniesieniu do bezpośrednich zagrożeń szkodą w wodach i szkody w wodach, decyzji, o których mowa w ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. Według Ramowej Dyrektywy Wodnej państwa członkowskie Unii Europejskiej są zobowiązane do opracowania Planów zarządzania zlewniami rzecznymi, którym w polskim prawie wodnym odpowiadają Plany gospodarowania wodami na obszarze dorzeczy. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, według nowego prawa wodnego, powinien być opracowany na podstawie dokumentów przygotowanych przez Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej ( Miłaszewski 2004). Zgodnie z zapisami zawartymi w artykule 13 i Załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz w artykule 114 ust. 1 polskiego Prawa wodnego, Plan gospodarowania wodą na obszarze dorzecza stanowi syntezę trzech opracowań, czyli analizy stanu dorzecza, programu działań oraz analizy ekonomicznej (rys. 3). Analiza stanu dorzecza powinna zawierać: geograficzną, geologiczną, hydrograficzną i demograficzną charakterystykę obszaru dorzecza, charakterystykę wykorzystania powierzchni ziemi oraz działalności gospodarczej i wpływu działalności człowieka na środowisko na obszarze dorzecza, jak również wskazanie obszarów chronionych. 19

21 20 Rys. 3. Podstawowe elementy składowe planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza (źródło: Miłaszewski 2004).

22 Istotną rolę w programowaniu i koordynowaniu działań w gospodarce wodnej odgrywa planowanie, które służy programowaniu i koordynowaniu działań między innymi mających na celu: osiągnięcie lub utrzymanie co najmniej dobrego stanu ekologicznego wód oraz ekosystemów od wody zależnych, poprawę stanu zasobów wodnych i możliwości korzystania z wód oraz poprawę ochrony przeciwpowodziowej. W ramach planowania sporządza i określa się 1) program wodno-środowiskowy kraju, z uwzględnieniem podziału na obszary dorzeczy, zwany dalej programem wodno-środowiskowym kraju ; 2) plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza; 3) plan ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze kraju, z uwzględnieniem podziału na obszary dorzeczy; 4) plan ochrony przeciwpowodziowej regionu wodnego; 5) warunki korzystania z wód regionu wodnego: 6) warunki korzystania z wód zlewni sporządzane w miarę potrzeby. Dla sprawnego zarządzania zasobami wodnymi nieodzowna jest współpraca wszystkich odpowiedzialnych i zainteresowanych podmiotów oraz aktywny udział społeczeństwa (Strategia Gospodarki Wodnej 2005). Instrumenty zarządzania zasobami wodnymi stanowią: plany gospodarki wodnej, pozwolenia wodnoprawne, opłaty i należności w gospodarce wodnej, kataster wodny, kontrola gospodarowania wodami. Zarządzanie zasobami wodnymi według ustawy Prawo wodne (art.2) służy zaspokajaniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z tymi zasobami, w szczególności w zakresie: zapewnienia odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności; ochrony zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną eksploatacją; utrzymywania lub poprawy stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych; ochrony przed powodzią oraz suszą; zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysłu; zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją; tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód. 21

