Witaj w Norwegii! Broszura informacyjna dla nowoprzybyłych imigrantów: ich prawa, możliwości i obowiązki w społeczeństwie norweskim.

Transkrypt

1 Witaj w Norwegii! Broszura informacyjna dla nowoprzybyłych imigrantów: ich prawa, możliwości i obowiązki w społeczeństwie norweskim. POLSK Til nyankomne innvandrere som kan få permanent opphold i Norge

2 Velkommen Witaj w Norwegii! Norge ditt nye hjemland Du har valgt å flytte til Norge. I Norge vil du møte nye utfordringer, nye systemer og nye mennesker. Du vil bli kjent med nye verdier, tradisjoner og en ny kultur. Dette heftet vil hjelpe deg med å bli kjent med dine rettigheter, muligheter og plikter i Norge. Heftet skal gi deg svar på de mest grunnleggende spørsmålene du har om det å leve i Norge: Kan familien min besøke meg? Hva skal jeg gjøre hvis jeg blir syk? Må jeg betale skatt? Må barna mine gå på skole? Hvor finner jeg informasjon om utdanningsmuligheter og arbeidsmuligheter? Dette heftet og bøker om Norge vil hjelpe deg til å bli kjent med det norske samfunnet. Men for at du skal kunne trives i Norge, må du også lære deg norsk, lære mer om norsk kultur og det norske samfunnet og danne deg et nettverk av venner og bekjente. Ansvaret for innvandrerne I Norge er det flere som deler på ansvaret for innvandrere som kommer til landet. Det er Stortinget som har det politiske ansvaret for innvandringen og integreringen av innvandrere, og det er regjeringen som setter i verk Stortingets vedtak. Utlendingsdirektoratet (UDI) har ansvaret for å gjennomføre innvandringspolitikken, og Integrerings- og mangfoldsdirektoratet (IMDI) har ansvaret for å gjennomføre integreringen av innvandrere som kommer til Norge, slik at innvandrerne føler seg inkludert i det norske samfunnet. Det er kommunene i Norge som har ansvaret for mange av de tjenestene du vil ha behov for. Et godt liv i Norge I alle land er språkkunnskap viktig for å bli en del av samfunnet. I 005 ble det innført rett og plikt til norskopplæring. Det betyr at du må delta i norskopplæring for å få permanent oppholdstillatelse i Norge. På norskopplæringen vil du også lære om norske lover og regler. Det er viktig at du respekterer og følger de norske lovene slik at du kan skape et godt liv i Norge for deg og familien din. I det norske samfunnet kan du være med og bidra med dine ressurser og ditt engasjement. Dersom du involverer deg aktivt i samfunnet, vil både du og Norge tjene på det. Landet tjener på det ved at du tilfører din kunnskap og din innsikt, og du tjener på det ved at du kan få et godt liv her. Det er derfor viktig at du gjør deg kjent med livet i landet. Ditt nye, gode liv i Norge starter med norskopplæring og samfunnsundervisning. Norwegia Twoja nowa ojczyzna Zdecydowałeś się zamieszkać w Norwegii. Tutaj napotkasz nowe wyzwania, nowy system społeczny i poznasz nowych ludzi. Poznasz również nowe wartości, tradycje oraz wzorce kulturowe. Niniejsza broszura pomoże Ci uzyskać dokładne informacje na temat praw, możliwości i obowiązków mieszkańca Norwegii. Znajdziesz tutaj odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące życia w naszym kraju, m.in.: Czy moja rodzina będzie mogła mnie odwiedzać? Co mam zrobić, gdy zachoruję? Czy muszę płacić podatki? Czy moje dzieci muszą chodzić do szkoły? Gdzie znajdę informacje na temat możliwości nauki i pracy? Ta broszura oraz inne książki o Norwegii pomogą Ci dowiedzieć się więcej na temat społeczeństwa norweskiego. Ale chcąc poczuć się tutaj jak w prawdziwej ojczyźnie, musisz również nauczyć się języka norweskiego, pogłębić swoją wiedzę o naszej kulturze i społeczeństwie, a także poznać nowych przyjaciół i znajomych. Odpowiedzialność za imigrantów W Norwegii działa kilka instytucji zajmujących się opieką nad imigrantami przybywającymi do naszego kraju. Przede wszystkim Storting, czyli parlament norweski, na którym ciąży odpowiedzialność polityczna za kwestie imigracji oraz integracji przybyszów z nowym społeczeństwem. Za wdrażanie w życie uchwał parlamentu odpowiada rząd. Norweski Wydział Imigracyjny (tzw. UDI) zajmuje się z kolei wykonywaniem założeń polityki imigracyjnej, zaś Norweska Dyrekcja ds. Integracji i Różnorodności Kulturowej (IMDI) odpowiada za integrację imigrantów ze społeczeństwem norweskim, by czuli się oni jego częścią. Wiele niezbędnych usług na rzecz imigrantów wykonują również gminy (samorządy lokalne). Jak cieszyć się wygodnym życiem w Norwegii Niezależnie od kraju, podstawowym warunkiem pełnej przynależności do społeczeństwa jest znajomość języka. Dlatego w roku 005 imigranci zostali objęci zarazem prawem, jak i obowiązkiem, uczęszczania na lekcje języka norweskiego. Obowiązek ten zakłada, że każdy imigrant ubiegający się o prawo stałego pobytu w naszym kraju musi uczęszczać na zajęcia językowe. W trakcie kursu uczymy również przepisów prawa norweskiego, których przestrzeganie stanowi warunek wygodnego i bezproblemowego życia w Norwegii dla Ciebie i Twojej rodziny. Twoje umiejętności i zaangażowanie stanowią wymierną wartość dla naszego społeczeństwa. Aktywny udział w życiu społecznym kraju niesie bowiem obopólne korzyści. Państwo korzysta z Twojej wiedzy i doświadczenia, dając w zamian wygodne i dostatnie życie. Dlatego ważne jest, abyś zapoznał się z zasadami panującymi w naszym kraju. Pamiętaj: Twoje życie w nowej ojczyźnie zaczyna się na lekcjach języka norweskiego i wiedzy o społeczeństwie. Velkommen til Norge og lykke til i ditt nye hjemland! Witaj w Norwegii! Życzymy powodzenia w nowej ojczyźnie!