23 1.4. Korzystanie z wód do celów rybackich Zgodnie z ustawą z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne z wód do celów rybackich może korzystać tylko osoba uprawniona do rybactwa. Według art. 4 ustawy rybackiej z 18 kwietnia 1985 r. za uprawnionego do rybactwa uznaje się: na wodach stojących i stawach posiadacza samoistnego lub zależnego gruntów pod wodami stojącymi i stawami, na wodach płynących władającego obwodem rybackim na podstawie umowy zawartej z właścicielem wody. Tak więc podstawę uprawnień do rybactwa stanowi posiadanie własnych wód stojących albo stawów rybnych, jak również umowa dotycząca rybackiego użytkowania wód płynących. Kwestie sporne dotyczące prawa własności oraz umów stanowią przedmiot prawa cywilnego. Zgodnie z Prawem wodnym uprawnionym do rybactwa jest również organ administracji publicznej wykonujący uprawnienia właściciela wody w zakresie rybactwa śródlądowego. I tak na zbiorniku zaporowym uprawnionym do rybactwa jest dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej (RZGW), jeżeli utrzymanie i gospodarowanie wodą w tym zbiorniku należy do jego zadań. Dyrektor RZGW może przekazać swoje uprawnienia w tym zakresie innemu użytkownikowi rybackiemu Umowa użytkowania rybackiego Podstawową formą rybackiego korzystania z wód płynących jest umowa użytkowania rybackiego zawierana przez dyrektora RZGW na podstawie Prawa wodnego z tym, kto wygrał konkurs ofert na oddanie w użytkowanie obwodu rybackiego. Art. 13 ust. 8 Prawa wodnego stanowi, że w sprawach nieuregulowanych dotyczących użytkowania stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego. Tak więc użytkowanie obwodu rybackiego stanowi szczególny przypadek użytkowania jako prawa rzeczowego ograniczonego, do którego stosuje się przepisy Prawa wodnego i ustawy rybackiej, a jeżeli nie zawierają one odpowiednich regulacji także odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, tj. przepisy działu II Użytkowanie tytułu III Prawa rzeczowe ograniczone księgi drugiej Własność i inne prawa rzeczowe Kodeksu cywilnego (Radecki 2008) Dzierżawa rybacka, a umowa o użytkowanie rybackie Zasady użytkowania rybackiego wód płynących oraz ich dzierżawy do celów rybackich ulegały wielokrotnym zmianom. 22

24 Art. 217 ust. 5 Prawa wodnego w brzmieniu pierwotnym stanowi, że w terminie 10 lat od dnia wejścia Prawa wodnego w życie (tj. do 31 grudnia 2011 r.) w stosunku do jezior zaliczonych do wód publicznych, na których prawa właścicielskie wykonuje: Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej (KZGW) w stosunku do wód jezior, przez które przepływają cieki o średnim przepływie z wielolecia równym lub wyższym od 2,0 m 3 /s w przekroju ujściowym, marszałek województwa w stosunku do pozostałych jezior publicznych. Początkowo uprawnienia Skarbu Państwa w zakresie rybactwa śródlądowego na w/w jeziorach miała wykonywać ówczesna Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie Agencja Nieruchomości Rolnych ANR) na zasadzie dzierżaw na warunkach określonych ustawą o nieruchomościach rolnych Skarbu Państwa przez 10 lat od wejścia w życie nowego Prawa wodnego (do 31 grudnia 2011). Po upływie tego terminu (z dniem 1 stycznia 2012 r.) Prezes KZGW i marszałkowie województw mieli wstąpić z mocy prawa w miejsce Agencji w umowy dzierżawy i inne, dotyczące wykonywania rybactwa śródlądowego. Jednak termin wykonywania uprawnień Skarbu Państwa przez ANR na jeziorach użytkowanych rybacko ograniczony został do dnia 31 grudnia 2005 roku przez kolejną zmianę ustawy Prawo wodne z dnia 12 grudnia 2003 r. Na mocy w/w zmiany z dniem 1 stycznia 2006 w miejsce ANR w umowy dzierżawy dotyczące wykonywania rybactwa śródlądowego wstąpił dyrektor właściwego RZGW. Kolejna zmiana Prawa wodnego z 3 czerwca 2005 r. przesądziła, że uprawnienie do rybactwa w obwodzie rybackim powstaje w następstwie zawarcia umowy z właściwym organem administracji publicznej, czyli z dyrektorem RZGW. Podsumowując, podstawą prawną użytkowania rybackiego śródlądowych wód publicznych jest umowa: użytkowania rybackiego w rozumieniu aktualnego Prawa wodnego, dzierżawy rybackiej zawarta przez ANR (wcześniej AWRSP), w którą z dniem 1 stycznia 2006 wstąpił dyrektor RZGW. Zawarte wcześniej umowy dzierżawy nie zostały zniesione, ani też nie zostały przekształcone w umowy użytkowania rybackiego. W obowiązującym stanie prawnym występują więc dwie w/w podstawy rybackiego korzystania z wód płynących stanowiących własność Skarbu Państwa, w których jedną ze stron jest aktualnie dyrektor RZGW. Według Radeckiego (2008) jeśli umowa dzierżawy rybackiej zawierała stosowną klauzulę o możliwości jej przedłużenia, to po upływie czasu, na jaki została ona zawarta, może być ona przedłużona za zgodą stron, bez konieczności zastępowania umowy dzierżawy umową użytkowania obwodu rybackiego. 23