3 Opphold i Norge Pobyt w Norwegii Fornyelse av oppholds- og arbeidstillatelse Oppholds- og arbeidstillatelsen din gjelder bare for år om gangen. Hvert år må du fornye tillatelsen din hos politiet, og det er viktig at du søker om fornyelse i god tid før tillatelsen går ut. Du må betale et gebyr for å søke om fornyet oppholds- og arbeidstillatelse. Politiet på hjemstedet ditt kan som oftest fornye tillatelsen din. Bosettingstillatelse Du kan søke om bosettingstillatelse når du har bodd i Norge i år. Bosettingstillatelse er en tillatelse som gir rett til å bo og arbeide i Norge på ubestemt tid. For å få bosettingstillatelse må du i utgangspunktet ikke ha vært ute av landet mer enn 7 måneder de siste årene. Personer med arbeidstillatelse som faglærte har større muligheter til å ha fravær fra Norge på grunn av arbeidsreiser. For å kunne få permanent opphold i Norge, og senere norsk statsborgerskap, må du heller ikke ha gjort noe straffbart. I tillegg må du ha gjennomført obligatorisk norskopplæring. Når du søker om bosettingstillatelse hos politiet, må du betale et gebyr for dette. Politiet kan som oftest selv behandle søknaden. Normalt faller bosettingstillatelsen bort dersom du oppholder deg utenfor Norge i år. Tap av tillatelser og utvisning Du mister oppholds-, arbeids- eller bosettingstillatelsen din hvis du har gitt myndighetene uriktige opplysninger. Dersom tillatelsen din blir inndratt, må du reise ut av Norge. Alle som bor i Norge må følge norske lover og regler. Du kan bli utvist dersom du bryter reglene i utlendingsloven eller blir dømt for en straffbar handling. Hvis du blir utvist, kan du ikke komme tilbake til Norge så lenge utvisningen din gjelder. Familieinnvandring Familieinnvandring betyr at noen i familien din kan flytte til Norge for å bo her. Tillatelse til familieinnvandring blir vanligvis gitt til ektefelle, egne barn og eldre, enslige foreldre. For at et familiemedlem skal kunne få innvilget familieinnvandring, må du som bor i Norge kunne forsørge familiemedlemmet økonomisk. Det er den som vil til Norge, som må søke om familieinnvandring ved nærmeste norske utenriksstasjon. Når søknaden er kommet inn fra utenriksstasjonen, vil du bli kalt inn av politiet i Norge til et intervju for å gi flere opplysninger. Hvis du vil vite mer om nære familiemedlemmer har rett til familieinnvandring til Norge fordi du bor her, må du ta kontakt med UDI. Det er UDI som bestemmer om en søknad om familieinnvandring blir innvilget eller ikke. Odnawianie pozwoleń na pobyt i pracę Pozwolenie na pobyt i pracę w Norwegii jest ważne przez okres roku. Po upływie tego czasu należy je odnowić zgłaszając się na komisariat policji odpowiednio wcześniej przed upływem ważności dokumentu i uiszczając stosowną opłatę. Zwykle formalność tę można załatwić na najbliższym komisariacie. Pozwolenie na pobyt stały O ten dokument może ubiegać się każda osoba mieszkająca w Norwegii od co najmniej lat. Pozwolenie to umożliwia pobyt i pracę w naszym kraju na czas nieokreślony. Aby je uzyskać, przez wspomniany okres lat nie wolno opuszczać Norwegii na okres dłuższy niż 7 miesięcy. Specjaliści z prawem pracy mogą jednorazowo spędzać poza krajem więcej czasu ze względu na częste podróże służbowe. Osoba chcąca osiedlić się na stałe w Norwegii, a następnie uzyskać norweskie obywatelstwo nie może być karana. Musi również uczęszczać na obowiązkowe lekcje języka norweskiego. Składając wniosek o pozwolenie na pobyt stały, należy uiścić odpowiednią opłatę. Zwykle wniosek taki rozpatruje urzędnik na komisariacie. W przypadku osób przebywających poza Norwegią przez czas dłuższy niż lata, pozwolenie na pobyt stały będzie anulowane. Utrata pozwolenia i deportacja Za podanie fałszywych danych władzom imigracyjnym grozi utrata pozwolenia na pobyt i pracę. W przypadku cofnięcia pozwolenia należy opuścić Norwegię, ponieważ każda osoba zamieszkująca w naszym kraju musi przestrzegać przepisów norweskiego prawa. Deportacja grozi również za naruszenie postanowień Ustawy o Imigracji lub za popełnienie przestępstwa. Deportacja pociąga za sobą zakaz wjazdu do Norwegii przez określony czas. Imigracja członków rodziny Powyższy termin oznacza prawo przyjazdu i zamieszkania w Norwegii członka rodziny imigranta. Pozwolenie na przyjazd wydaje się z reguły małżonkom, dzieciom oraz starszym, samotnym rodzicom imigranta. Aby móc otrzymać takie pozwolenie, osoba przebywająca w Norwegii musi być zdolna do finansowego utrzymania członka rodziny. O pozwolenie na przyjazd ubiega się sama osoba zainteresowana składając odpowiedni wniosek w najbliższym przedstawicielstwie Królestwa Norwegii (np. w konsulacie). Następnie placówka ta przesyła wniosek do Norwegii, a krewny wnioskodawcy zostaje wezwany na komisariat policji w celu udzielenia dalszych informacji w sprawie. Aby uzyskać więcej informacji na temat tego, kto z rodziny może ubiegać się o pozwolenie na imigrację do Norwegii, należy skontaktować się z Wydziałem Imigracyjnym (UDI), który decyduje o ewentualnym przyjęciu wniosku o wydanie pozwolenia na przyjazd.

4 5 Besøksvisum Dersom noen i familien din trenger visum for å komme på besøk til Norge, må de levere en søknad om besøksvisum ved den norske utenriksstasjonen i landet der de bor. Besøksvisum kan normalt gis for inntil måneder om gangen. Visumet som gis vil gjelde i hele Schengen-området. Et visum som er gitt av et annet Schengen-land, vil også gjelde for besøk i Norge. Det er viktig at de som ønsker å besøke deg, søker i god tid før de ønsker å komme til Norge. Det er også viktig at de reiser ut av Schengen-området før visumet går ut. 6 Besøk fra visumfrie land Dersom personer fra visumfrie land ønsker å besøke deg i Norge, kan de gjøre det under forutsetning av at de har midler til å dekke reise og opphold. De som kommer til deg, har ikke lov til å oppholde seg i Norge eller i Schengen-området i mer enn sammenhengende måneder. Innen måneder må de derfor reise ut av Norge og Schengen-området. Personer på besøk har heller ikke lov til å arbeide i Norge. 7 Statsborgerskap Når du har bodd i Norge i 7 år, kan du normalt søke om å bli norsk statsborger. Det er egne regler for statsborgerskap for barn og for personer som er gift med nordmenn. 5 Wizy pobytowe Jeżeli któryś z członków Twojej rodziny pragnie uzyskać wizę w celu złożenia Ci wizyty, musi ubiegać się o tzw. wizę pobytową w przedstawicielstwie Królestwa Norwegii w kraju rodzinnym. Wiza pobytowa jest zwykle wydawana na okres do miesięcy. Wiza pobytowa uprawnia do wjazdu na teren wszystkich państw-sygnatariuszy układu z Schengen. Wiza wydana w innym państwie, które ratyfikowało układ również uprawnia do wjazdu do Norwegii. Ważne jest, aby osoby chcące odwiedzić krewnego w Norwegii rozpoczęły procedurę wizową na długo przed planowaną wizytą oraz, aby opuściły obszar Schengen przed wygaśnięciem wizy. 6 Odwiedzający z krajów bez obowiązku wizowego W przypadku przyjazdu gości z krajów, w których nie obowiązują wizy do Norwegii nie ma praktycznie żadnych ograniczeń. Osoba ta musi jedynie posiadać środki finansowe na pokrycie kosztów podróży i pobytu i nie może pozostawać w Norwegii lub w obszarze Schengen dłużej niż przez miesiące ani podejmować pracy w Norwegii. 7 Obywatelstwo O przyznanie obywatelstwa norweskiego może ubiegać się każda osoba mieszkająca w Norwegii przez co najmniej 7 lat. Inne zasady przyznawania obywatelstwa dotyczą dzieci i osób pozostających w związku małżeńskim z obywatelem norweskim. Mer informasjon om opphold i Norge Du kan få vite mer om opphold i Norge ved å ringe politiet på På finner du i tillegg kontaktinformasjon om politi- og lensmannskontorer i hele landet. Du kan også ringe Opplysningstjenesten i Utlendingsdirektoratet på telefon , sende en e-post til ots@udi.no eller lese mer på Pozostałe informacje nt. pobytu w Norwegii Więcej informacji na temat prawa pobytu w Norwegii można uzyskać pod numerem policji: Natomiast pod adresem znajdziesz numery do wszystkich komisariatów policji na terenie Norwegii. Możesz również skontaktować się z Norweską Dyrekcją ds. Informacji Imigracyjnej dla Wnioskodawców pod numerem , wysłać na adres ots@udi.no lub zapoznać się z zawartością strony:

5 Den første tiden i Norge Nowe życie w Norwegii Kontakt med politiet Innen 7 dager etter ankomst til Norge må alle som får oppholdstillatelse i landet, møte opp og registrere seg hos politiet. På politistasjonen må du vise passet ditt eller annet legitimasjonspapir og gi alle nødvendige opplysninger. Hvis du ikke melder deg til politiet, oppholder du deg ulovlig i Norge. Det kan føre til at du blir utvist fra landet. Kontakt med folkeregisteret Innen 8 dager etter ankomst til Norge må alle møte opp og registrere seg hos folkeregisteret. Hos folkeregisteret må du vise passet ditt eller annet legitimasjonspapir. Folkeregisteret kan be om å få flere originaldokumenter slik at de kan ta kopi av dem og registrere deg. Etterpå vil folkeregisteret sende deg fødselsnummeret ditt. Medlemskap i folketrygden Alle som har lovlig opphold i Norge, og som er bosatt i Norge eller skal bo i landet i over år, er medlemmer i folketrygden. Oppfyller du disse kravene, er medlemskapet beregnet fra første dag du kommer til Norge. Medlemskap i folketrygden gir blant annet rettigheter som gjelder helsebehandling, økonomiske ytelser i ulike livsfaser, rett til pensjon og flere andre rettigheter. Tuberkuloseundersøkelse De fleste som skal oppholde seg i Norge i mer enn måneder, må undersøkes for tuberkulose. Du vil som oftest få et brev fra kommunen din med informasjon om når og hvor du skal møte opp for å ta prøven. Hvis du ikke mottar et slikt brev, bør du ta kontakt med helsesøsteren eller kommunelegen i kommunen der du bor. 5 Norskopplæring Du må delta på opplæring i norsk og samfunnskunnskap. Les mer om dette i kapittelet om utdanning og skole. 6 Førerkort For å kjøre bil i Norge må du ha et gyldig førerkort. Hvis du har førerkort fra et annet land, må norske myndigheter godkjenne det. Obowiązkowa rejestracja na komisariacie policji W ciągu 7 dni od przyjazdu do Norwegii wszyscy posiadacze pozwolenia na pobyt muszą zgłosić się na komisariat policji celem rejestracji. Polega ona na okazaniu paszportu lub innego dokumentu tożsamości oraz udzieleniu niezbędnych informacji. Niedopełnienie tego obowiązku oznacza nielegalny pobyt w Norwegii zagrożony wydaleniem z kraju. Obowiązkowa rejestracja w Norweskim Rejestrze Ludności W ciągu 8 dni od przyjazdu do Norwegii każdy imigrant musi udać się do biura Norweskiego Rejestru Ludności (tzw. Folkeregisteret) w celu rejestracji. Polega ona na okazaniu paszportu lub innego dokumentu tożsamości. Urzędnik może jednak poprosić o okazanie dodatkowych, oryginalnych dokumentów, dlatego należy zabrać je ze sobą. Po zarejestrowaniu urząd nadaje każdemu osobisty numer identyfikacyjny (PIN) składający się z cyfr. Uczestnictwo w norweskim systemie ubezpieczeń społecznych Każda osoba posiadająca prawo pobytu lub mieszkająca w Norwegii przez co najmniej rok zyskuje jednocześnie prawo do uczestnictwa w krajowym systemie ubezpieczeń od pierwszego dnia pobytu. Udział w systemie uprawnia Cię do otrzymywania wielu świadczeń, np. opieki zdrowotnej, zasiłków i zapomóg (przysługujących w zależności od wieku), prawa do emerytury, itp. Badania na obecność gruźlicy Większość osób deklarujących chęć pozostania w Norwegii dłużej niż miesiące musi przejść badanie na obecność prątków gruźlicy. Pismo w sprawie terminu i miejsca przeprowadzania badań otrzymasz zwykle z miejscowego urzędu gminy. W przeciwnym razie należy zgłosić się do najbliższej przychodni lub do Głównego Gminnego Przedstawiciela Służby Medycznej. 5 Lekcje języka norweskiego Każdy imigrant ma obowiązek uczęszczać na lekcje języka norweskiego i zajęcia z wiedzy o społeczeństwie. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w niniejszej broszury pt. Szkolnictwo i system edukacyjny. 6 Prawo jazdy Aby móc prowadzić samochód w Norwegii musisz mieć ważne prawo jazdy. Posiadacze prawa jazdy wydanego w innym państwie muszą potwierdzić jego ważność na terenie Norwegii. Mer informasjon om den første tiden i Norge Du kan få flere opplysninger om folkeregisteret på Du kan få flere opplysninger om folketrygden på Du kan få vite mer om førerkort og det å kjøre bil i Norge på eller på lokale trafikkstasjoner. Pozostałe informacje nt. nowego życia w Norwegii Więcej informacji o Krajowym Rejestrze Ludności: Więcej informacji o Norweskim Systemie Ubezpieczeń Społecznych: Więcej informacji o prawie jazdy i przepisach towarzyszących: lub w miejscowych urzędach ds. ruchu.

6 Helse Zdrowie Helse i Norge Det norske helsevesenet legger vekt på å forebygge og behandle sykdommer. Å forebygge betyr å redusere risikoen for sykdom. Å behandle kan være å lindre eller helbrede når folk blir syke eller har blitt utsatt for ulykker. Taushetsplikt Det du forteller legen, blir ikke fortalt videre til andre personer eller myndigheter uten din tillatelse. Legen har taushetsplikt, og du kan trygt fortelle om dine problemer til legen. Lege Etter at du har registrert deg i folkeregisteret, får du et brev fra Trygdeetaten som forteller at du har mulighet til å velge fastlege i nærheten av der du bor. Du må ta kontakt med fastlegekontoret for å få tildelt en fastlege som da blir din faste lege som du skal bruke når du blir syk. Du kan selv velge om du vil ha en mannlig eller en kvinnelig lege. Hvis du får behandling hos andre leger, vil du måtte betale en høyere pris enn hos fastlegen. Dersom du trenger informasjon om trygdesystemet i Norge, kan du spørre fastlegen din. Barn under 6 år har rett til samme fastlege som foreldrene eller andre foresatte, men de kan også velge en annen fastlege enn den foreldrene har. Time hos lege Hvis du trenger lege, må du ringe og bestille time. De fleste legekontorer har åpent mellom klokken og 5.00 mandag til fredag. Hvis du er veldig syk, kan du som regel få time samme dag. Du må betale en egenandel når du blir behandlet av lege. Dersom du har time hos legen og ikke møter til avtalt tid, må du likevel betale for timen. 5 Legevakt Hvis du trenger lege utenom vanlig kontortid, må du ta kontakt med ditt lokale legevaktkontor eller ringe legevakten. Nummeret til legevakten der du bor, kan du finne i telefonkatalogen. Oppsøk legevakten bare hvis det er nødvendig, eller hvis du er i tvil om hvor alvorlig tilstanden er. 6 Medisiner Mange medisiner kan du bare kjøpe med resept fra lege, men det finnes også medisiner som du kan kjøpe fritt enten på apoteket eller på vanlige butikker. Legen din kan gi deg informasjon om hvor du kan kjøpe medisiner. Hvis du bruker medisiner for langvarig sykdom, vil legen din vurdere om du må betale full pris eller redusert pris på medisiner som legen skriver ut til deg. Służba zdrowia w Norwegii Głównym założeniem norweskiej służby zdrowia jest zapobieganie i leczenie chorób. Zapobieganie oznacza tutaj obniżanie ryzyka zachorowania, zaś leczenie to łagodzenie dolegliwości lub opieka nad chorymi czy też ofiarami wypadków. Poufność informacji Żadne informacje o stanie zdrowia, których pacjent udziela lekarzowi, nie zostaną udostępnione osobom trzecim ani władzom bez uprzedniej zgody pacjenta. Lekarze mają obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej, dlatego możesz bez obaw mówić o swoich dolegliwościach i chorobach. Lekarze Po dokonaniu obowiązkowej rejestracji w Krajowym Rejestrze Ludności otrzymasz pismo z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na temat możliwości wyboru lekarza rodzinnego w miejscu zamieszkania. Aby zostać przypisanym do odpowiedniego lekarza, do którego będziesz się zgłaszać w przypadku choroby, należy odwiedzić najbliższy gabinet (przychodnię). Możesz wybrać mężczyznę lub kobietę. Decydując się na wizytę u innego lekarza należy liczyć się z wyższą opłatą niż podczas konsultacji u swojego lekarza rodzinnego. Lekarz udzieli również dodatkowych informacji na temat systemu ubezpieczeń zdrowotnych obowiązującego w Norwegii. Dzieci, które nie ukończyły 6 roku życia pozostają pod opieką lekarza rodzinnego wybranego przez rodziców lub prawnych opiekunów, ale mogą również wybrać innego specjalistę. Uzgadnianie wizyt Chcąc udać się do lekarza należy telefonicznie uzgodnić termin wizyty. Większość lekarzy (w przychodniach) przyjmuje w godzinach od 8 do 5, od poniedziałku do piątku. W poważnych przypadkach można zamówić wizytę telefonicznie tego samego dnia. Za wizytę należy uiścić stosowną opłatę, nawet w przypadku niestawienia się w uzgodnionym terminie. 5 Centrum ds. nagłych wypadków Jeżeli wymagasz pomocy lekarskiej poza godzinami pracy gabinetu, musisz skontaktować się z miejscowym centrum ds. nagłych wypadków lub zadzwonić do lekarza pełniącego dyżur (poza godzinami pracy przychodni). Numer telefonu do lekarza dyżurnego znajdziesz w książce telefonicznej. O pomoc do lekarza dyżurnego należy zgłaszać się wyłącznie w razie konieczności lub, gdy nie jesteś pewien, jak poważny jest dany przypadek. 6 Leki Istnieje wiele leków dostępnych wyłącznie na receptę, ale niektóre możesz kupić bez recepty w aptece lub innym sklepie. Informacje na temat punktów sprzedaży leków można uzyskać od lekarza rodzinnego. W przypadku osób cierpiących na schorzenia chroniczne lekarz decyduje, czy pacjent ma płacić w całości za przepisane leki czy też jest uprawniony do częściowej refundacji kosztów.