25 Obwód rybacki Publiczne śródlądowe wody powierzchniowe płynące zgodnie z przepisami prawa wodnego i rybackiego dzieli się na obwody rybackie. Do obwodu rybackiego nie włącza się wód znajdujących się w granicach parku narodowego lub rezerwatu przyrody, w których jest zabronione wykonywanie rybactwa, oraz wód w sztucznych zbiornikach wodnych przeznaczonych do chowu lub hodowli ryb i innych organizmów wodnych, usytuowanych na publicznych śródlądowych wodach powierzchniowych płynących, jeżeli wody w tych zbiornikach sztucznie zajęły grunty, które nie stanowią własności publicznej. Obwód rybacki składa się z: zasadniczego obwodu rybackiego oraz uzupełniającego obwodu rybackiego. Zasadniczy obwód rybacki obejmuje wody jezior, zbiorników wodnych, rzek, kanałów lub cieków naturalnych niezbędnych do prowadzenia przez uprawnionego do rybactwa racjonalnej gospodarki rybackiej. Uzupełniający obwód rybacki obejmuje wody płynące dopływów zasadniczego obwodu rybackiego, na których uprawniony do rybactwa okresowo wykonuje czynności związane z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rybackiej, określone w operacie rybackim, a w szczególności połowy tarlaków, zarybiania oraz zabiegi ochronne. Cieki łączące poszczególne jeziora stanowią części składowe jeziorowego obwodu rybackiego. Gospodarka rybacka na wodach płynących może być prowadzona tylko w obwodzie rybackim, a zatem uprawnionym do rybactwa może być (poza właściwym organem administracji publicznej) władający danym obwodem rybackim. Może to być tylko jedna osoba fizyczna albo prawna albo jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej Konkurs ofert na oddanie w użytkowanie obwodu rybackiego Zgodnie z ustawą Prawo wodne oddanie w użytkowanie obwodów rybackich na publicznych śródlądowych wodach powierzchniowych następuje za opłatą roczną, na czas nie krótszy niż 10 lat, na podstawie umowy, do zawarcia której upoważniony jest dyrektor RZGW z oferentem wyłonionym w drodze konkursu przeprowadzonego w trybie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 stycznia 2007 r. w sprawie konkursu ofert na oddanie w użytkowanie obwodu rybackiego. 24