7 7 Ring for Øyeblikkelig hjelp I kritiske tilstander eller livstruende situasjoner skal du straks ringe Øyeblikkelig hjelp på. Når du ringer, forklarer du hva som har skjedd, og oppgir adresse og telefonnummer. 8 Sykt barn og behandling på sykehus Yngre barn får behandling hos lege uten å betale egenandel. Når et barn blir innlagt på sykehus, er det vanlig at foreldrene eller en annen voksen er der sammen med barnet. 9 Valg av sykehus Hvis du trenger mer behandling enn fastlegen din kan gi deg, vil legen henvise deg til sykehus. Du kan selv velge hvilket sykehus du vil bli behandlet på. Fastlegen din kan gi deg mer informasjon om behandling på sykehus. 0 Psykiske problemer Noen mennesker er plaget av psykiske problemer, som for eksempel angst, depresjon eller andre psykiske sykdommer. Du kan oppsøke fastlegen din for både psykiske og fysiske problemer., Tannlege I Norge inngår ikke tannlegetjenester i fastlegeordningen. Hvis du trenger tannlege, må du selv ta kontakt med tannlege og bestille time.. Kjønnslemlestelse /omskjæring av kvinner Alle former for kvinnelig omskjæring er forbudt i Norge, også sunna. Ifølge norsk lov er omskjæring av kvinner eller medvirkning til omskjæring straffbart, selv når inngrepet er gjort i utlandet. Helsemyndighetene kan gi råd og hjelp til kvinner som har blitt utsatt for omskjæring. Du kan ta kontakt med fastlegen din dersom du har spørsmål om kjønnslemlestelse. 7 Numer pogotowie ratunkowe W przypadkach krytycznych lub w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia należy niezwłocznie wzywać pogotowie dzwoniąc pod numer. Po uzyskaniu połączenia należy wyjaśnić sytuację i podać adres oraz telefon kontaktowy. 8 Opieka zdrowotna i szpitalna nad dziećmi Dzieci poniżej lat 7 mają prawo do bezpłatnych wizyt lekarskich. Kiedy dziecko trafia do szpitala, zwykle towarzyszą mu rodzice lub inne osoby dorosłe. 9 Wybór szpitala Chorzy wymagający opieki, jakiej nie może zapewnić lekarz rodzinny, otrzymują skierowanie do szpitala. Pacjent może sam wybrać szpital, w którym będzie leczony. Więcej informacji na temat leczenia szpitalnego udzieli lekarz rodzinny. 0 Problemy zdrowia psychicznego Wiele osób zmaga się z problemami natury psychicznej, np. lękami, depresją, a nawet chorobami psychicznymi. Lekarz rodzinny ma za zadanie pomóc zarówno w chorobach somatycznych, jak i psychicznych., Dentyści W Norwegii usługi dentystyczne nie pozostają w gestii lekarza rodzinnego. Aby skorzystać z usług dentysty, wizytę należy uzgodnić samodzielnie.. Okaleczenie narządów płciowych / Obrzezanie kobiet W Norwegii zakazane są wszystkie formy sterylizacji kobiet, włącznie z rytualnym obrzezaniem faraonicznym będącym elementem muzułmańskich praktyk sunna. Według norweskiego prawa przeprowadzanie obrzezania u kobiet oraz współsprawstwo w tego rodzaju czynach stanowi przestępstwo nawet, jeżeli dokonuje się go za granicą. Organy służby zdrowia oferują doradztwo i pomoc dla kobiet, które padły ofiarą tych praktyk. W przypadku pytań dotyczących okaleczenia narządów płciowych należy zwrócić się do lekarza rodzinnego. Mer informasjon om helse For å få mer informasjon om fastlegeordningen kan du ringe fastlegekontoret på telefon , eller du kan kontakte trygdekontoret ditt på På disse nettsidene kan du finne telefonnummer og adresser til ditt lokale trygdekontor. Pozostałe informacje nt. służby zdrowia Więcej informacji o instytucji lekarza rodzinnego pod numerem lub w zakładzie ubezpieczeń społecznych pod adresem Na tej stronie znajdują się również numery telefonów i adresy miejscowych ekspozytur zakładu ubezpieczeń.

8 Familie barn& & Rodzina dzieci Mange familieformer For å kunne gifte seg i Norge må begge parter være over 8 år. I Norge er det bare lov å ha én ektefelle. Begge ektefellene har ansvar for hverandre, og de har likt ansvar for barna. Mange i Norge bor sammen uten å være gift. Det kalles samboerskap. Mange samboere får barn. For at samboere skal ha likt ansvar for barna, må både mor og far skrive under på en avtale om felles foreldreansvar. Homofile par kan inngå partnerskap. Homofile i partnerskap har de samme rettighetene og pliktene som de som inngår ekteskap, men homofile kan ikke adoptere barn. Tvangsekteskap Alle kan selv bestemme hvem de vil gifte seg med, og det er forbudt å tvinge noen til å inngå ekteskap. Det er straffbart å tvinge noen til å gifte seg, og et ekteskap som har blitt gjennomført med tvang, kan bli gjort ugyldig. Separasjon og skilsmisse Hvis du ikke lenger vil leve sammen med ektefellen din, har du rett til separasjon eller skilsmisse. Separasjon betyr at ektefellene bor hver for seg i ett år før de får skilsmisse. Dersom du skal søke om separasjon eller skilsmisse, må du fylle ut et skjema og sende det til fylkesmannen. Hvis du og ektefellen din har barn under 6 år, må dere først møte til offentlig mekling for å finne den beste ordningen for barna. Du har rett til økonomisk støtte hvis du er alene med barn. Vold i familien I Norge er det forbudt å bruke vold mot ektefelle og barn. Foreldre har heller ikke lov til å slå barna sine som en del av barneoppdragelsen. Du kan få hjelp på et krisesenter hvis du blir slått eller mishandlet. Dersom du eller barna dine har blitt mishandlet av ektefellen din, kan du kreve skilsmisse uten å være separert først. 5 Graviditet Gravide har rett til gratis helsekontroll og legehjelp. Kontrollene skal sørge for at fosteret og moren har det bra. Helsestasjonen på hjemstedet ditt gir mye informasjon og hjelp til kvinner under svangerskapet. 6 Fødsel I Norge føder de fleste kvinner på sykehus, og barnets far eller en annen person kan være til stede under fødselen. Vanligvis er mor og barn dager på sykehuset etter fødselen. Folkeregisteret registrerer navn på alle nyfødte barn. Derfor må du sende en melding om barnets navn til folkeregisteret innen 6 måneder. Etterpå får du en fødselsattest for barnet. Rodzina niejedno ma imię Granica wieku do zawierania małżeństw wynosi w Norwegii 8 lat. Można posiadać tylko jednego współmałżonka. Oboje małżonkowie odpowiadają za siebie nawzajem oraz mają identyczne obowiązki względem dzieci. Wiele par w Norwegii żyje w związkach nieformalnych zwanych konkubinatem. Wiele par pozostających w konkubinacie posiada dzieci. Aby partnerzy mogli podjąć równą odpowiedzialność względem dzieci, oboje muszą podpisać stosowną umowę w sprawie wspólnej odpowiedzialności rodzicielskiej. Również pary homoseksualne mogą zawierać oficjalne związki partnerskie. Po ich zawarciu partnerzy mają takie same prawa i obowiązki jak inne małżeństwa, z wyjątkiem prawa do adopcji dzieci. Małżeństwo pod przymusem Każdy ma prawo do wolnego wyboru współmałżonka, a zmuszanie do małżeństwa jest zakazane i stanowi przestępstwo. Małżeństwo zawarte pod przymusem może być w każdej chwili unieważnione. Separacja i rozwód Jeżeli dana osoba nie chce dłużej utrzymywać związku ze współmałżonkiem, ma prawo do przeprowadzenia separacji lub rozwodu. Separacja oznacza zamieszkanie osobno przez okres roku przed wystąpieniem o rozwód. Chcąc wnioskować o separację lub rozwód, należy wypełnić stosowny formularz i przesłać go do urzędu gminy. Jeżeli para posiada dzieci w wieku poniżej 6 lat, należy najpierw zgłosić się do sądu rodzinnego w celu znalezienia najlepszego rozwiązania konfliktu z punktu widzenia dziecka. Osoby samotnie wychowujące dzieci mają prawo do zasiłku. Przemoc domowa W Norwegii obowiązuje zakaz stosowania przemocy w stosunku do małżonków i dzieci. Rodzice nie mogą stosować kar cielesnych jako środka wychowawczego. Kobiety bite i poniżane mogą szukać wsparcia w odpowiednich ośrodkach. Jeżeli Ty lub Twoje dzieci doświadczacie przemocy fizycznej ze strony współmałżonka, możesz wnioskować o rozwód bez obowiązku odbycia separacji. 5 Ciąża Kobiety w ciąży mają prawo do bezpłatnych badań i leczenia. Badania okresowe mają za zadanie kontrolę stanu zdrowia kobiety i dziecka. Miejscowe przychodnie udzielają informacji i pomocy kobietom w ciąży. 6 Poród Większość kobiet w Norwegii rodzi w szpitalu, zaś ojciec dziecka lub inna osoba może być obecna przy porodzie. Zwykle matka i noworodek pozostają w szpitalu przez - dni po porodzie. Wszystkie nowonarodzone dzieci zostają wpisane do Krajowego Rejestru Ludności, dlatego w ciągu 6 miesięcy należy poinformować stosowny urząd o narodzinach dziecka. Po dokonaniu zgłoszenia rodzic otrzyma świadectwo urodzenia dziecka.

9 7 Abort I Norge kan gravide kvinner selv bestemme om de vil ha barnet eller ikke. En abort må skje innen. graviditetsuke. Hvis du ønsker å ta abort, må du ta kontakt med fastlegen din. 8 Barn Dersom du får barn, kan du eller ektefellen din få fri fra jobb og studier til barnet er rundt år gammelt. I familier der begge foreldrene er i arbeid, er det vanlig at andre passer barna etter det første året. Noen bruker dagmamma, og andre bruker barnehage. De fleste synes barnehage er fint fordi barna kan leke med andre barn og lære seg språket. Familier med barn har rett på økonomisk støtte. Du kan kontakte trygdekontoret for å få mer informasjon. I Norge må alle barn gå på skolen i minst 0 år. 9 Barn som trenger hjelp I noen familier kan det skje at et barn har det vondt eller ikke får den omsorgen barnet trenger. I slike situasjoner kan barnevernet ta kontakt med familien. Sammen med familien vil barnevernet prøve å løse problemene. Familien kan også selv be om hjelp fra barnevernet. 0 Eldre Mange eldre i Norge er aktive og bor for seg selv. For at eldre skal kunne bo hjemme lengst mulig, kan de få tilbud om hjelp i hjemmet. Hvis de eldre blir syke eller ikke kan klare seg selv, er det vanlig at de flytter til et sykehjem der de får stell og pleie., Dødsfall i familien Alle religioner og trossamfunn har egne og ulike tradisjoner og ritualer når det gjelder dødsfall og begravelser. I Norge er det begravelsesbyråene som informerer om hvordan en begravelse kan ordnes, og som arrangerer seremonien. I noen situasjoner er det mulig å søke Trygdeetaten om å få dekket utgifter til begravelse. 7 Aborcja W Norwegii kobiety mają prawo do samodzielnej decyzji, czy urodzić dziecko, czy poddać się zabiegowi usunięcia ciąży. Zabieg ten należy przeprowadzić do tygodnia ciąży. Z zamiarem jego wykonania należy zgłosić się do lekarza rodzinnego. 8 Dzieci Po narodzinach dziecka Ty lub Twój współmałżonek może otrzymać urlop rodzicielski w pracy lub na uczelni do momentu ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia. W przypadku, gdy oboje rodzice pracują, zwykle dzieckiem, które ukończyło rok, opiekuje się ktoś inny. Niektóre pary decydują się na niańkę, zaś inne oddają dziecko do żłobka. Większość ludzi uważa to ostatnie rozwiązanie za korzystne, ponieważ dziecko w żłobku może bawić się z rówieśnikami i jednocześnie uczyć języka. Rodzicom przysługuje zasiłek rodzinny. Więcej informacji udziela miejscowa ekspozytura zakładu ubezpieczeń społecznych. Wszystkie dzieci w Norwegii są objęte obowiązkiem szkolnym przez okres co najmniej 0 lat. 9 Dzieci specjalnej troski W niektórych rodzinach dzieci mogą cierpieć lub nie otrzymywać należnego wsparcia. W tym przypadku specjalista z opieki społecznej może skontaktować się z rodziną w celu rozwiązania problemu wspólnie. Rodzina może również zabiegać o taką pomoc z własnej woli. 0 Osoby starsze Wiele osób starszych w Norwegii prowadzi aktywne życie i mieszka samodzielnie. Aby starsi obywatele mogli mieszkać we własnych domach i żyć do późnej starości, często przydziela się im pomoc domową. Jeżeli osoba starsza zachoruje lub przestanie sobie radzić z codziennymi obowiązkami z powodu podeszłego wieku, zwykle przenosi się do odpowiedniego ośrodka, gdzie otrzymuje niezbędną opiekę., Śmierć bliskich Każda religia lub wspólnota przestrzega własnych tradycji i obrzędów żałobnych i pogrzebowych. Norweskie domy pogrzebowe mogą doradzać na temat organizacji ceremonii żałobnej i pogrzebu. W niektórych przypadkach koszty pogrzebu mogą zostać zwrócone przez zakład ubezpieczeń. Mer informasjon om familie og barn Du kan få mer informasjon om separasjon og skilsmisse og om mekling på og på Her kan du også få en oversikt over familievernkontorer. Du kan lese mer økonomiske trygdeytelser og fastlegeordningen på Du kan også gå inn på Skatteetatens nettsider, for å lese mer om navn på nyfødte og prøving av ekteskapsvilkår. For å komme i kontakt med krisesenteret kan du ringe 0 0 eller gå inn på nettsiden Dodatkowe informacje nt. rodziny i dzieci Więcej informacji o separacji, rozwodzie i procedurze pojednawczej: oraz Na ostatniej stronie znajduje się również lista biur doradztwa rodzinnego. Więcej informacji o świadczeniach finansowych oraz instytucji lekarza rodzinnego: Polecamy również stronę Krajowego Urzędu Skarbowego: Znajdziesz tam informacje na temat zasad nadawania imion noworodkom oraz warunków i ograniczeń dotyczących zawierania związku małżeńskiego. Aby skontaktować się z ośrodkiem dla kobiet prześladowanych, zadzwoń pod numer 0 0 lub odwiedź stronę www. krisesenter.com.

10 Skole & utdanning & Szkolnictwo system edukacyjny Norskopplæring Norsk er viktig for å kunne forstå og bli forstått, for å ta utdanning, for å få jobb og for å kunne delta i det norske samfunnet. Derfor må alle innvandrere som kommer til Norge, lære norsk. Det gjelder både menn og kvinner. Både menn og kvinner må ha gjennomført norskopplæringen for å få permanent opphold i Norge (bosettingstillatelse) og senere norsk statsborgerskap. Les mer om det i kapittelet om opphold i Norge. Noen innvandrere har rett til å delta i introduksjonsordningen for nyankomne, og de får både norskopplæring og deltidsarbeid. De som ikke har rett til å delta i introduksjonsordningen, må delta i norskopplæring. Det blir arrangert norskopplæring for voksne innvandrere over hele landet. Etter å ha gjennomført opplæringen har du muligheter til både videre skolegang og arbeid. Norskopplæringen er gratis i de fleste tilfellene. Du kan få mer informasjon om dette ved å kontakte kommunens servicesenter eller voksenopplæringen i kommunen din. Grunnskole for barn Hvis du har barn som er 6 år eller eldre, må de gå på skolen, og de må gå på grunnskolen i 0 år. Du må kontakte nærmeste grunnskole eller kommunen din for å melde barna inn på skolen. De 7 første årene av grunnskolen kalles barneskole. De neste årene kalles ungdomsskolen. Skolen er gratis, og jenter og gutter går i samme klasse. Etter skoletiden kan barn opp til. klasse delta på skolefritidsordningen (SFO), men dette koster penger. Det brukes ikke skoleuniformer i Norge, og det er heller ikke karakterer eller eksamener i barneskolen. Det er viktig at skolen og foreldrene samarbeider om barnas utvikling og læring på skolen. Foreldrene har ansvaret for at barna går på skolen hver dag, og at de har med seg det de skal. Skolen forventer at foreldrene kommer på foreldremøter og foreldresamtaler på skolen. Du vil få innkalling til møter på skolen. Videregående skole Etter grunnskolen er det vanlig at barna fortsetter skolegangen sin på videregående skole. Ungdom har rett til å gå på videregående skole, men det er ikke obligatorisk. Også voksne som ikke har fullført videregående skole, har rett til å gå på videregående skole. På videregående skole kan elevene velge mellom forskjellige program som enten gir utdanning til yrker innen håndverk, industri og helse, eller som fører videre til høyskoler og universitet. De fleste videregående skolene er offentlige og gratis. Noen få er private, og der må elevene betale skolepenger. Du kan som voksen ta grunnskoleeksamen og senere å gå på videregående skole. Du kan få mer informasjon om dette på norskopplæringen. Lekcje jęz. norweskiego Znajomość języka norweskiego stanowi podstawę porozumiewania się w społeczeństwie, uzyskania dostępu do edukacji, pracy oraz możliwości uczestnictwa w życiu społecznym kraju. Dlatego wszyscy imigranci przybywający do Norwegii mają obowiązek uczenia się języka norweskiego. Dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Wszyscy imigranci muszą ukończyć obowiązkowy kurs językowy, aby uzyskać prawo stałego pobytu w Norwegii (na mocy odpowiedniego pozwolenia), a następnie obywatelstwo. Więcej informacji na ten temat niniejszej broszury w rozdziale pt. Pobyt w Norwegii. Niektórzy imigranci mają prawo uczestnictwa w programie przygotowawczym dla nowoprzybyłych, w ramach którego odbywają się lekcje norweskiego połączone z pracą na część etatu. Pozostałe osoby mają obowiązek uczęszczania na zajęcia językowe bez oferty pracy, które organizuje się dla osób dorosłych na terenie całego kraju. Po ukończeniu kursu można kontynuować edukację lub rozpocząć pracę. Zwykle zajęcia językowe są nieodpłatne. Więcej informacji na ten temat udziela odpowiedni ośrodek gminny lub gminne centrum kształcenia osób dorosłych. Obowiązek edukacyjny dzieci Rodzice dzieci powyżej lat 6 muszą wysłać je do szkoły, w której pozostaną przez następne 0 lat w ramach obowiązku szkolnego. Aby dziecko mogło rozpocząć edukację, należy skontaktować się z najbliższą szkołą lub urzędem gminy. Przez pierwsze 7 lat obowiązkowej edukacji dzieci uczęszczają do szkoły podstawowej. Następnie lata spędzają w gimnazjum. Edukacja jest bezpłatna, zaś klasy koedukacyjne. Dzieci do klasy mogą po lekcjach uczestniczyć w płatnym programie zajęć pozaszkolnych (tzw. Skolefritidsordningen SFO). W szkołach norweskich nie ma obowiązku noszenia mundurków, a uczniowie szkół podstawowych nie są oceniani ani poddawani egzaminom. Ważne jest, aby rodzice współpracowali ze szkołą w rozwoju i edukacji dzieci. Rodzice są odpowiedzialni za to, aby dzieci codziennie pojawiały się w szkole i przynosiły niezbędne pomoce naukowe. Rodzice powinni również brać udział w wywiadówkach i spotkaniach organizowanych w szkole, o których będą na bieżąco informowani. Szkoła średnia Po zakończeniu obowiązkowej edukacji dzieci zwykle kontynuują naukę w szkole średniej. Młodzież ma prawo do dalszego kształcenia, które jednak nie jest obowiązkowe. Również osoby dorosłe mogą dokończyć naukę w szkole średniej, jeżeli nie ukończyły jej wcześniej. W szkole średniej uczniowie mogą wybrać różne programy nauczania, które pozwolą im uzyskać wykształcenie zawodowe (niezbędne do pracy w handlu, przemyśle lub służbie zdrowia) lub kontynuować naukę w koledżu lub na uniwersytecie. Większość szkół średnich to instytucje państwowe oferujące bezpłatną naukę. Nieliczne szkoły prywatne pobierają od uczniów czesne. Osoba dorosła może przystąpić do egzaminu przeprowadzanego normalnie na zakończenie edukacji obowiązkowej, a następnie rozpocząć naukę w szkole średniej. Więcej informacji na ten temat uzyskasz podczas lekcji języka norweskiego.