26 Z powyższego wynika, że oddawania w użytkowanie obwodów rybackich, przysługujące, co do zasady organowi administracji publicznej, odbywa się według reguł cywilnoprawnych. Na skutek uwzględnienia protestu przeciwko wynikowi konkursu następuje ponowna ocena ofert. Konkurs ofert, o którym mowa w art. 13 ust. 5 Prawa wodnego, to przetarg uregulowany w przepisach Kodeksu cywilnego. W związku z tym skarżący może domagać się unieważnienia zawartej umowy na podstawie art Kodeksu cywilnego, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi, wpłynęła na wynik przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy. Po otrzymaniu od dyrektora RZGW zawiadomienia o wyniku konkursu oferent ma 7 dni na złożenie protestu, dyrektor ma następne 7 dni na jego rozpatrzenie, a po 14 dniach zawiera umowę. Jeżeli protest zostanie uwzględniony, to ponownie przeprowadzana jest procedura wyboru najlepszej oferty. Jeżeli protest zostanie odrzucony, to dyrektor RZGW zawiera umowę ze zwycięzcą konkursu, a wtedy każdy oferent, którego oferta nie została wybrana, może wystąpić do sądu powszechnego (wydziału cywilnego sądu rejonowego) przeciwko dyrektorowi RZGW i temu, z którym została zawarta umowa użytkowania rybackiego, z powództwem o unieważnienie umowy. Na występującym z powództwem ciąży obowiązek udowodnienia, że strona, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nim, wpłynęła na wynik konkursu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli to udowodni, umowa użytkowania rybackiego zostanie unieważniona (Radecki 2008). Gospodarka rybacka podlega kontroli. Zarząd województwa dany urząd marszałkowski dokonuje co najmniej raz na trzy lata oceny wypełnienia przez uprawnionego do rybactwa obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej. W przypadku niezrealizowania założeń zawartych w operacie rybackim, umowa użytkowania może być rozwiązana w każdym czasie i bez odszkodowania przez organ, który ją zawarł, czyli przez dyrektora RZGW Racjonalna gospodarka rybacka Podstawowym obowiązkiem użytkownika rybackiego jest prowadzenie racjonalnej gospodarki rybackiej w obwodzie rybackim. Zgodnie z ustawą rybacką racjonalna gospodarka rybacka polega na wykorzystywaniu produkcyjnych możliwości wód, zgodnie z operatem rybackim, w spo- 25

27 sób nienaruszający interesów uprawnionych do rybactwa w tym samym dorzeczu, z zachowaniem zasobów ryb w równowadze biologicznej i na poziomie umożliwiającym gospodarcze korzystanie z nich przyszłym uprawnionym do rybactwa. Zarząd województwa dany urząd marszałkowski w wyjątkowo uzasadnionych wypadkach, a zwłaszcza w razie zanieczyszczenia wód uniemożliwiającego chów lub hodowlę ryb albo masowego wystąpienia chorób ryb, może zwolnić od obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej lub uznać zbiornik wodny za nieprzydatny do prowadzenia tej gospodarki na czas określony. Uprawniony do rybactwa zobowiązany jest do prowadzenia odpowiedniej dokumentacji niezbędnej do uzyskania informacji dotyczących stanu gospodarki rybackiej i jej ichtiologicznej oceny, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 września 2003 r. w sprawie oceny wypełniania obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej Operat rybacki Podstawowym dokumentem określającym zasady racjonalnej gospodarki rybackiej w danym obwodzie jest operat rybacki, sporządzany, w formie opisowej i graficznej, raz na 10 lat przez uprawnionego do rybactwa. Jeśli 26

28 warunki korzystania z wód regionu uległyby istotnej zmianie, uprawniony do rybactwa może dokonać zmian w operacie rybackim przed upływem wyżej wymienionego terminu. Sposoby sporządzania operatu rybackiego, szczegółowe wymagania, jakim powinien on odpowiadać, jednostki uprawnione do jego opiniowania, a także sposoby opiniowania operatu rybackiego określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 marca 2002 r. w sprawie operatu rybackiego. Zgodnie z powyższym rozporządzeniem operat rybacki, zwany dalej operatem, sporządza się z uwzględnieniem informacji zawartych w: dotychczasowym operacie oraz dokumentacji, do której prowadzenia jest obowiązany uprawniony do rybactwa na podstawie przepisów o rybactwie śródlądowym, planach, programach, politykach lub strategiach w dziedzinie rybactwa śródlądowego, sporządzonych przez organy administracji publicznej na podstawie odrębnych przepisów, planie ochrony przyrody, o którym mowa w przepisach o ochronie przyrody, jeżeli operat sporządza się dla obwodu rybackiego znajdującego się w granicach parku narodowego, rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego, katastrze wodnym lub innych dokumentach udostępnianych na podstawie przepisów prawa ochrony środowiska, zawierających informacje o środowisku i jego ochronie. Część opisowa operatu, sporządzana w formie pisemnej lub zapisu na nośniku informatycznym zabezpieczonym przed wprowadzeniem zmian, musi zawierać następujące informacje: imię i nazwisko oraz adres i miejsce zamieszkania albo nazwę i adres siedziby uprawnionego do rybactwa; nazwę i numer obwodu rybackiego, dla którego sporządza się operat; nazwy i informacje dotyczące powierzchni rzek, jezior lub innych zbiorników wodnych, wraz ze wskazaniem ich dopływów wchodzących w skład obwodu rybackiego, a także sposób ich połączenia z innymi wodami; powierzchnię zasadniczego obwodu rybackiego ustaloną przy średnim niskim stanie wody z wielolecia obliczoną na podstawie informacji państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej; ocenę oddziaływania na sposób prowadzenia gospodarki rybackiej ustanowionych obrębów ochronnych; określenie występujących źródeł i rodzajów zanieczyszczeń wód oraz innych czynników mających wpływ na prowadzenie racjonalnej gospodarki rybackiej w obwodzie rybackim; 27

29 określenie rodzaju, zakresu i wpływu kłusownictwa oraz szkód wyrządzanych przez zwierzęta wolno żyjące na prowadzenie racjonalnej gospodarki rybackiej w obwodzie rybackim; opis warunków hydrobiologicznych obwodu rybackiego; charakterystykę ichtiofauny obwodu rybackiego, w tym skład gatunkowy ryb i strukturę ich populacji; założenia dotyczące ochrony i połowów ryb i raków; spis dokumentów źródłowych wykorzystanych przy sporządzaniu operatu; datę sporządzenia operatu i podpis uprawnionego do rybactwa. Część graficzna operatu musi zawierać szkic sytuacyjny wód wchodzących w skład obwodu rybackiego, wykonany na mapie lub jej kopii zgodnie z obowiązującym stanem faktycznym, wraz z naniesionymi na nim: granicami zasadniczego i uzupełniającego obwodu rybackiego, granicami obrębów hodowlanych i ochronnych oraz obszarów, które zostały objęte formami ochrony przyrody na podstawie przepisów o ochronie przyrody, granicami wód uznanych za nieprzydatne do prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej, wyspami, miejscami usytuowania sadzów rybackich, przepławek, pomostów lub innych budowli mających wpływ na prowadzenie racjonalnej gospodarki rybackiej w obwodzie rybackim, miejscami stałego połowu ryb narzędziami lub urządzeniami rybackimi, miejscami gromadnego przebywania kormoranów czarnych (Phalacrocorax carbo), o ile występują. Jednostkami uprawnionymi do opiniowania operatów są: 1) Akademia Rolnicza w Szczecinie, 2) Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, 3) Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Typ gospodarki rybackiej Rozporządzenie w sprawie operatu rybackiego wymaga określenia typu prowadzonej gospodarki rybackiej, przypisane danemu obwodowi rybackiemu, dla którego wykonuje się operat rybacki. Zgodnie z ustawą rybacką we wszystkich obwodach rybackich należy wykorzystywać produkcyjne możliwości wód. Różnorodność obwodów rybackich i ich możliwości produkcyjnych powodują, że ich 28

30 użytkowanie rybackie musi być wykonywane z różną intensywnością i różnymi metodami. Określony w operacie rybackim typ prowadzonej gospodarki rybackiej przede wszystkim powinien sprecyzować, który ze sposobów gospodarowania będzie uznany za priorytetowy. Biorąc pod uwagę istniejące obecnie rodzaje rybackiego użytkowania wód powierzchniowych, można wyodrębnić cztery główne typy gospodarki rybackiej (Wołos i Falkowski 2006): gospodarka rybacka towarowa, gospodarka rybacko wędkarska, gospodarka wędkarska, gospodarka rybacka wyspecjalizowana. Przyporządkowanie danego typu gospodarki do danego obwodu rybackiego lub poszczególnych jego części składowych, nie oznacza wyłączności wskazanego modelu gospodarowania, a jedynie jego priorytetowe znaczenie, któremu podporządkowane są pozostałe sposoby gospodarowania, na zasadach opracowanych w danym operacie rybackim. Gospodarka rybacka towarowa zakłada, że priorytetową funkcją gospodarki rybackiej jest produkcja ryb towarowych. Funkcja wędkarska jest bezwzględnie podporządkowana funkcji produkcyjnej, ale są przypadki zbiorników, w których funkcja produkcyjna ma wyłączność, a wędkowanie jest zabronione. W rzeczywistości, pomimo priorytetu towarowego, wędkowanie jest dozwolone, chociaż liczba wydawanych zezwoleń jest często ściśle limitowana. W większości obwodów rybackich, w których priorytetem jest produkcja ryb towarowych, eksploatację wędkarską regulują odpowiednie zasady, np. określające czas (rytm roczny i dobowy), miejsca (dopuszczone, wyłączone) i metody wędkowania, tak aby wędkowanie nie kolidowało z prowadzeniem eksploatacji narzędziami rybackimi. Gospodarka rybacko wędkarska, to typ gospodarki zakładający równouprawnienie dwóch funkcji towarowej i wędkarskiej. W tym przypadku wzajemne relacje między eksploatacją rybacką i wędkarską również określają stosowne zasady, ale w odróżnieniu od poprzedniego typu, większy nacisk kładzie się na określenie takich zasad rybackiego użytkowania, które będą służyły wypełnianiu potrzeb i preferencji wędkarzy. I analogicznie jak w typie gospodarki rybackiej towarowej, będą to zasady określające czas, miejsca i metody eksploatacji rybackiej, tak aby nie kolidowała ona z użytkowaniem wędkarskim, a wręcz jemu sprzyjała. W przypadku polityki zarybieniowej, należy w możliwie wszechstronny 29

31 sposób realizować zarówno wymogi produkcji towarowej, jak i eksploatacji wędkarskiej. Działa tu zasada wzajemności o ile decydujemy się na prowadzenie gospodarki rybacko wędkarskiej, muszą obowiązywać także zasady regulujące wędkarskie, a nie tylko rybackie użytkowanie. I analogicznie, zasady te powinny precyzować czas, miejsca, a nawet metody wędkarskiej eksploatacji, tak aby w ustalonej koegzystencji obu tych form rybackiego użytkowania dochodziło do jak najmniejszych nieporozumień. Wprowadzone pojęcie kompleksowej gospodarki rybacko wędkarskiej ma na celu stworzenie modelu, do którego powinni dążyć gospodarze wód, w których ta gospodarka ma być prowadzona. W układzie idealnym mamy do czynienia z dwoma równoprawnymi podmiotami konsumentem ryb słodkowodnych oraz wędkarzem. Trzecim nie mniej ważnym elementem tego systemu jest ekosystem z bytującym w nim pogłowiem ryb, wreszcie czwartym, tak samo istotnym, sytuacja ekonomiczna podmiotu prowadzącego gospodarkę rybacką. Kompleksowe uwzględnienie wspomnianych elementów jest warunkiem prowadzenia działalności zgodnej z podstawowymi kryteriami ekorozwoju. Typ gospodarki wędkarskiej jest zbliżony do gospodarki rybackowędkarskiej, nie zakłada on jednak jako głównego celu odłowów ryb towarowych. Gospodarka wędkarska priorytetowa funkcja to wypełnianie potrzeb wędkarskich, a więc realizacja możliwości produkcyjnych poprzez 30

32 połowy ryb narzędziami wędkarskimi. I tu również trzeba podkreślić, że wskazany priorytet nie wyklucza wcale stosowania typowych zabiegów rybackich, a wręcz przeciwnie, są one wskazane, a czasem wręcz niezbędne. Istnieje bowiem bardzo niewiele wód w Polsce, które z racji dobrego stanu środowiska i marginalnej presji eksploatacyjnej nie wymagają stosowania profesjonalnych zabiegów rybackich, w tym zwłaszcza zarybiania. Zdecydowana większość wód musi być zarybiana, a w bardzo wielu konieczne są odłowy regulacyjne narzędziami rybackimi. Gospodarka rybacka wyspecjalizowana jest to typ gospodarki rybackiej, w której funkcja priorytetowa jest inna niż trzy wyżej omówione lub inaczej. Może to być funkcja obwodu o statusie obrębu hodowlanego, którego podstawowym celem gospodarki rybackiej jest utrzymywanie stada tarłowego m.in. takich gatunków jak: sum, szczupak, lin, boleń. Innym przykładem jest gospodarka rybacka prowadzona w niektórych zbiornikach wody pitnej, np. zbiornik Goczałkowice, w których funkcją priorytetową jest utrzymywanie w należytym stanie pogłowia ryb, tak aby przez odpowiednią eksploatację i zarybienia ograniczać pogłowie mniej cennych gatunków karpiowatych, głównie leszcza, krąpia i płoci, a stymulować rozwój populacji gatunków drapieżnych. Jeszcze innym przykładem są jeziora będące w gestii placówek naukowych, gdzie wysoce specyficzną funkcją priorytetową gospodarki rybackiej jest spełnianie różnorodnych potrzeb związanych z prowadzeniem programów i eksperymentów naukowych. Podobnie jest z jeziorami będącymi w gestii szkół o profilu rybackim (średnich lub wyższych), w których gospodarka rybacka pełni głównie funkcję edukacyjną (tzw. nauka zawodu rybaka, ichtiologa), a dopiero potem funkcję towarową czy wędkarską. Jeszcze inny przykład stanowi gospodarka rybacka, której funkcją priorytetową jest ochrona gatunkowa najcenniejszych przedstawicieli danej ichtiofauny, np. troci jeziorowej w jez. Hańcza, czy gatunków łososiowatych w rzece Drwęcy. W Polsce w wodach śródlądowych dominującym obecnie typem jest gospodarka rybacko wędkarska. Na drugim miejscu jest gospodarka wędkarska, prowadzona najczęściej w obwodach rybackich użytkowanych przez Polski Związek Wędkarski, w tym niemal na wszystkich rzekach i większości zbiorników zaporowych. Podział gospodarki na rybacko wędkarska lub wędkarską ma często charakter bardzo umowny. W przypadku wielu obiektów wodnych, w których pogłowie ryb jest regularnie eksploatowane przez wędkarzy, prowadzi się także odłowy narzędziami rybackimi, czy to o charakterze kontrolnym, czy sanitarnym, a zdecydowana ich większość jest obiektem mniej lub bardziej intensywnych zarybień. 31

33 1.6. Wędkarstwo Zgodnie z ustawą rybacką amatorski połów ryb polega na ich pozyskaniu wędką lub kuszą. W Polsce, podobnie jak w większości państw Europy, obowiązuje prawo, do którego muszą się stosować wędkarze. Prawo to określa ramy, w jakich wolno uprawiać amatorski połów ryb, jak również ustala zakazy mające na celu ochronę wód i zwierząt ze szczególnym uwzględnieniem ryb. Wędkarza obowiązują zarówno podstawowe przepisy dotyczące bezpośrednio połowu jak i pokrewne, które dotyczą ochrony przyrody, w tym rezerwatów parków narodowych i krajobrazowych, uprawnień wodno prawnych, budowli nadwodnych. W prawach tych ustala się również organa kontroli, jakim podlegają wędkujący. W specyficznych sytuacjach wędkujący podlegają prawu zachowania się w obrębie pasa granicznego i podlegają rygorom z tego wynikającym. Podstawowym prawem regulującym amatorski połów ryb jest ustawa rybacka i wydane na jej podstawie rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu. Ponadto z punktu widzenia wędkarstwa istotne jest Prawo wodne oraz ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz wydane na ich podstawie akty wykonawcze. Podstawowym dokumentem uprawniającym do uprawiania amatorskiego połowu ryb wędką, czyli do uprawiania wędkarstwa, jest Karta Wędkarska. Bez tego dokumentu wolno łowić tylko za zgodą uprawnionego do rybactwa, jeśli takowy jest ustanowiony na danej wodzie. Kartę Wędkarską wydaje się na podstawie zdanego egzaminu. Egzamin przeprowadzają komisje powołane przez społeczne organizacje amatorskiego połowu ryb. Powołanym do wydawania karty, jest starosta powiatu. Innym ważnym dokumentem uprawniającym do połowu ryb, ale już w danym obwodzie rybackim, jest zezwolenie uprawnionego do połowu ryb, zazwyczaj wiążące się z opłatą licencyjną. Zezwolenie wydane jest najczęściej w formie dokumentu stanowiącego zaświadczenie lub dowód wpłaty KP, albo stanowi znaczki w legitymacji towarzystwa wędkarskiego. Jeżeli nawet uprawniony do rybactwa zwalnia od opłat, to nadal nas obowiązuje uzyskanie zezwolenia na wędkowanie na jego wodach. Zgodnie z prawem rybackim kto dokonuje amatorskiego połowu ryb bez posiadania dokumentów lub zezwolenia uprawniających do takiego połowu podlega karze grzywny. Ponadto Sąd Grodzki może orzec: nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego uprawnionego do rybactwa w wysokości do pięciokrotnej wartości przywłaszczonych ryb; 32

34 przepadek narzędzi i innych przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, a także przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia, może to dotyczyć również przedmiotów nie stanowiących własności sprawcy; zakaz amatorskiego połowu ryb na okres od 6 do 18 miesięcy i orzeka się o cofnięciu karty wędkarskiej lub karty łowiectwa podwodnego; jeśli wykroczenie popełnione zostanie przez osobę niepełnoletnią posiadającą kartę wędkarską, na wniosek osób uprawnionych do kontroli, organ wydający cofa wydaną kartę do czasu uzyskania pełnoletniości. Szczegółowe zasady połowu ryb na wędkę oraz kuszę określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie.

35 2. Ochrona karpiowatych ryb reofilnych i ich siedlisk 2.1. Wody płynące jako siedlisko ryb reofilnych Cechą charakterystyczną wód płynących cieków jest stałe przemieszczanie się masy wodnej wzdłuż spadku dna. Prędkość przepływu wody decyduje o charakterze cieku. W potokach górskich może przekraczać 75 m/s, w rzekach nizinnych wynosi zaledwie kilka centymetrów. Największa szybkość prądu jest w środku nurtu i w warstwach powierzchniowych wody, maleje zaś w miarę zmniejszanie się odległości od brzegów cieku. Przy bezpośrednim styku z podłożem istnieje zawsze warstwa wody stagnującej. Z szybkością prądu wiąże się nie tylko charakter podłoża dna rzeki, lecz również odpowiednia temperatura, zawartość tlenu w wodzie i związane z tym występowanie odpowiednich organizmów roślinnych i zwierzęcych, w tym ryb (rys. 4). Rodzaj Cieku Źródło Potok górski Potok podgórza Bieg środkowy rzeki Bieg dolny rzek Ujście rzek Poprzeczny profil dolin Spadek dna oraz ilość masy wód Zaznaczasię meandrowanierzeki, tworzenie się pętli Silne meandrowanie, licznestarorzecza Wpływ morza, woda słonawa Rodza prądówj Mętność Zawartość tlenu Turbulencyjny Okresowa, szybko zanikająca woda bogata w tlen woda bogata w tlen woda średnio bogata wtlen staławzrastająca Zaznacza się stratyfikacja T Cwlecie >+10 C >+15 C >+15 C >+22 C >+22 C Charakter dna Występujące gatunki ryb (gatunek przewodni) głazy duże kamienie pstrąg potokowy głowacz, śliz, troć, łosoś gruby kamienie żwir lipień pstrąg potokowy, jelec, kleń, brzana, świnka, boleń, łosoś, troć żwir piasek brzana wzdręga, płoć, certa, świnka, jelec, boleń, jaź, okoń, szczupak spiralny laminarny piasek muł muł leszcz krąp, certa, karaś, lin, szczupak, sandacz, jaź, ukleja, węgorz, sum muł Flądra, jazgarz, leszcz, certa, sandacz, węgorz Rys. 4. Schemat warunków środowiska w podłużnym przekroju rzeki (za: Brylińska 1986 zmodyfikowane). 34