11 Høyere utdanning og godkjenning av tidligere utdanning Hvis du vil ta høyere utdanning i Norge, kan du studere ved et universitet eller en høgskole. Det finnes høgskoler og universiteter over hele landet der du kan studere både akademiske fag og yrkesfag. Du må ha fullført videregående skole eller ha tilsvarende utdanning for å kunne studere. På norskopplæringen kan du få mer informasjon om dette og også om hvordan du får godkjent tidligere utenlandsk utdanning. 5 Andre utdanningsinstitusjoner Det er mange kommunale og private utdanningsinstitusjoner som har kurs i ulike fag. Blant annet kan du studere språk, data og andre praktiske og akademiske fag som er knyttet til arbeid eller hobby. Studieforbund og organisasjoner gir ofte ut oversikter over sine ulike tilbud, og du kan få nærmere informasjon ved å henvende deg til dem. Du må selv betale for kursene. Uczelnie wyższe i procedura uznawania świadectw Chcąc studiować na uczelni wyższej w Norwegii, masz do wyboru uniwersytet lub koledż. Uczelnie w całym kraju oferują nauczanie przedmiotów akademickich i zawodowych. Aby kontynuować edukację na uczelni wyższej, musisz ukończyć szkołę średnią lub posiadać świadectwo ukończenia jej odpowiednika w innym państwie. Więcej informacji, również na temat procedury nostryfikacji świadectw, uzyskasz podczas obowiązkowych lekcji języka norweskiego. 5 Pozostałe instytucje edukacyjne W Norwegii działa wiele gminnych i prywatnych instytucji edukacyjnych oferujących kursy w różnych dziedzinach, np. językowe, komputerowe i inne zajęcia praktyczne lub akademickie związane z pracą lub zainteresowaniami. Organizacje i stowarzyszenia edukacyjne często publikują opisy różnych kursów oraz dostarczają wielu dodatkowych informacji. Kursy te są oczywiście płatne. Mer informasjon om skole og utdanning Her kan du få vite mer om norskopplæring: og Du kan lese mer om skole og utdanning på disse nettsidene: og Du kan lese mer om godkjenning av utenlandsk utdanning på og Du kan lese mer om lån til utdanning på Dodatkowe informacje nt. szkolnictwa i systemu edukacyjnego Więcej informacji o lekcjach jęz. norweskiego: i Więcej informacji o szkolnictwie i systemie edukacyjnym: i Więcej informacji o procedurze uznawania zagranicznych świadectw szkolnych: i Więcej informacji o kredytach studenckich pod adresem

12 Arbeid & arbeidsmarked & Praca rynek pracy Arbeid i Norge I Norge er det vanlig at alle voksne arbeider, og det gjelder både kvinner og menn. Du må arbeide for å kunne forsørge deg selv og familien din. Mange føler at arbeid også er viktig for identiteten og for egen utvikling. I tillegg får mange gode venner på jobben. Å finne jobb Når du skal søke arbeid, må du tenke over hva du vil jobbe med, og hvilke kunnskaper og erfaringer du har. Du må være innstilt på at du må søke flere jobber, og kanskje ta ulike typer jobber, før du får den jobben du ønsker deg. Nødvendige kunnskaper De fleste arbeidsgivere krever kunnskap i norsk. Du må derfor lære å snakke, lese og skrive norsk. Kommunen din kan gi deg informasjon om hvordan du kan delta i språkopplæring. Søk jobb flere steder Det er flere steder du kan lete etter jobb. På Internett kan du finne ledige stillinger som er utlyst. Også aviser har sider med ledige stillinger. Fordi bare cirka 0 prosent av alle ledige stillinger blir utlyst i aviser eller på Internett, kan det være en god idé å spørre dem du kjenner, om de har hørt om ledige jobber, og om hvordan de har fått jobben sin. Ta også direkte kontakt med bedrifter som du kunne tenke deg å arbeide for, og spør om det er ledige stillinger der. I tillegg søker mange jobb ved å legge inn CV-en sin på jobbsider på Internett eller ved å melde seg hos private vikar- og rekrutteringsbyråer. 5 Aetat Aetat er den offentlige arbeidsformidlingen i Norge. På ditt lokale Aetat-kontor kan du få oversikt over ledige stillinger som er utlyst. Ledige stillinger finner du også på Aetats internettsider. Du kan dessuten få informasjon om ledige stillinger ved å ringe Aetats servicesenter. Du har rett til å registrere deg som arbeidssøker i Aetats database. Du kan selv registrere deg via Internett, eller du kan gå til ditt lokale Aetat-kontor og få hjelp der til å registrere deg. På hvert kontor er det PC, Internett, telefon og kopimaskin som du kan bruke når du søker jobb. Aetat kan også bistå med ulike tiltak som kan hjelpe deg med å komme i jobb. Praca w Norwegii W Norwegii pracują zwykle zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Praca jest konieczna do utrzymania siebie i rodziny. Dla wielu osób stanowi ona również element ich tożsamości i możliwość rozwoju osobistego, a także szansę na nawiązanie nowych, cennych przyjaźni. Znalezienie pracy Poszukując pracy musisz zastanowić się, co chciałbyś robić oraz jakie umiejętności i doświadczenie posiadasz. Prawdopodobnie zanim znajdziesz wymarzoną pracę, czeka Cię ubieganie się o kilka posad oraz podejmowanie różnych prac. Niezbędne umiejętności Większość pracodawców wymaga pewnej znajomości języka norweskiego, dlatego musisz umieć mówić, czytać i pisać po norwesku. Urząd gminy udziela informacji na temat zajęć językowych. Szukaj pracy w różnych miejscach Istnieje wiele miejsc, w których można szukać pracy. W internecie znajdziesz liczne strony z ofertami. Większość gazet zawiera sekcje z ogłoszeniami typu Dam pracę. Ale ponieważ do gazet lub internetu trafia zaledwie 0% ofert, dobrze jest zapytać przyjaciół i znajomych, czy nie słyszeli o wolnych etatach oraz w jaki sposób sami znaleźli pracę. Warto również zgłaszać się bezpośrednio do firm, w których chcielibyśmy pracować z zapytaniem o wolne miejsca. Wiele osób szuka pracodawcy publikując swoje CV w odpowiednich portalach lub odwiedzając biura oferujące pracę dorywczą lub agencje rekrutacyjne. 5 Aetat Aetat to rządowe centrum ds. pracy. W miejscowym przedstawicielstwie biura znajdziesz listę dostępnych etatów podanych do wiadomości publicznej. Te same oferty znajdują się również na stronie internetowej Aetat, zaś informacje na temat ofert pracy można również uzyskać dzwoniąc na infolinię biura. Istnieje możliwość zarejestrowania się jako poszukujący pracy w celu uzyskania dostępu do komputerowej bazy ofert Aetat. Możesz też udać się do miejscowego przedstawicielstwa biura i zarejestrować się na miejscu. W każdym biurze znajduje się komputer z dostępem do internetu, telefon i kserokopiarka, z których możesz skorzystać podczas poszukiwania pracy. Aetat może również zaoferować inną pomoc w znalezieniu pracy.

13 6 Arbeidskontrakt Når du får en jobb, skal både du og arbeidsgiveren din skrive under på en arbeidskontrakt. I kontrakten skriver arbeidsgiveren din blant annet hva du skal jobbe med, hvor mye du skal få i lønn, hvor mange timer du skal arbeide, og hvilke regler som gjelder for oppsigelse av kontrakten. 7 Lønn, skatt og skattekort Lønn for arbeidet ditt vil bli utbetalt med faste mellomrom. De fleste arbeidsgivere ønsker å innbetale lønnen på bankkontoen din, og du må oppgi nummeret til bankkontoen din til arbeidsgiver. Du må også gi arbeidsgiveren din skattekortet ditt. Arbeidsgiveren din trekker skatt og pensjon av lønnen før den utbetales. På skattekortet ditt kan arbeidsgiveren se hvor mye som skal trekkes. Skattekort får du av likningskontoret i kommunen din, og det er likningskontoret som beregner hvor mye du må betale i skatt. Kontakt likningskontoret før du drar dit, og hør hvilke opplysninger de trenger for at du skal få skattekort. Du får nytt skattekort hvert år. Du kan også endre skattekortet ditt i løpet av året hvis det er nødvendig. 8 Selvangivelse En selvangivelse er en samlet oversikt over dine økonomiske forhold. Den er en enkel skatteberegning der det står hvor mye du har tjent i løpet av et år. Du vil få selvangivelsen din for året før i posten hver vår fra likningskontoret. Da skal du kontrollere at det som står der er riktig og sende den tilbake til likningskontoret. 9 Arbeidsledighet Hvis du blir arbeidsledig, kan du ha krav på å få utbetalt dagpenger. For å få utbetalt dagpenger er det forskjellige regler som du må følge, blant annet må du aktivt søke jobb. Det lokale Aetat-kontoret kan fortelle deg om reglene og gi deg råd om hva du kan gjøre. 6 Umowa o pracę Aby rozpocząć pracę, musisz podpisać z pracodawcą odpowiednią umowę zawierającą opis obowiązków, wysokość wynagrodzenia, zakres godzin oraz zasady rozwiązania stosunku pracy. 7 Wynagrodzenie, kwestie fiskalne oraz tzw. karta podatkowa Każdy pracownik otrzymuje regularne wynagrodzenie. Większość pracodawców wpłaca pensję na konto bankowe pracownika, dlatego należy podać jego numer pracodawcy. Pracodawca musi również otrzymać Twoją kartę podatkową, a następnie dokonać odpowiednich potrąceń podatków oraz składek emerytalnych przed wypłaceniem należności. Karta podatkowa pozwala pracodawcy odpowiednio obliczyć stosowne potrącenia. Kartę można otrzymać z działu podatkowego urzędu gminy, który dokonuje obliczeń należnych podatków. Przed zgłoszeniem się do działu należy uzgodnić, jakie informacje będą konieczne do wydania karty. Kartę otrzymuje się co roku. W razie konieczności można również wymienić kartę przed upływem roku podatkowego. 8 Deklaracja podatkowa Deklaracja podatkowa zawiera podsumowanie sytuacji finansowej obywatela wraz z prostym wyliczeniem należnych kwot podatku w oparciu o zarobki roczne. Formularz deklaracji za zeszły rok otrzymuje się co roku na wiosnę z gminnego działu podatkowego. Następnie należy sprawdzić poprawność wprowadzonych danych i odesłać podpisany formularz do działu podatkowego. 9 Bezrobocie Osobom bezrobotnym w Norwegii przysługuje zasiłek. Aby go otrzymać, należy spełnić kilka warunków, np. aktywnie szukać nowej pracy. Więcej informacji na temat zasad przyznawania świadczenia oraz innych porad można uzyskać w miejscowym przedstawicielstwie Aetat. Mer informasjon om arbeid og arbeidsmarkedet Du kan få mer informasjon om ledige stillinger og arbeid i Norge hos Aetat. Du kan enten ta kontakt med Aetats servicesenter på telefon eller lese mer på eller på Du kan lese mer om arbeid i Norge på og Pozostałe informacje nt. rynku pracy w Norwegii Więcej informacji o wolnych etatach i pracy w Norwegii za pośrednictwem Aetat dostępne drogą telefoniczną pod nr. infolinii lub na stronach i Więcej informacji o pracy w Norwegii na stronach i

14 Økonomi forbruk& & Finanse wydatki Kjøp og salg Du kan kjøpe og selge varer og tjenester så lenge du gjør det på en lovlig måte. Varer og tjenester du kjøper i Norge, vil sannsynligvis være dyrere enn det du er vant til. Derfor må du planlegge hvordan du og familien din skal bruke familiens inntekt. Tjenester Du må betale skatter og avgifter når du kjøper eller selger tjenester. Du kan derfor ikke utføre et arbeid for en annen person og ta betalt for det uten å betale skatt. Det er ulovlig å kjøpe og selge tjenester uten dokumentasjon (som for eksempel kvittering), og du risikerer straff hvis du gjør det. Regninger I Norge vil du få mange faste utgifter, som regninger på lån, husleie, strøm, telefon og andre ting du bruker. Regningene kommer periodevis og har frist for innbetaling. Holder du ikke betalingsfristen, må du betale ekstra gebyrer. Bank og bankkort Transaksjoner av penger og betaling blir ofte gjennomført gjennom kontakt med en bank. Derfor har de fleste i Norge en bankkonto. Bankene i Norge er private, og for å opprette en bankkonto må du selv ta kontakt med banken. Bankene gir råd om lån og sparing og administrerer kontoen din mot gebyrer. De fleste bankene tilbyr nettbanktjenester mot lavere gebyrer enn vanlige tjenester. Det er vanlig å bruke bankkort i Norge. Det er bankene som leverer ut bankkort, men det er ditt ansvar å bruke det riktig. Hvis du misbruker kortet eller mister det, er det deg det går ut over. 5 Lån De fleste i Norge trenger i løpet av livet å låne penger selv om de har en jobb. Kanskje du har tenkt å kjøpe bolig, men ikke har nok sparepenger? Eller du vil studere og har ikke penger til skolen? Hvis du vil låne penger, bør du snakke med banken din. Når du låner penger fra banken, Lånekassen eller andre lånegivere, er det ditt ansvar å følge betalingsavtalen. Gjør du ikke det, kan du få problemer med lånegiverne, og gjelden din kan bli enda større. Kupno i sprzedaż W Norwegii możesz bez przeszkód kupować i sprzedawać wszelkie towary i usługi pod warunkiem przestrzegania przepisów prawnych. Prawdopodobnie będą one droższe niż w Twoim rodzinnym kraju. Dlatego musisz umiejętnie planować posunięcia finansowe, aby nie narazić rodzinnego budżetu na zbytni uszczerbek. Usługi Podczas zakupu lub sprzedaży usług musisz płacić należne podatki i cło. Nie wolno wykonywać płatnej pracy na rzecz innej osoby bez odprowadzania podatku. Zabronione jest również kupowanie i sprzedawanie usług bez odpowiedniej dokumentacji (np. paragonu). Postępowanie takie pociąga za sobą odpowiedzialność karno-skarbową. Rachunki Mieszkając w Norwegii należy wnosić liczne opłaty, np. raty kredytów, czynsz, rachunki za prąd i telefon oraz inne media. Rachunki przychodzą cyklicznie i muszą zostać zapłacone w określonym terminie podanym na druku. Jego niedotrzymanie oznacza dodatkowe opłaty za zwłokę. Usługi bankowe i karty kredytowe Transakcje pieniężne i opłaty często realizuje się za pośrednictwem banków, dlatego większość mieszkańców Norwegii posiada konto w banku. Banki norweskie to instytucje prywatne. Chcąc otworzyć rachunek bankowy należy udać się do jednej z nich i dokonać stosownych formalności. Banki świadczą również usługi doradcze dotyczące kredytów i oszczędności, jak również zarządzają kontem pobierając w zamian stosowne opłaty. Większość banków oferuje konta internetowe, które są tańsze w utrzymaniu od rachunków tradycyjnych. W Norwegii korzystanie z kart kredytowych i bankomatowych to standard. Karty te wydaje bank, zaś użytkownik podczas korzystania z nich musi przestrzegać pewnych zasad. W przeciwnym razie (np. w przypadku zagubienia karty) odpowiedzialność spada na nieostrożnego właściciela. 5 Kredyty i pożyczki W życiu większości Norwegów przychodzi czas na zaciągnięcie kredytu nawet, jeżeli mają stałą pracę, na przykład na zakup domu, gdy nie starcza oszczędności lub na opłacenie wysokiego czesnego za studia. Aby zaciągnąć bezpieczny kredyt, należy zwrócić się do banku. Niezależnie od tego, czy kredyt pochodzi z banku, krajowego funduszu kredytowego dla potrzeb edukacji czy innego kredytodawcy, kredytobiorca musi przestrzegać planu spłaty należności. W przeciwnym razie narazi się na niepotrzebne komplikacje, a nawet na odsetki karne.

15 Samfunn & demokrati & Społeczeństwo ustrój demokratyczny Befolkning Det bor cirka,6 millioner mennesker i Norge, og de fleste bor i de store byene. Oslo er hovedstaden i Norge og har cirka innbyggere. I Norge er det omtrent innvandrere fra over 00 land. De største innvandrergruppene kommer fra Pakistan, Sverige, Danmark, Irak, Vietnam, Somalia, Bosnia- Hercegovina, Iran, Tyrkia og Serbia og Montenegro. I Oslo bor det cirka innvandrere. Demokrati Norge er et demokrati. Det vil si at det er folket som velger hvem som skal bestemme, og folket velger representanter til Stortinget og til styrene i fylkene og kommunene. Norge er et monarki, men Kongen har ingen reell makt. Det er Stortinget og regjeringen som har størst politisk makt i landet. Lovene I Norge gjelder norsk lov, og lovene blir vedtatt av Stortinget. Alle som oppholder seg i Norge, må følge norske lover. Den som begår et lovbrudd, slipper ikke straff fordi han eller hun ikke kjenner loven. Samfunnsrettigheter I Norge har alle ytrings- og trykkefrihet. Det vil si at du kan si og skrive det du vil, du kan for eksempel kritisere eller protestere mot noe du synes er galt. Aviser, radio og TV er frie og ikke avhengige av hva myndighetene sier eller mener. Det er religionsfrihet i Norge. Det vil si at alle har rett til å følge sin religion. Den evangelisk-lutherske tro er den offisielle religionen i Norge, og de fleste nordmenn er medlemmer av statskirken. I Norge er det mange ulike religioner, men det finnes også en del mennesker som ikke har noen religion. I Norge kan ingen fengsles uten lov og dom. Det kalles rettssikkerhet og betyr at alle er beskyttet av lovene. Alle har mulighet til å få prøvd sakene sine for domstolene, og det offentlige må behandle alle personer og saker likt. Flere lover forbyr diskriminering i Norge. Det vil si at personer ikke skal behandles forskjellig. Ingen skal forfølges eller diskrimineres på grunn av sin religion, politiske overbevisning, etnisitet, nasjonalitet, kjønn, seksuelle legning, hudfarge, språk eller livssyn. Norge har også en lov om likestilling mellom kvinner og menn. Det betyr at kvinner og menn har samme rettigheter og plikter overalt i samfunnet og skal behandles likt. Mieszkańcy Norwegia liczy sobie około,6 miliona mieszkańców, z których większość zamieszkuje mniejsze lub większe miasta. Stolicą Norwegii jest Oslo (ok mieszkańców). W Norwegii przebywa około imigrantów z ponad 00 krajów. Najwięcej przyjezdnych pochodzi z Pakistanu, Szwecji, Danii, Iraku, Wietnamu, Somalii, Bośni-Hercegowiny, Iranu, Turcji oraz Serbii i Czarnogóry. W samym Oslo mieszka około.000 imigrantów. Demokracja W Norwegii panuje ustrój demokratyczny. Oznacza to, że społeczeństwo w drodze wolnych wyborów mianuje rządzących, czyli deputowanych do parlamentu (Storting), a także do władz gminnych i powiatowych. Norwegia jest również monarchią, ale król ma władzę jedynie tytularną i pełni funkcje reprezentacyjne. Najważniejszymi organami politycznymi państwa są Storting i rząd. System prawny Przepisy prawne i ustawy w Norwegii uchwala Storting. Wszyscy mieszkańcy naszego państwa muszą ich przestrzegać. W przypadku złamania prawa winnego czeka nieunikniona kara, a nieznajomość przepisów nie zwalnia z odpowiedzialności za naruszenia. Przywileje społeczne W Norwegii panuje wolność słowa i prasy, co znaczy, że każdy może mówić i pisać o wszystkim. Na przykład można krytykować lub protestować przeciwko zjawiskom, których nie akceptujemy. Gazety, radio i telewizja są całkowicie niezależne od polityki państwa czy przekonań polityków. W Norwegii panuje również wolność wyznania. Każdy może wyznawać własną religię. Religię oficjalną stanowi wyznanie ewangelicko-luterańskie, zaś większość Norwegów należy do kościoła narodowego. Jednak w kraju można spotkać wiele innych religii, a także osoby niewierzące lub niepraktykujące. W Norwegii nie można trafić do więzienia bez postawienia zarzutów i procesu. Zasada ta nazywa się prawem do uczciwego procesu i oznacza, że każdy mieszkaniec podlega ochronie prawnej. Każdy ma prawo do przedstawienia swoich racji przed niezawisłym sądem, a władze muszą traktować wszystkich ludzi i sprawy w sposób równy i sprawiedliwy. W Norwegii obowiązuje kilka przepisów zabraniających dyskryminacji. Oznacza to, że wszyscy muszą być traktowani w ten sam sposób, i że nie wolno dyskryminować żadnego człowieka za wyznanie, poglądy polityczne, pochodzenie, narodowość, płeć, orientację seksualną, kolor skóry, język czy przekonania. W Norwegii obowiązuje też równość płci regulowana odpowiednią Ustawą o równym statusie kobiet i mężczyzn, która narzuca obowiązek stwarzania równych szans, a także zrównuje obie płcie w zakresie przysługujących im praw i obowiązków w społeczeństwie.

16 5 Velferd og skatt Alle må betale en del av arbeidsinntekten og formuen sin i skatt til staten og kommunen de bor i. Skattepengene går til å drive sykehus, barnehager, skoler, asylmottak, til å bygge veier og til mange andre samfunnsoppgaver. Ved å betale skatt bidrar alle til fellesskapet, og gjennom skatten er alle i Norge sikret en viss levestandard. Folk som ikke kan klare seg selv økonomisk, kan få hjelp fra trygdekontoret eller fra sosialkontoret i kommunen de bor i. Disse kontorene kan gi deg mer informasjon om hvordan du kan få hjelp hvis du trenger det. 5 Podatki i świadczenia socjalne Każdy mieszkaniec Norwegii musi opłacać podatek dochodowy państwu i gminie. Dochody z podatków służą finansowaniu szpitali, żłobków, szkół i zakładów psychiatrycznych, budowie dróg oraz wielu innym ważnym społecznie celom. Poprzez płacenie podatków każdy z nas przyczynia się do lepszego życia całego społeczeństwa i zapewnia sobie i innym odpowiedni poziom życia. Osoby mające problemy finansowe uniemożliwiające normalne życie mogą liczyć na pomoc krajowego zakładu ubezpieczeń społecznych lub opieki społecznej w macierzystej gminie. Urzędy te udzielają również wszelkich informacji na temat możliwości otrzymania niezbędnej pomocy. Norge Norwegii Mer informasjon om det norske samfunnet Mer informasjon om dine plikter og rettigheter finner du på og Mer informasjon om rettigheter og plikter kan du også finne i UDIs nettportal for nyankomne innvandrere, flyktninger og asylsøkere: Du kan lese mer om norske lover på Du finner informasjon om Stortinget, Norges lovgivende forsamling, på Du kan lese mer om regjeringen og regjeringens arbeid på Mer statistikk om innvandrere i Norge finner du på Norge.no er en offentlig publikumstjeneste som gir deg opplysninger om offentlige virksomheter, lover, regler, plikter og rettigheter i Norge. Du kan enten ringe på telefon eller lese mer på Pozostałe informacje nt. ustroju społecznego Norwegii Więcej informacji o prawach i obowiązkach obywatela: i Więcej informacji o prawach i obowiązkach znajdziesz również w portalu internetowym UDI dla nowoprzybyłych imigrantów, uchodźców i osób ubiegających się o azyl: Więcej informacji na temat prawa norweskiego Więcej informacji na temat parlamentu Storting oraz norweskiej władzy ustawodawczej Więcej informacji na temat rządu i jego prac Więcej danych statystycznych na temat imigrantów w Norwegii Norge.no to publiczna strona internetowa zawierająca informacje o spółkach, ustawach, przepisach, prawach i obowiązkach mieszkańców Norwegii. Z konsultantami można skontaktować się telefonicznie pod nr lub wejść na stronę

17 Trykk: Grafisk Partner Design: Blanke Ark Utgitt januar 006 ISBN Publikacja dla nowoprzybyłych imigrantów mogących uzyskać prawo stałego pobytu w Norwegii Printed in: Norwegian-English Norwegian-French Norwegian-Spanish Norwegian-Arabic Norwegian-Urdu Norwegian-Somali Norwegian-Thai Norwegian-Russian Norwegian-Polish To order more brochures: bestilling@udi.no fax (7) Utlendingsdirektoratet Postboks 80 Dep. 00 Oslo Besøksadresse: Hausmannsgt., Oslo 00 Oslo Tlf: