RYSZARD WIDŁASZEWSKI HISTORIA LIBII WARSZAWA 2006
|
|
- Kamil Olejnik
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1
2 1 RYSZARD WIDŁASZEWSKI HISTORIA LIBII WARSZAWA 2006
3 2 SPIS TREŚCI 1. Warunki geograficzne Libia przed podbojem arabskim Podbój arabski Libia od dominacji Aġlabidów do Normanów i Almohadów Libia od Hafsydów do dominacji tureckiej ( XIV w ) Libia pod rządami tureckimi do końca władzy paszów rodu Qaramānlī ( ) Libia od drugiej okupacji tureckiej do podboju włoskiego ( ) Libia pod okupacją włoską ( ) Ku niepodległości ( ) Królestwo Libii ( ) Zamach stanu i obalenie monarchii (1 września 1969 r.) Dżamāhirijja- państwo mas Wybrana bibliografia...283
4 3 1. WARUNKI GEOGRAFICZNE Dla cywilizacji starego świata Afryka okazała się być kontynentem najbardziej izolowanym. Odcinał ją Półwysep Synajski oraz znajdująca się na zachodzie wielka pustynia Sahara. Zarówno Egipt, obszar sudański i etiopski przez wąskie Morze Czerwone miały możliwość prowadzenia handlu z Azją i ulegać jej wpływom. Działo się tak, dlatego ponieważ zachodnie rubieże Morza Śródziemnego poprzez wąską Cieśninę Gibraltarska wystawione były na wpływy Europy. Uważa się również, że do momentu wielkich europejskich podróży i odkryć geograficznych nikt nie docierał do afrykańskich wybrzeży od strony Atlantyku. Jedno wydaje się pewne, że zarówno Atlantyk jak i Sahara odgrywały zawsze rolę skutecznego filtru wobec wpływów zewnętrznych powstrzymując raczej niż odcinając od kontaktów z Afryka subsaharyjską. Według badań naukowych Sahara jako pustynia jest tu obecna od przeszło 4 tysięcy lat tworząc od tamtego czasu niezwykłą barierę naturalną. Mimo tego jednak okazuje się, że człowiekowi nie obce było poruszanie się po pustyni, odkrywanie jej skąpych bogactw oraz życie w nielicznych i gościnniejszych oazach. Saharyjskie środowisko określane jest jako trudne nie tylko z powodu oraz przeważającej części bezwodnej i zwykle wrogiej człowiekowi pustki, lecz głównie ze względu na swój niebywały rozmiar przestrzenny. Ta największa na ziemi gorąca pustynia ciągnie się w poprzek północnej części kontynentu afrykańskiego od Oceanu Atlantyckiego aż po Morze Czerwone oraz od wybrzeży śródziemnomorskich aż po jezioro Czad oraz rzekę Niger na południu. Prowadzone przez uczonych badania na tym terenie wskazują jednak, że dzisiejszy obszar Sahary nie był wcześniej pustynią. W przeszłości klimat tutejszy był zmienny. Długotrwałe okresy suszy rzędu około 15 tysięcy lat przeplatały się z trwającymi około 10 tysięcy lat fazami wilgotnymi. Równiny zamieniły się w doskonałe do hodowli zwierząt rozległe sawanny a leżące na północy wyżyny śródziemnomorskie pokrywała bujna roślinność. Z kolei znajdujące się na południu łańcuchy gór Tibesti oraz Hoggar posiadały bardzie chłodny oraz wilgotny klimat z wyższą przeciętną opadów atmosferycznych a jezioro Czad stanowił kontynentalny oraz słodkowodny sporej wielkości rezerwuar. Widoczny dzisiaj zapadnięty obszar zbiornikowy po tym wielkim jeziorze znajdujące się u podnóża wzgórz Aïr,Hoggar, Tibesti, Ennedi oraz DÇr Fur musiało przyjmować kilkanaście razy więcej wody niż ma to miejsce w przypadku dzisiejszego jeziora Czad. Prawdopodobną wydaje się także hipoteza, że jedyną wówczas prawdziwą pustynią w Północnej Afryce był Pustynia Libijska ciągnąca się obecnie od południowej Cyrenajki po zachodni Egipt oraz dzisiejszą republikę
5 4 Sudanu. Zasoby pasterskie Afryki saharyjskiej z okresu ostatniej wilgotnej fazy są nam znane z wielu naskalnych malowideł, kości żyjących wówczas dzikich i udomowionych zwierząt odnajdywanych jednak wyłącznie w południowej części pustyni. Prawdopodobnie rolnictwo oraz hodowla przywędrowały do Egiptu z Azji w piątym tysiącleciu p.n.e. Aby stąd rozprzestrzenić się dalej na pozostałych obszarach kontynentu, chociaż byłoby to zupełnie niemądre przypisywanie Egipcjanom określenia wynalazców licznym i spotykanym na kontynencie afrykańskim innowacjom. Według badań naukowców w okresie, jaki panował między szóstym i trzecim tysiącleciem, czyli podczas tzw. pierwszej afrykańskiej rewolucji rolniczej Egipt nie był jeszcze odcięty od reszty Afryki pustynną barierą. Oznaczało to w praktyce, że rozległy obszar, jaki ciągnął się na zachód od Egiptu odgrywał dla Egipcjan role naturalnej bramy, przez którą przenikały egipskie wpływy kulturalne i techniczne. Prawdopodobnie wówczas również Afryka Północna oferowała swym mieszkańcom zarówno białym jak też ciemnoskórym pasterzom wielu uroczych i atrakcyjnych miejsc. Także od tamtego czasu występuje już wyraźny podział na żyjąca na północy Sahary białą ludność oraz ciemnoskórą z południowych regionów Sahary. Badania uczonych potwierdzają również hipotezy, że odkąd znane są nam czasy pisanej historii tego regionu świata mamy już do czynienia z wyraźnym podziałem oraz różnicami kulturowymi pomiędzy ciemnoskórymi mieszkańcami Sahary na południu a zamieszkującymi regiony śródziemnomorskie Berberami. Jest jednak również prawdopodobnym, że w okresie pomiędzy piątym a drugim tysiącleciem p.n.e. nastąpiła wzajemna asymilacja kulturowa pomiędzy żyjąca na Saharze ludnością północy i południa, czyli wówczas, kiedy była w pełnym rozkwicie pasterska kultura neolityczna. Degradacja naturalna dzisiejszych obszarów Sahary, jaka trwała przez następne cztery tysiące lat zamieniła dotychczasowe tereny leśne w sawanny a sawanny w pustynię. Jezioro Czad cofnęło się do posiadanych współcześnie rozmiarów tworząc płytką depresję natomiast uległy wypiętrzeniu w północnej części dna jeziora wielki Erg Tenere oraz skamieniałe wydmy Kanem. Właśnie w owym czasie naturalne obszary na osi wschód-zachód Afryki na północ od równika rozpoczęły przybierać postać, jaka obecnie utożsamiamy z wybrzeżami śródziemnomorskimi, tym, co nazywamy Sahelem czy lasem równikowym. Naturalna degradacja środowiska naturalnego dzisiejszej Sahary posiadała swoje daleko idące konsekwencje, chociaż nie neguje się również wystąpienia jakiegoś nagłego procesu. Oczywistością wydają się być nagłe susze. Powstawanie współczesnej nam Sahary usztywniło jedynie występujące geograficzne podziały oraz odizolowały od siebie żyjących tam ludzi. Powstały w taki sposób trójkątny obszar lądu ciągnącego się między Jeziorem
6 5 Czad, Aïr oraz Borku stał się prawie bezludny. Przypuszcza się również, że to przesunięcie się ludzi na inne obszary (z grubsza między Czadem a Nigrem) doprowadziło dalej do wyraźniejszego podziału pomiędzy głównymi grupami językowymi. Pojawiające się susze zmusiły ciemnoskórych (nie byli to jednak murzyni) mieszkańców Sahary do wędrówki na południe. Zastąpili ich na opuszczonym terenie biali Berberzy libijscy będący prawdopodobnie przodkami dzisiejszych, Tuaregów chociaż ciemnoskórzy Tebu zdolni byli do samodzielnego przetrwania oraz ułożenia sobie życia na nowo w górskim masywie Tibesti. Przemieszczanie się ludności żyjącej dotychczas na pustyni do oaz na północ od niej (włącznie z doliną Nilu) oraz na południowe bogatsze w pastwiska i obszerniejsze obrzeża pustynne zbiegło się w czasie z rozwojem pierwszej miejskiej cywilizacji w Egipcie. Dolina Nilu pomimo jej odcięcia przez pustynie od reszty kontynentu afrykańskiego nadal była pod wpływem kultury z terenów Azji zachodniej a później Europy południowej. Z kolei dolina rzeki Niger jak terenów położonych w basenie jeziora Czad jak się wydaje były w stanie zaoferować określone warunki dla powstania wczesnomiejskiej cywilizacji wzorującej się na wzorcu egipskim i bliskowschodnim. Jednakże krytyczna faza tego ich rozwoju pojawia się z momentem ponownej ekspansji pustyni oraz odcięcia ich od dotychczas pomyślnie rozwijających się ośrodków kultury subsaharyjskiej, do których mogły docierać prądy cywilizacyjne z Egiptu oraz przyległych obszarów Starego Świata. Znamiennym faktem wydaje się, że Egipt z okresu Nowego Państwa ( p.n.e.) wiedział niewiele o Afryce. Ówczesna wiedz w porównaniu z wcześniejszą wydaje się być powierzchowna a mało wiarygodne spostrzeżenia na jej temat dowodzą zarówno trudności jak też możliwości kontaktowania się z terenami położonymi w głębi lądu odgrodzonymi przez pustynię poza przypadkami, jakie umożliwiała dolina Nilu. Nic, zatem dziwnego, że Sahara silnie wywierała (i nadal wywiera) swe piętno, czego dowodzi wówczas wyraźny i głęboki podział kontynentu afrykańskiego na białą północ wyznaczaną geograficznie, jak również rasę, kulturę i cywilizację śródziemnomorską i bliskowschodnią a subsaharyjską czarną Afryką z konieczności odległą, zamkniętą w sobie i w znacznym stopniu kulturalnie samowystarczalną. Kiedy regiony Afryki Północnej przechodziły epokę brązu a później żelaza jak również stykały się bądź stanowiły część niektórych imperiów powstałych na Bliskim Wschodzie bądź Europie Południowej w I tysiącleciu p.n.e (Egipt, Persja, Grecja, Kartagina, Rzym) jedynym paralelnym wyznacznikiem doświadczanym przez regiony subsaharyjskiej Afryki była późna epoka żelaza? Wymieniana tu często izolacja mogłaby być jeszcze trwalsza z uwagi na utrwalającą się naturalna barierę pustynną, jaka stanowi Sahara gdyby nie inicjatywa
7 6 wychodząca najczęściej z północy kontynentu ze strony jego białych mieszkańców pragnących utrzymywać kontakty z czarnymi mieszkańcami interioru kontynentu. Ci, którzy pozostali na pustyni stopniowo przystosowali się do panujących na pustyni warunków suszy prowadząc żywot koczowników będący najodpowiedniejszą alternatywą dla życia osiadłego, ponieważ wyłącznie stałe ich przemieszczanie się z miejsca na miejsce (przynajmniej w okresie letnim tj. suchym) gwarantowało hodowanym przez nich zwierzętom odpowiednia ilość paszy. Przypuszcza się, że to rzeczywiste koczownictwo stało się na Saharze stałym elementem krajobrazu około 3 tysiące lat temu. W bardzo ciężkich warunkach naturalnych i pustynnych koczownicy zawsze byli zmuszani przez okoliczności do poszerzania posiadanych marginesów codziennego żywota. Tradycyjnie były to rabunkowe najazdy oraz wyzyskiwanie ludności prowadzącej osiadły tryb życia w oazach na pustyni bądź na obrzeżach Sahary. Zdarzały się również ze strony koczowników rozmaite oferty kierowane do ludności osiadłej wiążące się z handlem wymiennym lub ochrony handlu karawanowego przez pustynię. Utrwalające się wzorce sezonowego przemieszczania się ludności koczowniczej na Saharze powodował prze kilka miesięcy w roku ich częste stykanie się ze sobą a nawet bezpośrednie sąsiedztwo. Takie sąsiedztwo prowadziło najczęściej do łupieskiego wyzysku ludności osiadłej w oazach podczas okresu żniw i zbiorów płodów rolnych, co w rezultacie prowadziło albo do dominacji jednych nad drugimi albo do stanu poddaństwa. Istotną sprawą jest jednak dokonanie rozróżnienia pomiędzy właściwą Saharą a przejściowym obszarem stepowym występującym przed sama pustynią na północ i na południe od niej. Większa część Sahary jest bezludna natomiast obszary stepowe nadal; w określonym zakresie podtrzymują formy życia pasterskiego koczowników jak również prowadzącym wojowniczy tryb życia na tych obszarach. Ich początkową mobilność w przeprowadzaniu długo dystansowych ekspedycji (najazdów) karnych ograniczał brak szybkiego środka lokomocji, jakim początkowo był koń a później wielbłąd. Oba wymienione tutaj zwierzęta przyczyniły się do znacznego rozszerzenia swobody w poruszaniu się po tych olbrzymich i bezludnych obszarach pustyni. Zarówno Sahara jak jej najbliższe otoczenie zawsze było zbyt ubogie, aby wyżywić ciągle rosnącą ilość jej mieszkańców zwłaszcza w sytuacjach takich jej erupcji z pustyń Arabii czy stepów Azji Centralnej, które zmieniały bieg historii. Mimo tego jednak Sahara zawsze stanowiła rezerwuar nadmiaru ludności, która wywierała znaczący wpływ na obszarach znajdujących się na północy oraz na południu pustyni.
8 7 Sahara w okresie pierwszego tysiąclecia p.n.e. przed powszechnym wykorzystaniem tam wielbłąda przez koczowników niewiele różniła się od dzisiejszej pustyni, jaka ogranicza aktywność ludzką do możliwości znalezienia na niej wody i pastwiska. To, co powszechnie nazywane jest Saharą obejmuje sobą wielka rozmaitość terenu. Większą jej część stanowią rozległe stepy, rozległe żwirowe równiny bądź też skaliste wyżyny pokryte kamieniami. Czysty piasek pustynny zajmuje jedynie około 1/5 powierzchni Sahary natomiast przerażająca pustka pustynna zajmuje tutaj jeszcze mniejszą powierzchnię. Ilustracja ostatniego z przytoczonych przykładów prawdziwej i przerażającej człowieka pustyni jest część Sahary nazywana Tenéré znajdująca się w północno-wschodniej części republiki Niger oraz Pustynia Libijska w południowej Cyrenajce i zachodnim Egipcie, które podróżni wola na wszelki wypadek omijać. Pozostałe regiony Sahary można zaliczyć do znośniejszych. Mimo to z północy na południe Sahary dostrzegalne są trzy dość szerokie poziome pasy wyznaczające lekko różniące się od siebie opady atmosferyczne. Najdalej położony na zachód pas opadów atmosferycznych od Maroka po Senegal biegnie z głębi lądu oraz równolegle do atlantyckiego wybrzeża Afryki, Drugi pas opadów łączy Algierię z rzeką Niger natomiast znajdujący się najdalej na wschód pas opadów atmosferycznych biegnie wyżynami wzdłuż wybrzeży Morza Czerwonego. Główne miejsca sprzyjające ludzkiemu osiedlaniu się na Saharze są tam gdzie mamy wodę pitną, czyli na obszarach depresji i na wyżynach. Na obszarach naturalnych depresji występowanie wody podziemnej jest stosunkowo płytkie tak, iż umożliwia to naturalne nawadnianie gruntu bezpośrednio ze źródeł, studni bądź wykonanych przez człowieka podziemnych akweduktów. Niewielka ilość oaz saharyjskich ma dużą powierzchnię, sporą ilość ludności jak też wyróżnia się znośnym życiem oraz znaczeniem. Większość takich oaz najczęściej nie posiada poważniejszego znaczenia. Pokaźnych rozmiarów skaliste ściany gór na środkowej Saharze (Hoggar w południowowschodniej Algierii, Tibesti na granicy Czadu z Libią, wyżyna Aïr w Nigrze czy Ennedi w Czadzie) wszystkie są zdolne przyciągać do siebie nieco więcej opadów niż pustynne tereny otaczające tworząc w efekcie naturalna barierę ochronną sprzyjająca uprawie ziemi oraz prowadzeniu hodowli na mniejszą skale. Koczownicy przemierzają obszar Sahary na krótszych bądź dłuższych dystansach w związku z sezonowym wypasem zwierząt hodowlanych, drobnym handlem bądź ten napadami na wrogów. Z kolei podróżnicy zwyczajowo przemierzali Saharę z Afryki Północnej na południe do Sudanu z głównym zamiarem, którym był handel. Zarówno Afryka Północna jak też Sahara z nielicznymi wyjątkami nigdy nie były dostawcą bogactw naturalnych czy też wyprodukowanych towarów. Zamiast tego można stwierdzić, że porty
9 8 wybrzeża śródziemnomorskiego oraz prowadzące handel oazy Sahary północnej odgrywały role przystani wymieniających towary między dwoma dużymi rynkami: z jednej strony europejskim i basenem śródziemnomorskim włącznie z Egiptem i Bliskim Wschodem) oraz Czarną Afryką. Pomimo odbierającej chęci dalszego zapuszczania się człowieka w głąb Sahary jak też oczekujących śmiałków wielu niespodzianek zawsze była możliwość jej przemierzenia. Transsaharyjskie szlaki z pewnością wyznaczyli koczownicy odbywający coroczne wędrówki ze swymi stadami zwierząt hodowlanych w poszukiwaniu pastwisk jak również potrzebą uczestnictwa w żniwach i zbiorach (zwłaszcza ziarna oraz daktyli) w miejscach, które się do tego nadawały. Dalszym tego następstwem było powstawanie lokalnego pustynnego rynku wymiany towarowej. Każda podobnego typu aktywność gospodarcza i społeczna spełniały rolę magnesu przyciągającego do takich miejsc okresowych kupców aktywizujących lokalną i regionalną wymianę towarową rozciągając ją dalej na bardziej odległe rynki (szczególnie saharyjski rynek soli w Sudanie). Wspomniany handel nabrał z czasem cech handlu międzykontynentalnego, co też było przyczyną powstania w pierwszym tysiącleciu p.n.e ówczesnych śródziemnomorskich potęg handlowych. Na obszarze Afryki Północnej napływ rękodzielniczych towarów z terenów Bliskiego Wschodu i Europy miał swój odpowiednik w postaci regularnej dostawy przez Saharę napływającego z Czarnej Afryki złota, niewolników jak również dzikich zwierząt (w przypadku rzymskich cyrków). Silny pociąg do handlu z Afryką Północna powodowany przez obszar śródziemnomorski (a w szczególności przez państwa Europy Południowej) był odczuwalny aż na terenach głęboko położonych regionów Sudanu, jakie ogarnęła podobna fascynacja obszarami Afryki Północnej i mniejsza w odniesieniu do obszarów po europejskiej stronie Morza Śródziemnego. Sahara zawsze stanowiła ważną granicę handlową w podziale między kulturami Czarnej Afryki a położonymi w strefie klimatu umiarkowanego terenami nad Morzem Śródziemnym. A ponadto, jeśli handel był tego podstawowym bodźcem (faktycznie był on wyłącznie jedynym impulsem) dla utrzymania kontaktów transsaharyjskich to kraje Sudanu przez długi czas znajdowały się pod znacznym wpływem materialnym i kulturalnym przynoszonym do nich przez przemierzających Saharę kupców w okresie ostatnich dwóch do trzech tysięcy lat. Tym sposobem, transsaharyjskie szlaki handlowe wytyczały stosunkowo nieliczne punkty postojowe znajdujące się na dostrzegalnych, ale niegościnnych wybrzeżach Afryki Północnej jak też odpowiednich rynków i obszarów surowcowych na terenie Sudanu. Szlaki handlowe między takimi miejscami determinował zarówno teren jak tez prawdopodobieństwo napotkania po drodze gościnnych lub wrogich ludzi pustyni oraz
10 9 niezbędne pastwiska dla zwierząt. Mimo tego jednak najistotniejszą okazała się być możliwość zaopatrzenia w wodę pitna. Wydaje się, że wymóg ten był jeszcze bardziej wymagany w czasach przed rozpowszechnieniem się na Saharze wielbłąda arabskiego poczynając od okresu późnorzymskiego. Poruszanie się, po pustyni w czasach wcześniejszych ograniczały zarówno możliwości udźwigu towarów oraz wytrzymałości przez woły, konie, i osły, chociaż umiano już wówczas zaadoptować do handlu przez pustynię (a nawet i do walki na niej) konie. Koń przywędrował wraz z najeźdźcami Hyksosami na tereny Afryki Północnej z Azji do Egiptu około 1700 lat p.n.e. Konie zanim je ujeżdżono były już w zaprzęgach rydwanów natomiast stosowanie rydwanów uwiecznione zostało na licznych rysunkach naskalnych na terenie Sahary. Wiele takich rysunków sporządzono na szlakach prowadzących z obszarów śródziemnomorskich w głąb lądu aż po rzekę Niger i dalej na zachód. Oczywiście te z rzadka porozrzucane na pustyni rysunki nie znaczą bynajmniej szlaków dawnego handlu trassaharyjskiego. Lekkie pojazdy widoczne na takich rysunkach mogły być również wykorzystywane z powodzeniem do polowań bądź bitew a nie do handlu na długich dystansach o ile ktoś zechciał wykorzystywać tu pojazdy na kołach. W najdalej położonym na południe punkcie Zatoki Wielka Syrta w A eila wody Morza Śródziemnego wdzierają się głęboko na Saharę i tym samym znajdują się na sporym odcinku we wnętrzu kontynentu afrykańskiego. Jednakże na całej długości wybrzeża wspomnianej zatoki brak jest, jakiego naturalnego miejsca dla powstania portu morskiego bądź też przyjaznego człowiekowi obszaru z pastwiskami umożliwiającego rozwój hodowli zwierząt. Powodem tego stanu rzeczy jest zalegająca całe wnętrze lądu prawdziwie piaszczysta Pustynia Libijska stanowiąca naturalną barierę dla przemieszczania się człowieka. Leżące bardziej na północ wybrzeża Trypolitanii umożliwiają krótszą drogą morska dotrzeć na Maltę, Sycylię i do Południowych Włoch. Ponadto występuje tu kilka dogodnych naturalnych portów, gospodarczo sprzyjającego człowiekowi w umiarkowanej skali lądowego pasa wybrzeża dającego dodatkowo dostęp do trzech ważnych szlaków lądowych w głąb kontynentu. Dwa z tych szlaków wiodą różnymi trasami do leżących w Fezzanie pustynnych oaz, aby stamtąd przez oazy Kawar dotrzeć nad jezioro Czad. Trzeci szlak prowadzi w kierunku południowo-zachodnim przez Gadames do oaz Airu i dalej nad rzekę Niger. Morską bliskość Trypolitanii do afrykańskiego Sudanu dostrzegli jako pierwsi na terenie Afryki Północnej kupcy feniccy. Wpadli na ten trop płynąc po Morzu Śródziemnym od wybrzeży Libanu wzdłuż wybrzeży Afryki. Posuwając się dalej z pierwszej założonej na wybrzeżu afrykańskim osady Utica a później zbudowanej na wybrzeżu północnej Tunezji Kartaginy nawiązali kontakty handlowe z obszarami środkowego i zachodniego Maghrebu.
11 10 Kartagińczycy zdominowali całe środkowe wybrzeże śródziemnomorskie położone między Afryką, Maltą oraz Sycylią nie wahając się nawet budowania tranzytowych punktów handlowych położonych około 500 km na południe od wybrzeża morskiego Trypolitanii, jakie odgrywały rolę kupieckiego magnesu przyciągającego do siebie kupców z głębi afrykańskiego lądu. Założenie przez Kartagińczyków, co najmniej trzech portów handlowych (Sabratha, Oea-Tripolis oraz Leptis Magna) nasuwają przypuszczenia, że już wówczas istniał rozwinięty wcześniej handel na tym obszarze. Musiały istnieć, więc poważniejsze przesłanki dla jego prowadzenia niż zajmowanie się wymianą lokalnych produktów hodowli o często niskiej jakości. Rzeczywistym tego powodem był import do Trypolitanii z południa kontynentu przez Saharę drogich kamieni szlachetnych. Korzystne położenie geograficzne Trypolitanii oraz jej znaczącą rolę w handlu transsaharyjskim zapewniło przetrwanie do czasów nam współczesnych miasta Trypolis jednego z trzech portów kartagińskich. Właśnie Trypolis użyczył swej nazwy całemu regionowi współcześnie istniejącej Libii. Rola Trypolitanii jako miejsca handlu regionu śródziemnomorskiego z saharyjskim zawsze była blisko związana z naturalnym łańcuchem oaz regionu Fezzanu, które położone są w licznych tam depresjach obfitujących w wodę podziemną. Wspomniane zasoby wody podziemnej znajdują się niemalże w środku pustyni północnej w odległości około 1/3 drogi wzdłuż najkrótszego szlaku wiodącego z Tripolisu nad jezioro Czad oraz w połowie drogi między Nilem a rzeką Niger. Oazy te zawsze były trwałymi punktami postojowymi dla ludzi i zwierząt podczas długich podróży przez pustynie oraz zaopatrywały w daktyle na dalszą wędrówkę jak też służyły za miejsce spotkań kupców białej i Czarnej Afryki. Ponadto oazy takie zawsze posiadały swój specyficzny sudański charakter utożsamiając się bardziej z życiem afrykańskiego interioru niż z życiem znanym z wybrzeży śródziemnomorskich. Ze wspomnianych wyżej dość skromnych miejsc odpoczynku i postoju szlaki rozchodziły się we wszystkich kierunkach Sahary. Wiodły ku północy do starej oazy handlowej Gadamesu (spełniała ona rolę punktu postojowego kupców wędrujących zarówno z Tunisu jak i Trypolisu oraz do Trypolitanii. Inne szlaki wiodły na pólnocny-wschód do Cyrenajki i Egiptu oraz dalej na Bliski Wschód. Szlak wschodni wiódł do oazy Kufra i dalej do doliny Górnego Nilu. Szlak skierowany na południe wiódł na równiny Czadu natomiast droga południowozachodnia prowadziła na obszary położone w dorzeczu rzeki Niger oraz zachodniego Sudanu. Z Fezzanu stary szlak nad jezioro Czad omijał naturalną barierę, jaka jest pustynia piaszczysta w regionie Murzuk ciągnąc się dalej pomiędzy dwoma wielkimi górotworami Sahary Środkowej, czyli Tibesti na wschodzie oraz Hoggar na zachodzie. Oba wymienione górotwory imponują swoja wielkością. Hoggar wraz z sąsiadującym TassilÜ maja
12 11 powierzchnie bez mała dorównująca powierzchni Francji są pochodzenia wulkanicznego jak również pełne niebezpiecznych niespodzianek dla podróżników. Te dzikie i opustoszałe wyżyny od dawna były schronieniem i życia ludności, którą zmusiła nasilająca się nędza środowiska naturalnego do grabienia oraz napadów na podróżników jak również grabieżczych najazdów na ledwo zamożniejszych od nich sąsiadów bądź rywali i konkurentów. Natomiast Tibesti, chociaż powierzchniowo mniejsze od Hoggar jest od niego wyższe a nawet jeszcze bardziej groźne. Górujący nad całością w południowej jego części wygasły wulkan Emi Kussi wysokością dorównuje niemalże Etnie na Sycylii (3400 m.). W tej części Sahary środkowej życie jest wyłącznie możliwe na wysokości ponad 1000 m n.p,m. gdzie roczne opady atmosferyczne wahają się w granicach mm oraz jest bez mała 5-krotnie większe niż na otaczających równinach. Woda deszczowa, jaka gromadzi się u podnóża w dolinach górskich oraz w kraterach wygasłych wulkanów umożliwia do pewnego stopnia hodowle. Stoki górskie opadające w kierunku południowym także wyróżniają się gęściejszymi pastwiskami oraz dorównują tym pastwiskom leżącym dalej na równinach. Hoggar od dawna uważany był za naturalne środowisko życia białej ludności berberskiej, jak również prawdopodobnie przodków współczesnej konfederacji plemiennej Tuaregów Kel Ahaggar i Kel Ajjer oraz innych konfederacji tuareskich zamieszkujących Saharę nieco dalej na południe i południowy-zachód. Góry Tibesti nadal są naturalnym domem starszej ciemnoskórej, (lecz nie czarnej) grupy ludności saharyjskiej Tebu. W tym górzystym terenie przypuszczalnie w najbardziej dla nich sprzyjających okolicznościach mogło ich tu mieszkać nie więcej niż 10 tysięcy. Ogółem ich rozrzucona na dość rozległym obszarze społeczność w Libii, Czadu i Republiki Niger szacowana jest współcześnie na około 250 tysięcy ludzi. Podobnie jak Tuaregowie ludność Tebu często miała wpływ na regulowanie strumienia handlu transsaharyjskiego na trasie między Morzem Śródziemnym a jeziorem Czad tak, iż wywierali znaczący wpływ gospodarczy, polityczny i militarny na losy środkowego Sudanu. Znajdujące się niemalże w środku Sahary (w 2/3 drogi między Trypolisem a jeziorem Czad) oazy Kawaru również służą jako miejsca postoju i odpoczynku dla karawan kupieckich oraz ważne źródło wywozu soli kamiennej do przeważnie pozbawionego tego surowca Sudanu. Na obszarze Kawaru znajdują na szlaku prowadzącym z północy na południe są liczne studnie wyznaczające wąski pas trasy przez Tenéré i jego naturalne przedłużenie Wielki Erg Bilma. Ponieważ Tenéré jest nieprzejezdne dla kupieckich karawan zawsze stanowił przeszkodę dla ludzi. Mimo tego jednak znaczenie polityczne Kawaru opiera się na
13 12 tym, że jest naturalną granicą pomiędzy Saharą wschodnia i zachodnia jak również pomiędzy białą ludnością berberską Tuaregów na zachodzie i ciemnoskórą ludnością Tebu z Kawaru żyjącą na wschodnich wyżynach. Na południe od Kawaru ciągną się trudne, ale możliwe do przebycia wydmowe obszary piaszczyste zwolna przechodzące w porośnięty krzewami otwarty obszar przemieniający się w okolicach jeziora Czad w sawannę. Inne transsaharyjskie szlaki handlowe ciągną się z punktów położonych na wybrzeżu marokańskim do krain położonych nad górnym Senegalem oraz Nigrem. Wydaje się jednak, że poza najstarszym szlakiem handlowym łączącym Asjut w Egipcie ze wschodnim Sudanem, (co najmniej od czasów Starego Królestwa, p.n.e.) centralny szlak wiodący z Trypolitanii nad jezioro Czad wykorzystywany był w różnej postaci i znaczeniu od bardzo dawnych czasów. Stosunkowo otwarty i dostatecznie nawodniony obszar pastwisk Sudanu znajdujący się na południe od Sahary zaliczany jest do najstarszych oraz przyjaznych człowiekowi kraj. Ten obszar nadzwyczaj wąski oraz wciśnięty od północy między przedsaharyjskie stepy i od południa opanowany przez much e tse tse jak też pas lasu tropikalnego sprawiał, że zarówno ludzie jak i towary oraz rozmaite idee przepływały z łatwością przez niego pomimo niewielu naturalnych barier, jakie znaleźć można było od Doliny Nilu po atlantyckie wybrzeża Senegalu i Gwinei. Od około piątego tysiąclecia p.n..e. napływać tu zaczęły udomowione w Azji zwierzęta hodowlane natomiast prawdziwa rewolucja w produkcji rolniczej rozpoczęła się tutaj w trzecim i drugim tysiącleciu p.n.e. po rozpowszechnieniu się neolitycznych technik związanych z wykorzystaniem botanicznej wiedzy do produkcji lokalnych zbóż. Mimo tego jednak nigdy tutaj nie osiągnięto takiego poziomu w gęstości zaludnienia ani też innych wstępnych uwarunkowań związanych z zaawansowana cywilizacją miejska wzoru egipskiego, mezopotamskiego czy z Doliny Indusu. Zjawisko to nastąpiło dopiero pod koniec pierwszego tysiąclecia nowej ery i to pod wpływem zewnętrznym. Stanowiło to w dużym stopniu zachętę do pojawienia się kilku terytorialnie dużych oraz zaludnionych i silnych królestw bądź imperiów sudańskich. Wpływy do nich docierały z terenów doliny Górnego Nilu poprzez wędrujących z kierunków Sahary północnej koczowników. Tym sposobem stare sudańskie szlaki handlowe i kulturalne na długo przed chrześcijaństwem przyczyniły się do rozwoju postępu wśród prymitywniejszych i prehistorycznych społeczeństw Afryki oraz przyczyniły się do powstania wspólnego dziedzictwa bądź narodowości. W okresie dotychczasowej znanej historii Libia przynajmniej nominalnie uzależniona była od obcych rządów. Obszar obecnego państwa libijskiego tworzył często prowincje imperiów panujących nad nimi zarówno z Azji jak też Europy i Afryki. Władzaz taka jednak najczęśćiej ograniczała się do wybrzeży śródziemnomorskich Trypolitanii i Cyrenajki. Z kolei
14 13 interior opanowany od dawna przez niezależne od nikogo plemiona Berberów uznawał wyłącznie autorytet swoich własnych przywódców. Mimo tego jednak do czasów dzisiejszych na terenie Libii przetrwało wiele śladów obcego panowania., Ich świadectwem są ruiny z czasów fenickich, greckich, rzymskich, bizantyjskich, turecich oraz faszystowskich Włoch. Wyjątkiem od wspomnianej tradycji oporu przed obcą dominacją oraz wpływami było powolna aczkolwiek dogłębna absorpcja nie tylko muzułmańskich Arabów, lecz także ich religii i języka, który przynieśli ze sobą najpierw w VII w. z Półwyspu Arabskiego oraz ponownie z jeszcze większym skutkiem w XI w. W wyniku takiego procesu islamizacji wspólczesna Libia jest państwem muzułmańskim. Wydaje się jednak, że poza Półwyspem Arabskim, najbardziej zarabizowanym regionem Libii jest Cyrenajka. Podczas gdy arabizacja pozostałych obszarów, chociaż ekstensywna to jednak niezbyt intensywna jak w przypadku Cyrenajki. W wieku XVIII aż do pierwszych dekad XIX w. Libia znajdowała się pod rządami czzęściowo lokalnej dynastii paszów z rodu Qaramanlī władającymi z Trypolisu oraz nominalnie zależnym od swoich suwerenów tureckich sułtanów w Konstanytynopolu. Jednak kiedy w 1835 r. Turcy usunęli od władzy ostatnich rządców z rodu Qaramanlī i ustanowili bezposrednie rządy sułtanów sprawowane p[rzez mianowanych w Konstatntynopolu paszów została złamana długa tradycja niezalezności od obcej dominacji drogą wymuszenia na zamieszkującym tu społeczeństwie posłuszeństwa przyzwyczajonych do niezależności ludzi. Władza turecka w Konstantynopolu została zaalarmowana zdobyczami jakie osiągnął w Egipcie prawie niezależny od Wysokiej Porty pasza Mu ammad Alī a zajmując Trypolis w 1835 r. zamierzała skutecznie powstrzymać francuską ekspansje w Afryce Północnej po zajęciu przez nią nominalnie zależnego od Konstantynopola Algieru w 1830 r. Podobnie jak Francuzi w Algierze również Turcy w Trypolisie postaniwili dynamicznie realizować swoje plany polityki interwencjonizmu. Jdednakże na przeszkodzie w bezproblemowym realizowaniu takiego planu zawsze stawał niesapodziewany opór ze strony miejscowego spoleczeństwa. Kiedy Turcy podp[orządkowali sobie Trypolitanię i Fezzān Cyrenajka stawała się centrum muzułmańskiego ruchu odnowy, który z biegiem czasu kładł fundamenty pod współczesną Libię, i który swoimi wpływami sięgał poza granice obecnego państwa na obszary Afryki saharyjskiej i subsaharyjskiej. Jego założyciel Sīdī Mu ammad bin Alī ías- Sanūsī urodził się w końcu lat 70-tych XVIII w. w Mostaġānem w Algierii. Po długich studiach teologicznych w Fezie (Maroko) zgromadzil po raz pietrwszy wokół siebie grono uczniów przemierzając wraz z nimi olbrzymie obszary Afryki saharyjskiej jak również święte
15 14 miejsca islamu (Mekkę i Medynę). Modłami i azasadą powrotu do pierwotnego islamu dążył do urzeczywistnienia idei wielkiej jedności islamskiej. Przebywając na terenie HiÑazu został przywódcą nowego zakonu (bractwa) islamskiego ías-sanūsījja grupuijącego w sobie ortodoksyjnych mistyków sufickich. Było to bractwo ascetyczne z silnie eksponowanym powołaniem misyjnym. Właśnie w Mekce Sīdī Mu ammad (znany wśród swoich zwolenników jako Wielki Sanūsī) napotkał swojego najwiekszego zwolennika i poplecznika w osobie Emira Mu ammada Šarīfa, który jako przyszły sułtan Uaddai był odpowiedzialny za szerzenie idei Bractwa Sanūsījja na obszarach Czarnej Afryki. Z powodu podboju Algierii przez Francję Wielki Sanūsī nie był w stanie powrócić do swego kraju i dlatego osiedlił się w Cyrenajce. Powiązanie dziejów tego bractwa religijnego z polityką prowadzona przez Wielka Portę w Konstatynopolu oraz ekspansywna polityką kolonialna mocarstw europejskich złożyło się na dzieje XX-wiecznej Libii. 2. LIBIA PRZED PODBOJEM ARABSKIM Ludzie określani w przekazach historycznych świata klasycznego mianem Libijczyków 1 żyli w Afryce Północnej na terenach na zachód od Egiptu i byli przodkami dzisiejszych Berberów. 100 Ilościowo nieliczni rozrzuceni na olbrzymiej przestrzeni pomiędzy wybrzeżami śródziemnomorskimi a Saharą środkową nie wypracowali wielkiej kultury ani organizacji politycznej 2. Do momentu zetknięcia się z nimi Fenicjan i Greków brak tutaj było większych skupisk ludności czy też miast. Wydaje się, że wyjątkiem od tej zasady było plemię (czy nawet konfederacja plemienna) Garamantów wymieniona po raz pierwszy przez Herodota (V w.p,n.e.). Pozostawione przez tego historyka greckiego opisy wspomnianego ludu (ethnos) kreślą go jako dość potężnego, zamieszkującego tereny położone około 10 dni drogi na zachód od Augila, czyli na terenie środkowego Fezzanu. 14 Według Herodota ludność ta używa do polowań czterokonnych rydwanów na szybkonogich etiopskich troglodytów. Wspomniany opis potwierdzają odnalezione na Saharze rysunki naskalne. Te krótkie opisy Herodota odnoszące się do ludności żyjącej w Afryce Północnej przekazują nam prawdopodobnie wiadomości o białym ludzie 1 Określenie Libijczyk pochodzi ze staroegipskiego Lebu (bądź Rebu) i było używane w II tysiącleciu p.n.e. w stosunku do plemienia (lub grupy plemion) żyjących na terenie Cyrenajki. Z kolei Grecy rozciagnęli znaczenie tej nazwy na wszystkie żyjące w Afryce PółnocnoZachodniej ludy chamickie (nie murzyńskie), patrz: D.E.L.Haynes, The antiquities of Tripolitania, Tripoli 1965, s Niezbyt pochlebną o tych ludach opinię pozostawił Sallustriusz w swojej Bellum Jugurthinum, XXI Africa initio habuere Gaetuli et Libyes Herodotus = The History (ransl. By David Grene). Chicago, IL (University of Chicago Press).
16 15 Garamantów stojącym już na poziomie społecznego zorganizowania ze stosunkowo rozwiniętą techniką, wykorzystującym bogactwa naturalne oaz środkowego Fezzanu oraz polującego na bardziej prymitywnych ciemnoskórych mieszkańców Sahary z zamiarem zamiany ich w niewolników. Określenie ich przez Herodota mianem Etiopczycy sugerować może, że nie mamy tu do czynienia z czarnymi mieszkańcami kontynentu afrykańskiego, lecz prawdopodobnie z przodkami dzisiejszych ciemnoskórych plemion Tebu. 4 Transsaharyjskie handlowe kontakty Kartagińczyków prowadzone z samej Kartaginy bądź jej trypolitańskich punktów odbywały się za pośrednictwem Garamantów. Lud ten zamieszkiwał wiele istniejących tam oaz składających się w przeważającej większości na sieć szlaków handlowych prowadzących znad Morza Śródziemnego w głąb kontynentu afrykańskiego określanych jako szlak Garamantów. Naturalnie każdy z przygodnych kupców nie znających reguł handlu przez pustynię, jak również jej tajemnic oraz zysków był z takiej działalności wykluczany w podobny sposób jak to czyniono również w późniejszych czasach. Podobnie Grecy, którzy począwszy od VII w.p.n.e. zakładają na wybrzeżach Cyrenajki duże miasta i szczycili się posiadanej solidniejszej bazy rolniczej od Kartagińczyków w Trypolitanii prowadzili handel pośredni z interiorem afrykańskim poprzez oazy Augili. 5 Z oaz Augili szlak handlowy wiódł w kierunku południowo-zachodnim przez tereny zamieszkałe przez Garamantów a nie jak to mogło się wydawać dłuższym i uciążliwszym szlakiem prowadzącym bezpośrednio na południe Cyrenajki przez Pustynię Libijską do oazy Kufra. Zatem jeśli rzeczywiście Garamantowie kontrolowali handel z obszarami Sahary środkowej to jest również prawdopodobnym, że wykorzystywali do tych celów karawan złożonych z bardziej wytrzymałych w tamtych warunkach zwierząt jucznych od koni i ciągnionych przez nie wozów takich, jakie namalowano na naskalnych rysunkach. Do wysunięcia takiej hipotezy skłania brak najmniejszej wzmianki o ewentualnych saharyjskich szlakach handlowych wykorzystujących do tego celu wozy pociągowe. Już sam fakt, że konia po raz pierwszy sprowadzono na Zachód oraz na obszary Afryki środkowozachodniej z północy jak również i to, że zwierzę to wykorzystywano bardziej do jazdy niż do pociągu a ponadto koło nie było znane przez długi czas na obszarach położonych na południe od Sahary jeszcze bardziej osłabiają hipotezę o wykorzystaniu przez człowieka wozów kołowych do transsaharyjskiego handlu w odległej przeszłości. 6 4 Patrz: Lloyd Cabot Briggs, Tribes of the Sahara, Cambrigde,MA. 1960, str. 181 (Harvard U.P.) 5 Patrz: Francesco Valori, Storia della Cirenaica, Firenze 1961, str (Sansoni Editore) 6 Patrz: C.Boccazzi, Il condottiero dei Tuareg. Milano 1982, s. 100 (Mondadori Editore)
17 16 Sądzi się, że stosowanie żelaza i jego wytop dotarły do Sudanu z dwóch możliwych źródeł. Jednym z nich było białe królestwo kuszyckie ze stolicą i mieszczącym się w niej dużym ośrodkiem wytopu żelaza Meroe nad górnym Nilem, jakie rozkwitało w ostatnich wiekach przed pojawieniem się chrześcijaństwa oraz w I wieku n.e. Drugim z tych źródeł wydaje się być fenicko-kartagińska Afryka Północna. 7 Wykonaną broń z żelaza sprowadzano do Sudanu z Afryki Północnej od III w.p.n.e., chociaż sama technika obróbki żelaza nie dotarła do FezzÇnu i leżących bardziej na południu obszarów Afryki wcześniej. Kiedy jednak zapoznano się z techniką wytopu i obróbki żelaza na sudańskiej sawannie rozkwitła jego produkcja gdzie występowały pokaźne zasoby rudy żelaznej oraz drewna do wytopu i to w miejscach, które nie doświadczyły na sobie wpływów epoki brązu tylko z opóźnieniem wkroczyły w epokę żelaza przynoszącą ze sobą zarówno przemiany technologiczne jak i społeczno-ekonomiczne. Garamantowie ponownie pojawiają się w zapisach historycznych w I wieku n.e. gdy wybrzeża Afryki Północnej znalazły się pod panowaniem Rzymu. Opis przekazany potomności przez Pliniusza Starszego i dotyczący wyprawy prokonsula Afryki L.Corbeliusa Balbusa w 19 roku n.e. pokazuje rozmiar sił rzymskich skierowanych na stolicę Garamantów Garamę (dzisiejsza µerma) znajdującą się w WÇdi íagial w środkowym FezzÇnie. Ta i inne wyprawy rzymskie podejmowane w I wieku n.e. utwierdziły Rzymian o nieskuteczności prób utrzymania szlaków komunikacyjnych z afrykańskim interiorem jak też zachowania pełnej hegemonii nad i kontroli nad nieuchwytnymi ludami. Na obszarze Trypolitanii granice Imperium Rzymskiego nigdy nie docierały daleko na południe tak, iż do III wieku n.e. kierunek handlu transsaharyjskiego był kontrolowany i odbywał się poprzez duże umocnienia forteczne na pustyni. Umocnienia takie znajdowały się w Gadamesie na szlaku transsaharyjskim prowadzącym z portu w Sabratha nad Morzem Śródziemnym nad rzekę Niger, w Äeria íal.-äarbija na bezpośrednim szlaku wiodącym z Oea (Trypolisu) na północy do FezzÇnu przez ammada íal.- amrçí, oraz z Bū NÑem na starym szlaku z portu Leptis Magna do oaz w FezzÇnie. 9 Rzymska Afryka Północna rozciągała się wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego od Egiptu do Maroka wyłącznie zajmując wąski pas nadbrzeżny nadający się do wykorzystania przez rolnictwo włącznie z leżącymi aż po sama granicę pustyni stepami. Sami Rzymianie niewiele wiedzieli o Saharze i jeszcze mniej o tym, co było w interiorze. Żyjący w II wieku n.e. w 7 Patrz: P.L.Shinnie (ed.), The African Iron Age, Oxford 1971, s 17, (Oxford U.P.) 9. Patrz: D.E.L.Haynes, The antiquities of Tripolitania, Tripoli 1965, s. 39.
18 17 Aleksandrii geograf Ptolemeusz znał jedynie Saharę po Tuat i FezzÇn. Okazuje się, że świat klasyczny posiadał większą wiedze na temat wybrzeża Afryki Wschodniej oraz jej bezpośredniego dostępu do bogatych kulturalnie i handlowo ośrodków nad Oceanem Indyjskim. Niemniej jednak za pośrednictwem Garamantów Rzymianie mieli możliwość uprawiania handlu przez pustynię. Według Ptolemeusza 10 Rzymianie odprawili około 100 roku n.e. do firmy Garamantów dwie transsaharyjskie wyprawy handlowe, z których jedna mogła nawet dotrzeć aż do Sudanu gdyż przekaz geografa podaje, że dotarła do dotychczas nieznanej krainy Agysmiba gdzie żyją nosorożce. Takie kupieckie wyprawy organizowano z zamiarem faktycznej kalkulacji ich rentowności dla świata rzymskiego a zwłaszcza bardzo rzadkiej wówczas ach Afryki Północnej kości słoniowej jak też drogich kamieni (granatów i.t.p.), cywet oraz niewolników. Niewolnicy prowadzeni przez pustynię przez Garamantów był prawdopodobnie wyłapywani podczas ich najazdów na pograniczne obrzeża Sahary na południu. Z kolei dzikie zwierzęta do rzymskich cyrków oraz sudańska kość słoniowa były zdobywane w podobny sposób, co niewolnicy. Natomiast drogie kamienie (zwłaszcza granaty), chociaż w tamtych czasach ważny przedmiot handlu nie doczekały się ujawnienia ich źródła pochodzenia ani dostawców. Brak jest również większych wzmianek na temat handlu złotem w czasach rzymskich, chociaż wiadomo było, że Kartagińczycy handlowali złotem z Afryką Zachodnią. Generalnie należy stwierdzić, że stosunki Garamantów z ludnością Sudanu bardziej były łupieżcze niż handlowe, ponieważ zarówno kość słoniową jak i niewolników zdobywano drogą bezpośredniego rabunku i porwania bez żadnej zapłaty, chociaż nie wyklucza się wymiany innych dóbr konsumpcyjnych na żywność lub saharyjska sól kuchenną. Pewne jednak produkty zawsze docierały przez Saharę odkąd istniało na nie duże zapotrzebowanie i przyczyniali się do tego najczęściej rozmaici pośrednicy. Tym sposobem do Sudanu od najdawniejszych czasów importowano z północy broń oraz metale. Wielkość oraz bogactwo trzech dużych rzymskich portów Trypolitanii Sabrathy, Oea a zwłaszcza Leptis Magna odzwierciedla ich rolę jako ośrodków kwitnącego handlu transsaharyjskiego. Było to drugie pod względem wagi i znaczenia po eksporcie lokalnej produkcji rolniczej (zwłaszcza doskonałej oliwy z oliwek). Chociaż w czasach rzymskich transsaharyjski handel wydaje się miał ograniczony wpływ na kulturę ludów żyjących na pustyni to mimo wszystko zawsze był źródłem stałego napływu świeżej krwi murzyńskiej, 10 Patrz: Ptolemeusz, Geografia, Księga I, str. 8.
19 18 jaka stopniowo acz nie systematycznie przesączała się przedostawała się zarówno do ludności prowadzącej osiadły tryb życia jak też koczowników. 11 Rzymianie, chociaż nigdy nie zdobyli się na gruntowną penetracje Sahary ani też na trwałe osadnictwo poza sąsiadującymi z pustynia obszarami jednak przyczynili się do rozwoju handlu z Garamantami. Resztki dawnej stolicy Garamantów Garamy (dzisiejsza µerma) znajdujące się na obszarze środkowego FezzÇnu w WÇdi íagial jak też tysiące grobów odkopywanych w okolicy są od końca I wieku n.e. pełne rzymskich pamiątek. Takie znaleziska mogą jedynie świadczyć o tym, że Garamantowie znaleźli się pod znacznym rzymskim wpływem materialnym i technicznym. Brak jest jednak świadectw, że Rzymianie i ich dzieła znani byli dalej na południe od Sahary, chociaż nie wyklucza się tego, że niektórzy wyprawiali się tak daleko a jeszcze mniejsza ich ilość zamieszkiwała poza granicami Imperium Rzymskiego. Zarówno pisane przekazy są, co do tego skąpe jak i mgliste a wykopaliska archeologiczne tego dotychczas nie potwierdziły. W okresie kartagińskim a zwłaszcza w ponad czterowiekowym okresie panowania rzymskiego Północna Trypolitania była w przeważającej mierze odcięta od saharyjskiego interioru. Znajdujący się tuż na krawędzi obszar przed pustynią stał się granicą między światem cywilizowanym a światem barbarzyńskim. Same znajdujące się na skraju Sahary stepy nie były warte jakichkolwiek podbojów a żyjący na nich koczownicze plemiona na niebyły dla Rzymian jakimś poważnych zagrożeniem z uwagi na trwały nad nimi nadzór. Z tego względu Trypolitania musiała siłą rzeczy dostać się w orbitę cywilizacji śródziemnomorskiej i tym samym stała się jedną z mniejszych afrykańskich prowincji rzymskich oraz chrześcijańskich. Chrześcijaństwo jako jeden z rzymskich wpływów na tym terenie promieniować zaczęło ze swych ważnych ośrodków Aleksandrii i Kartaginy na bardziej odległe obszary Afryki Północnej docierając zwolna na tereny górnej Doliny Nilu do Nubii oraz do Etiopii. Brak jest jednak dowodów, że docierało tam kiedykolwiek również przez pustynię (przynajmniej nie z terenów północnoafrykańskich prowincji rzymskich) a ponadto nigdy także nie rozprzestrzeniło się na obszary Sudanu zachodniego. W VI wieku podczas panowania Bizancjum na tych obszarach chrześcijaństwo dotarło do oaz Sahary Północnej (Siwa, íaugila, Gadames i inne) jak również do Garamantów Patrz: Lloyd Cabot Briggs, Tribes of the Sahara, Cambrigde,MA. 1960, s. 263 (Harvard U.P.) 13 Patrz: Antoni Merighi, op.cit. vol. 2, s ; ía mad Fakhry, The oases of Egypt,Kair , vol.1, s oraz vol.ii, str. 67, , 165. (American University in Cairo Press)
20 19 Nieliczne jak się wydaje przypuszczalne wpływy chrześcijańskie wśród żyjących współcześnie na Saharze Tuaregów raczej były pochodzenia judaistycznego z uwagi na fakt, że właśnie Żydzi w tamtych czasach odgrywali większą role w ewolucji żyjącego na pustyni społeczeństwa. 14 Po trwających długo konfliktach religijnych i społecznych i towarzyszącym im upadku gospodarczym w V wieku rzymska Afryka Północna dostała się w ręce germańskiego plemienia Wandalów. Upadek ten równocześnie spowodował częściowe ewolucyjne przyspieszenie w aspekcie społecznym i zmian o charakterze strategicznym, które skierowały Afrykę Północną na odmienne tory otwierając częściowo ją w kierunku saharyjskiego interioru oraz na obszary leżące dalej na południe. Ponowne odzyskanie tych terenów w VI wieku przez Bizancjum jedynie odsunęło w czasie zapoczątkowany wcześniej i nieodwracalny proces. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa Rzym był jeszcze w stanie kontrolować napływ koczowników na opanowanych terenach w poszukiwaniu sezonowych pastwisk dla hodowanych zwierząt jak również handlu na przyległych obszarach granicznych. Generalnie jednak koczownicy sami nabrali większej wprawy oraz umiejętności w korzystaniu z pastwisk stepowych położonych nie tylko na północnej krawędzi Sahary, lecz również na jej krawędzi południowej. Kluczem ułatwiającym zrozumienie tego zjawiska był wielbłąd jednogarbny (dromader). Zwierzę to, chociaż nie ma afrykańskiego rodowodu pojawiło się prawdopodobnie za sprawa Persów, którzy je ze sobą zabrali najeżdżając Egipt w 525 r. p.n.e. Minęło następnych tysiąc lat i wielbłąd rozprzestrzeniając się po całej Saharze znalazł znośniejsze dla siebie warunki do życia. Rzymianie mogli sprowadzić wielbłąda do Trypolitanii i Magrebu a kupcy z Leptis Magny byli prawdopodobnie pierwszymi w Afryce, którzy organizowali handel karawanowy już w III wieku n.e. Około 500 r, n.e. wielbłąd dowiódł swych walorów bojowych w walkach na pustyni, kiedy podczas starcia Wandalów z koczownikami konie najeźdźców germańskich odmówiły sforsowania okrążenia przez wielbłądy. Rozprzestrzenianie się wielbłąda na Saharze otworzyło nowy rozdział dla bez mała połowy kontynentu afrykańskiego. Zwierzę to było w stanie przemierzać szybciej oraz dłuższe odległości niż inne zwierzęta. Wielbłąd nie potrzebuje przez dłuższy okres czasu uzupełniać wodą swego organizmu ani tez nie wymaga w trudnych warunkach życia na pustyni specjalnego pożywienia. Tym sposobem koczownicze plemiona przyjmując do siebie wielbłąda (czy też raczej stając się koczownikami w procesie adopcji wielbłąda) wykazały się 14 Patrz: Lloyd Cabot Briggs, op.cit. s. 90
IZRAEL. Wykład 1. Dlaczego Izrael?
IZRAEL Wykład 1 Dlaczego Izrael? Zanim rozpoczniemy wykład na temat Izraela, należy się zastanowić co wpłynęło na fakt, że ten niewielki skrawek lądu budzi zainteresowanie całego świata. Spójrzmy przede
Bardziej szczegółowoEtymologia. Istnieją co najmniej dwie teorie dotyczące pochodzenia nazwy kontynentu :
Afryka Afryka drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi, ma 30,3 mln km² powierzchni, czyli ponad 20,3% ogólnej powierzchni lądowej naszego globu. Przechodzi przez niego południk 0, obydwa zwrotniki
Bardziej szczegółowoPLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) NR PROGRAMU: DKOS 4015 90/02. I. Dzieje najdawniejsze - źródła archeologiczne i materialne do dziejów najdawniejszych, - systemy periodyzacji
Bardziej szczegółowoCiekawie o Somalii Somalia w Pigułce państwo w północno-wschodniej części Afryki położone na Półwyspie Somalijskim (zwanym Rogiem Afryki ). Przylega do Oceanu Indyjskiego i Zatoki Adeńskiej. Na północnym
Bardziej szczegółowoW czasach Jezusa Chrystusa Palestyna liczyła ok. mln mieszkańców.
1 Zanim wyruszysz w wędrówkę śladami Chrystusa, przygotuj ważne informacje o Ziemi Zbawiciela. Opracuj podręczny Przewodnik po Ziemi Świętej, uzupełniając brakujące informacje. Położenie Palestyny Ziemia
Bardziej szczegółowoPlan testu dwustopniowego z przyrody kl. VI dział - krajobrazy Ziemi
Opracowała: mgr Danuta Słaboń. Plan testu dwustopniowego z przyrody kl. VI dział - krajobrazy Ziemi Wymagania programowe Cele nauczania. Zakres materiału. Podstawowe (P) Rozszerzające (R) Waga materiału.
Bardziej szczegółowoGeografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe
Bardziej szczegółowoSahel. Sahel, Sahel Tropikalny(sahil wybrzeże) region geograficzny w Afryce. Obejmuje obszar na północ od Sudanu
SAHEL Położenie Sahel Sahel, Sahel Tropikalny(sahil wybrzeże) region geograficzny w Afryce. Obejmuje obszar na północ od Sudanu (regionu) i południe od Sahary. (Od Sudanu i Senegalu do Somalii przez Mauretanię,
Bardziej szczegółowoSZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM
SZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie
Bardziej szczegółowoGeografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
NAUCZYCIEL: DOROTA BARCZYK WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII W KLASIE III B G SZKOŁY PODSTAWOWEJ W ŻARNOWCU W ROKU SZKOLNYM 2017/2018 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017
SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca wymienić charakterystyczne Afryki.
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania
1 Przedmiotowy system oceniania 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia wskazać na mapie
Bardziej szczegółowoOcena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi:
1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe
Bardziej szczegółowo3. Uzupełnij luki w zdaniach. Średnia gęstość zaludnienia Europy wynosi (1)... Najmniejsza...
ID Testu: 9D285I3 Imię i nazwisko ucznia Klasa Data 1. Które miejsce pod względem wielkości wśród kontynentów zajmuje Europa? A. 2 B. 6 C. 7 D. 4 2. Które miejsce, pod względem liczby ludności, zajmuje
Bardziej szczegółowoOCEANY STELLA CHOCHOWSKA KL.1TH
OCEANY STELLA CHOCHOWSKA KL.1TH Oceany światowe: Ocean Arktyczny Ocean Indyjski Ocean Atlantycki Ocean Spokojny Ocean Arktyczny Ocean Arktyczny jest bardzo ściśle monitorować na skutki zmian klimatycznych.
Bardziej szczegółowoTypy strefy równikowej:
Strefa równikowa: Duży dopływ energii słonecznej w ciągu roku, strefa bardzo wilgotna spowodowana znacznym parowaniem. W powietrzu występują warunki do powstawania procesów konwekcyjnych. Przykładem mogą
Bardziej szczegółowoWymagany czas : 60 min Nazwisko i imię ucznia... Szkoła... Nazwisko i imię nauczyciela przygotowującego ucznia do konkursu...
Wojewódzki Konkurs Geograficzny Etap szkolny 2006/2007 Wymagany czas : 60 min Nazwisko i imię ucznia... Szkoła... Nazwisko i imię nauczyciela przygotowującego ucznia do konkursu... Życzymy powodzenia!
Bardziej szczegółowoPLAN REALIZACJI MATERIAŁU NAUCZANIA Z GEOGRAFII W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM WRAZ Z OKREŚLENIEM WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH
PLAN REALIZACJI MATERIAŁU NAUCZANIA Z GEOGRAFII W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM WRAZ Z OKREŚLENIEM WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH OPRACOWANO NA PODSTAWIE PROGRAMU BLIŻEJ GEOGRAFII 1 GODZ. TYGODNIOWO 34 GODZ. W CIĄGU
Bardziej szczegółowoSpołeczeństwa i kultury w Europie Europa i jej granice
Społeczeństwa i kultury w Europie Europa i jej granice dr Wojciech Lewandowski Instytut Europeistyki WNPiSM UW Granica Czym jest granica? Atrybut państwa Terytorium n terytorium państwa: obszar geograficzny
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3
Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu
Bardziej szczegółoworozszerzające (ocena dobra)
SZKOŁA PODSTAWOWA NR 149 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Krakowie Wymagania edukacyjne z geografii dla klasy 5 SP - w op Wymagania na poszczególne oceny konieczne (ocena dopuszczająca) podstawowe (ocena
Bardziej szczegółowoAzja 1. Azja kontynent wielkich kontrastów
Azja 1. Azja kontynent wielkich kontrastów terminu Eurazja świata Eurazję i Azję wymienia przykłady kontrastów geograficznych Azji wybrane elementy linii brzegowej Azji i podaje ich nazwy wymienia czynniki
Bardziej szczegółowoGeografia. listopad. Geografia, klasa 8. XI Geografia regionalna Afryki. Zapisy podstawy programowej Uczeń:
Geografia listopad Geografia, klasa 8 XI Geografia regionalna Afryki Zapisy podstawy programowej Uczeń: 1. opisuje i wyjaśnia cyrkulację powietrza w strefie międzyzwrotnikowej; 2. wykazuje związek między
Bardziej szczegółowoUczeń potrafi: przedstawić cechy. środowiska przyrodniczego. wyróżniające Europę na tle innych kontynentów. wyjaśnić przyczyny. zróżnicowania ludów
Tematy lekcji Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca DZIAŁ 1. EUROPA. RELACJE PRZYRODA - CZŁOWIEK - GOSPODARKA 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI GEOGRAFIA JAKO NAUKA 9
GEOGRAFIA JAKO NAUKA 9 I PLANETA ZIEMIA. ZIEMIA JAKO CZĘŚĆ WSZECHŚWIATA 1. Pierwotne wyobrażenia o kształcie Ziemi i ich ewolucja 11 2. Wszechświat. Układ Słoneczny 12 3. Ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje
Bardziej szczegółowoGIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU
Wymagania edukacyjne z podstawy programowej Klasa pierwsza I półrocze Podstawa programowa Cele kształcenia Wymagania ogólne Treści nauczania -wymagania szczegółowe 1. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje
Bardziej szczegółowoEgzamin klasyfikacyjny z geografii Gimnazjum klasa III
Egzamin klasyfikacyjny z geografii Gimnazjum klasa III część pisemna czas trwania części pisemnej egzaminu: 60 minut Zadanie 1 ( 0-2) Uzupełnij zdania podanymi terminami (jest ich więcej): Atlantycki,
Bardziej szczegółowoWymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum
Wymagania na poszczególne stopnie z historii klas I-III gimnazjum Kryteria oceniania historia kl. I Ocena dopuszczająca. Poziom wymagań konieczny. - zna pojęcia źródło historyczne, era, zlokalizuje na
Bardziej szczegółowoCopyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2014 ISBN:
HISTORIA Autorzy: Szymon Krawczyk, Mariusz Włodarczyk Redaktor serii: Marek Jannasz Korekta: Paweł Pokora Koncepcja graficzna serii: Teresa Chylińska-Kur, KurkaStudio Opracowanie graficzne: Piotr Korolewski
Bardziej szczegółowoWątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory
Klasa II semestr czwarty Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory 1. Jak kształtował się współczesny naród polski? Ku współczesnemu narodowi W obronie polskości Kultura narodowa
Bardziej szczegółowow klasie pierwszej gimnazjum Nr lekcji Sugerowany temat lekcji Jednostki tematyczne w podręczniku Planeta Nowa 1 Dział: Podstawy geografii
Propozycja rozkładu materiału nauczania w podziale na poszczególne jednostki lekcyjne (tematy) do podręcznika Planeta Nowa 1 przy 1 godzinie geografii w tygodniu w klasie pierwszej gimnazjum. Nr lekcji
Bardziej szczegółowoGłówne ludy Arabowie Beduinów
Afryka Północna (1) Obszar:strefa śródziemnomorska państw afrykańskich od Egiptu po Maroko, dolina Nilu do Asuanu, Cyrenajka i Trypolitania, góry Atlas Języki: a) rodzina semito-chamicka -gałąź semicka
Bardziej szczegółowoHISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA
2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je
Bardziej szczegółowoGEOGRAFIA treści nauczania zakres rozszerzony 5 SEMESTR Janusz Stasiak Ciekawi świata 2 Wydaw. OPERON podręcznik
GEOGRAFIA treści nauczania zakres rozszerzony 5 SEMESTR Janusz Stasiak Ciekawi świata 2 Wydaw. OPERON podręcznik DZIAŁ KLASYFIKACJA PAŃSTW ŚWIATA PROCESY DEMOGRAFICZNE TEMAT 1. Ekonomiczne i społeczne
Bardziej szczegółowoZAŁĄCZNIK 17 Lotnicza Pogoda w pytaniach i odpowiedziach
GLOBALNA CYRKULACJA POWIETRZA I STREFY KLIMATYCZNE Terminu klimat używamy do opisu charakterystycznych cech/parametrów pogody dla danego obszaru geograficznego. W skład tych parametrów wchodzą: temperatura,
Bardziej szczegółowoPREZENTACJA Natalia Teda
PREZENTACJA Natalia Teda Flaga Sycylii. Sycylia włoska wyspa z swoją siedzibą w Palermo. Powierzchnia jaką zajmuje to 25 710 km ². Liczba ludności na Sycylii to 5 036 666. Sycylie dzielimy na 9 prowincji
Bardziej szczegółowoWymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Wymagania wykraczające. Uczeń potrafi: Dział 1. Mapa
PLAN WYNIKOWY 1. Geograficzny punkt widzenia 2. Orientacja na mapie i globusie wyjaśnić pojęcie geografia ; powiedzieć, co to jest środowisko przyrodnicze i środowisko geograficzne; wymienić sfery ziemskie;
Bardziej szczegółowoHISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE
HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE KLASA I PRAHISTORIA Czas w historii. Klasyfikacja źródeł historycznych. Pradzieje ludzkości. Ocena dopuszczająca: zna pojęcia źródło historyczne, era ; zlokalizuje
Bardziej szczegółowoWarunki rozwoju rolnictwa. Czynniki wpływające na rolnictwo
Warunki rozwoju rolnictwa Czynniki wpływające na rolnictwo PRZYRODNICZE WARUNKI KLIMATYCZNE UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI GLEBY STOSUNKI WODNE POZAPRZYRODNICZE WŁASNOŚĆ ZIEMI WIELKOŚĆ GOSPODARSTW POZIOM MECHANIZACJI
Bardziej szczegółowoTypy rolnictwa TYPY ROLNICTWA według przeznaczenia produkcji rolniczej. TYPY ROLNICTWA według poziomu nowoczesności
TYPY ROLNICTWA według przeznaczenia produkcji rolniczej Typy rolnictwa Poziom rozszerzony SAMOZAOPATRZENIOWE produkcja rolnicza na potrzeby rolnika i jego rodziny. Charakteryzuje się niewielką produktywnością,
Bardziej szczegółowoCechy klimatu Europy. Czynniki kształtujące klimat Europy
Czynniki kształtujące klimat Europy Cechy klimatu Europy położenie geograficzne kontynentu Zszerokością geograficzną związane jest nasłonecznienie powierzchni lądu, długość dnia i nocy, a pośrednio rozkład
Bardziej szczegółowoRzeźba na mapach. m n.p.m
Rzeźba na mapach Rzeźbę terenu przedstawia się obecnie najczęściej za pomocą poziomic. Poziomice (izohipsy) są to linie na mapie łączące punkty o jednakowej wysokości. Mapa poziomicowa (hipsometryczna)
Bardziej szczegółowoGeografia - wymagania edukacyjne,,bliżej geografii 3 - Alicja Januś
1 Geografia - wymagania edukacyjne,,bliżej geografii 3 - Alicja Januś Temat lekcji Wymagania na poszczególne oceny dopuszczający dostateczny dobry bardzo dobry DZIAŁ: EUROPA. RELACJE PRZYRODA- CZŁOWIEK
Bardziej szczegółowoDesert & Mountain Challenge - Iran 2012
Desert & Mountain Challenge - Iran 2012 Wyzwanie Pustynia solna Dasht-e-Lut to miejsce rzadko wybierane na wakacyjną przejażdżkę. Przekonał się o tym w IV wieku p.n.e. Aleksander Wielki, kiedy to bezlitosny
Bardziej szczegółowoGEOPOLITYKA - GEOGOSPODARKA - GEOLOGISTYKA
GEOPOLITYKA - GEOGOSPODARKA - GEOLOGISTYKA O szansach i zagrożeniach związanych z przebiegunowaniem politycznym i gospodarczym świata i miejscu Polski w tym procesie. Profesor Robert Gwiazdowski 25 LAT
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne w klasie III (nowa podstawa programowa)
Szczegółowe wymagania edukacyjne w klasie III (nowa podstawa programowa) PRZEDMIOT: GEOGRAFIA OCENA: WYMAGANIA ŚRÓDROCZNE WYMAGANIA KOŃCOWOROCZNE Niedostateczny Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który
Bardziej szczegółowoOcena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi: Dział 1. Mapa
1. Geograficzny punkt widzenia 2. Orientacja na mapie i globusie powiedzieć, czym jest geografia; powiedzieć, co to jest środowisko przyrodnicze i geograficzne; wymienić sfery ziemskie. wskazać na mapie
Bardziej szczegółowoRozkład tematów z geografii w Gimnazjum nr 53
Rozkład tematów z geografii w Gimnazjum nr 53 Rozkład materiału nauczania w podziale na poszczególne jednostki lekcyjne (tematy) przy 2 godzinach geografii w tygodniu w klasie drugiej gimnazjum. Nr lekcji
Bardziej szczegółowoOcena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi: Dział 1. Mapa
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA GEOGRAFIA KLASA 5 1. Geograficzny punkt widzenia 2. Orientacja na mapie i globusie powiedzieć, czym jest geografia; powiedzieć, co to jest środowisko przyrodnicze i geograficzne;
Bardziej szczegółowoOcena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi: Dział 1. Mapa
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA 1. Geograficzny punkt widzenia 2. Orientacja na mapie i globusie powiedzieć, czym jest geografia; powiedzieć, co to jest środowisko przyrodnicze i geograficzne; wymienić sfery
Bardziej szczegółowoW latach miejscowość była siedzibą gminy Tatrzańskiej.
Zakopane miasto i gmina w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego. Według danych z 31 grudnia 2009 r. miasto miało 26 737 mieszkańców i było drugim co do wielkości po Nowym Targu miastem
Bardziej szczegółowoGeografia fizyczna świata / Jerzy Makowski. wyd. 1, 6 dodr. Warszawa, Spis treści
Geografia fizyczna świata / Jerzy Makowski. wyd. 1, 6 dodr. Warszawa, 2013 Spis treści Wstęp 9 Europa 11 Nazwa kontynentu i jego cechy szczególne 11 Położenie geograficzne 11 Morskie granice kontynentu
Bardziej szczegółowoZAŁĄCZNIK 7 - Lotnicza Pogoda w pytaniach i odpowiedziach.
Prąd strumieniowy (jet stream) jest wąskim pasem bardzo silnego wiatru na dużej wysokości (prędkość wiatru jest > 60 kts, czyli 30 m/s). Możemy go sobie wyobrazić jako rurę, która jest spłaszczona w pionie
Bardziej szczegółowoDZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Katowice, dnia 4 grudnia 2013 r. Poz. 7116 ROZPORZĄDZENIE NR 4/2013 DYREKTORA REGIONALNEGO ZARZĄDU GOSPODARKI WODNEJ W GLIWICACH z dnia 2 grudnia 2013 r. w sprawie
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR LII/696/2018 RADY MIASTA KALISZA z dnia 26 kwietnia 2018 r.
UCHWAŁA NR LII/696/2018 RADY MIASTA KALISZA z dnia 26 kwietnia 2018 r. w sprawie nadania nazw drogom na terenie miasta Kalisza Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
Bardziej szczegółowoGeografia Wymagania edukacyjne na pierwsze półrocze dla klasy 5. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
Geografia Wymagania edukacyjne na pierwsze półrocze dla klasy 5 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca powiedzieć, czym jest geografia; powiedzieć, co to jest
Bardziej szczegółowoWiatry etezyjskie 2015-06-11 10:34:13
Wiatry etezyjskie 2015-06-11 10:34:13 2 Grecja znajduje się w południowo-wschodniej części Europy, na krańcu Półwyspu Bałkańskiego. Przeważająca część kraju jest pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego.
Bardziej szczegółowoHISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
Bardziej szczegółowoMIĘDZYSZKOLNY KONKURS GEOGRAFICZNY DLA GIMNAZJALISTÓW WĘDRUJEMY PO MAPIE ŚWIATA
Nazwisko Imię Szkoła Liczba punktów (wypełnia sprawdzający) XXI LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE im. św. St. Kostki w Lublinie MIĘDZYSZKOLNY KONKURS GEOGRAFICZNY DLA GIMNAZJALISTÓW Część I Czas pracy: 30 minut
Bardziej szczegółowoKurs Przodownika Turystyki Górskiej PTTK Kolonizacja Wołoska
Kurs Przodownika Turystyki Górskiej PTTK 2012 Daniel Kuligowski Kolonizacja wołoska: fala migracji i osadnictwa na terenie Karpat, trwająca od XIII do XVI wieku. Od końca XII wieku pasterze zamieszkujący
Bardziej szczegółowoDOBOWE AMPLITUDY TEMPERATURY POWIETRZA W POLSCE I ICH ZALEŻNOŚĆ OD TYPÓW CYRKULACJI ATMOSFERYCZNEJ (1971-1995)
Słupskie Prace Geograficzne 2 2005 Dariusz Baranowski Instytut Geografii Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk DOBOWE AMPLITUDY TEMPERATURY POWIETRZA W POLSCE I ICH ZALEŻNOŚĆ OD TYPÓW CYRKULACJI ATMOSFERYCZNEJ
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania Odkrywamy świat. Część 3
Przedmiotowy system oceniania Odkrywamy świat. Część 3 Temat ocena Dział I. Europa nasz kontynent 1. Nasza Europa. Położenie i strefowość krajobrazów Europy położenia kontynentu na mapie świata. warunki
Bardziej szczegółowo1. Arabia przed Mahometem
Świat islamu 1. Arabia przed Mahometem 2. Pojawienie się islamu Członkowie licznych plemion arabskich byli politeistami; ważną rolę odgrywała pielgrzymka do Mekki (tutaj tzw. Czarny Kamień w świątyni Al-Kaaba)
Bardziej szczegółowoMateriały do samokształcenia Przedmiot: Zarządzanie transportem w logistyce
Materiały do samokształcenia Przedmiot: Zarządzanie transportem w logistyce TEMAT: Pojęcie potrzeb transportowych jako determinantu zarządzania transportem w przedsiębiorstwie Z punktu widzenia zarządzania
Bardziej szczegółowoSERDECZNIE WITAMY W FINALE III EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO
SERDECZNIE WITAMY W FINALE III EDYCJI SZKOLNEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO Opracowała: Joanna Imiołek REGULAMIN KONKURSU PYTANIA BĘDĄ WYŚWIETLANE NA EKRANIE PROSIMY O ZAPISYWANIE ODPOWIEDZI NA KARTCE CZAS
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA PROGRAMOWE PÓŁROCZNE I ROCZNE Z PRZEDMIOTU GEOGRAFIA DLA KLAS 5
WYMAGANIA PROGRAMOWE PÓŁROCZNE I ROCZNE Z PRZEDMIOTU GEOGRAFIA DLA KLAS 5 Podstawa programowa www.men.gov.pl Po I półroczu nauki w klasie piątej uczeń potrafi: Geografia jako nauka Wyjaśnia znaczenie terminu
Bardziej szczegółowoHistoria. (na podstawie Wikipedii) Strona 1
Historia (na podstawie Wikipedii) Strona 1 Spis treści 1 Wstęp...3 2 Periodyzacja...3 3 Nauki pomocnicze historii...3 3.A Archeologia...3 3.B Archiwistyka i archiwoznawstwo...4 3.C Chronologia...4 3.D
Bardziej szczegółowoTemat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa
Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa Mezopotamia) - kodeks Hammurabiego - jeden z pierwszych
Bardziej szczegółowo77 Co to jest mapa? Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa. 78 Wielkie odkrycia geograficzne. Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa
Plan wynikowy Przedmiot nauczania: Przyroda Klasa VI Miesiąc: Kwiecień / Maj / Czerwiec Opracował: mgr Jarosław Garbowski Nazwa programu nauczania: Na tropach przyrody Wydawnictwo Nowa Era 19 Nr lekcji
Bardziej szczegółowoGEOGRAFIA. WYMAGANIA EDUKACYJNE KLASA II GIM Elżbieta Zdybel
GEOGRAFIA WYMAGANIA EDUKACYJNE KLASA II GIM Elżbieta Zdybel Dział programu I. Afryka Materiał nauczania Afryki Ukształtowanie powierzchni i budowa geologiczna Rowy tektoniczne Klimat Strefy klimatycznoroślinne
Bardziej szczegółowoOpracowanie Mateusz Olszewski
Opracowanie Mateusz Olszewski Flaga Senegalu HERB SENEGALU To francuskojęzyczne afrykańskie państwo słynie z piaszczystych plaż i niezwykłych walorów krajobrazowych. Jest położone nad Morzem Atlantyckim
Bardziej szczegółowoz dnia 2015 r. w sprawie ustalenia granic morskich portów wojennych
Projekt R O Z P O R Z Ą D Z E N I E M I N I S T R A O B R O N Y N A R O D O W E J z dnia 2015 r. w sprawie ustalenia granic morskich portów wojennych Na podstawie art. 45 ust. 2b ustawy z dnia 21 marca
Bardziej szczegółowoNiepubliczne Liceum Ogólnokształcące nr 81 SGH TEST EGZAMINACYJNY 2012 r. Zadania egzaminacyjne GEOGRAFIA wersja B
Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące nr 81 SGH TEST EGZAMINACYJNY 2012 r. Zadania egzaminacyjne GEOGRAFIA wersja B kod ucznia... Zadanie 1. (1,5 pkt) Uzupełnij tabelę. Wpisz w odpowiednie miejsca nazwy
Bardziej szczegółowoJEDZIEMY NAD... Morze Bałtyckie
JEDZIEMY NAD... Morze Bałtyckie Morze Bałtyckie, Bałtyk płytkie morze śródlądowe na szelfie kontynentalnym w północnej Europie. Połączone z Morzem Północnym przez Cieśniny Duńskie (Sund, Mały i Wielki
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowe zasady oceniania z geografii w klasie 5 szkoły podstawowej.
Przedmiotowe zasady oceniania z geografii w klasie 5 szkoły j. mapa, skala, legenda mapy wymienia elementy mapy wysokość bezwzględna, wysokość względna odczytuje wysokość bezwzględną obiektów na mapie
Bardziej szczegółowoHISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM ROZSZERZONY (PR) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
Bardziej szczegółowoMIĘDZYSZKOLNY KONKURS GEOGRAFICZNY DLA GIMNAZJALISTÓW WĘDRUJEMY PO MAPIE ŚWIATA
Nazwisko Imię Szkoła Liczba punktów (wypełnia sprawdzający) XXI LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE im. św. St. Kostki w Lublinie MIĘDZYSZKOLNY KONKURS GEOGRAFICZNY DLA GIMNAZJALISTÓW Część I Czas pracy: 30 minut
Bardziej szczegółowoSpis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8
Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot
Bardziej szczegółowoekonomicznym. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia w mieście.
proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności danego obszaru, dzięki
Bardziej szczegółowoZmiany środowiska po roku 1750
Zmiany środowiska po roku 1750 Zmiany od końca XVIII wieku: - wzrost uprzemysłowienia spowodował wzrost demograficzny - przemysł staje się podstawową gałęzią gospodarki - rozpoczynają się procesy urbanizacyjne
Bardziej szczegółowoGEOGRAFIA. III etap edukacyjny. 10. Wybrane regiony świata. Relacje: kultura-przyroda-gospodarka. Uczeń:
GEOGRAFIA III etap edukacyjny 10. Wybrane regiony świata. Relacje: kultura-przyroda-gospodarka. Uczeń: 10.3. analizuje wykresy i dane liczbowe dotyczące rozwoju ludnościowego i urbanizacji w Chinach; wyjaśnia
Bardziej szczegółowoZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca
ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Obrączkowe zaćmienie Słońca 20 maja 2012. Pas fazy obrączkowej zaćmienia rozpocznie się 20 maja 2012 o godzinie 22 h 06 m przy południowym wybrzeżu Chin, w punkcie o współrzędnych
Bardziej szczegółowoOpracowanie: Lech Krzysztofiak Anna Krzysztofiak
Inwentaryzacja barszczu Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi i niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera na obszarach Natura 2000 "Dolina Górnej Rospudy" oraz "Ostoja Augustowska" Opracowanie: Lech
Bardziej szczegółowoWiatry OKRESOWE ZMIENNE NISZCZĄCE STAŁE. (zmieniające swój kierunek w cyklu rocznym lub dobowym)
Wiatry Co to jest wiatr? Wiatr to poziomy ruch powietrza w troposferze z wyżu barycznego do niżu barycznego. Prędkość wiatru wzrasta wraz z różnicą ciśnienia atmosferycznego. W N Wiatry STAŁE (niezmieniające
Bardziej szczegółowoCZĘŚĆ I. KONIEC ŚWIATA...
Księgarnia PWN: Michael McCormick - Narodziny Europy Spis treści Wprowadzenie. Handel, komunikacja i powstanie gospodarki europejskiej. 11 Od upadku Rzymu do początków gospodarki europejskiej........ 12
Bardziej szczegółowoPodróż w Bieszczady. 2. Różnica wysokości między Tarnicą a Połoniną Wetlińską wynosi A. 99 m B. 93 m C. 9 m D. 7 m
Podróż w Bieszczady Bieszczady to najbardziej na południowy-wschód wysunięty skrawek Polski. Ten malowniczy i najsłabiej zaludniony zakątek polskich Karpat o powierzchni 1560 km 2 zamieszkuje około sześćdziesiąt
Bardziej szczegółowoZAĆMIENIA. Zaćmienia Słońca
ZAĆMIENIA Zaćmienia Słońca 1. Całkowite zaćmienie Słońca 9 marca 2016. Pas fazy całkowitej zaćmienia rozpocznie się 9 marca 2016 o godzinie 0 h 16 m na Oceanie Indyjskim, w połowie drogi między południowym
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE I KRYTERIA OCENIANIA Z GEOGRAFII. Klasa V
WYMAGANIA EDUKACYJNE I KRYTERIA OCENIANIA Z GEOGRAFII Ocena dopuszczająca Klasa V wyjaśnia znaczenie terminów: mapa, skala, legenda mapy wymienia elementy mapy wyjaśnia znaczenie terminów: wysokość bezwzględna,
Bardziej szczegółowoMiejsce Polski na mapie świata
Miejsce Polski na mapie świata wiedza o Polsce - materiały dydaktyczne Spis treści: WPROWADZENIE... 3 POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE POLSKI:... 4 POŁOŻENIE MATEMATYCZNE (KARTOGRAFICZNE) POLSKI:... 4 ROZPIĘTOŚĆ
Bardziej szczegółowoKryteria ocen z geografii w gimnazjum specjalnym dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim
Kryteria ocen z geografii w gimnazjum specjalnym dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Celem przedmiotowego systemu oceniania jest: notowanie postępów i osiągnięć ucznia, wspomaganie procesu
Bardziej szczegółowoSĄSIEDZI POLSKI (Podrozdziały 1. 5.) WYMAGANIA PROGRAMOWE
Wymagania programowe na poszczególne oceny Uwagi wstępne: 1. W kolumnie zatytułowanej Wymagania programowe podstawowe drukiem wytłuszczonym oznaczono elementy wiedzy niezbędne do otrzymania oceny dostatecznej.
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRASTRUKTURY 1) w sprawie ustalenia granicy portu morskiego w Trzebieży od strony lądu
Projekt T z dnia 18.11.08 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRASTRUKTURY 1) z dnia...2008 r. w sprawie ustalenia granicy portu morskiego w Trzebieży od strony lądu Na podstawie art. 45 ust. 1 pkt 2 ustawy z
Bardziej szczegółowoKARTA PRACY RZĄD TANZANII
KARTA PRACY RZĄD TANZANII Park Narodowy Serengeti to jeden z największych obszarów chronionych na świecie. Obejmuje część równiny Serengeti położoną w północno-zachodniej części Tanzanii. Objęty jest ochroną
Bardziej szczegółowoRównina aluwialna Krynki koło Żeleźnika
OPIS GEOSTANOWISKA Filip Duszyński Informacje ogólne Nr obiektu 98 Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub nadana) Równina aluwialna Krynki koło Żeleźnika Współrzędne geograficzne [WGS 84 hddd.dddd] Długość:
Bardziej szczegółowoSobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz)
Sobieszyn - osada i cmentarzysko kultury przeworskiej, gm. Ułęż, woj. lubelskie (aut. P. Łuczkiewicz) Sobieszyn leży w północnej części Lubelszczyzny, w gm. Ułęż, nad dolnym Wieprzem, w pobliżu jego ujścia
Bardziej szczegółowoBrak wody jest torturą
Brak wody jest torturą Brak dostępu do wody pitnej nie uśmierca w sposób spektakularny i czytelny dla opinii publicznej jak powodzie, trzęsienia ziemi i wojny. Jego ofiary odchodzą w ciszy są to przede
Bardziej szczegółowoNiepubliczne Liceum Ogólnokształcące nr 81 SGH TEST EGZAMINACYJNY Zadania egzaminacyjne GEOGRAFIA wersja B
Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące nr 81 SGH TEST EGZAMINACYJNY 2016 Zadania egzaminacyjne GEOGRAIA wersja B kod ucznia... unkty./20 Zadanie 1 (0,5 pkt) Mapa została wykonana w skali jeden do dwudziestu
Bardziej szczegółowoDojechać, dolecieć, dopłynąć 2015-05-21 14:00:09
Dojechać, dolecieć, dopłynąć 2015-05-21 14:00:09 2 W układzie międzynarodowym region zachodniopomorski ma ważne tranzytowe znaczenie. Krzyżują się tu połączenia międzynarodowe w układzie: północ - południe,
Bardziej szczegółowoTeoria tektoniki płyt litosfery
Teoria tektoniki płyt litosfery Pytania i odpowiedzi 1. Podaj przyczynę przemieszczania się płyt litosferycznych Przyczyną przemieszczania się płyt litosfery jest najprawdopodobniej ruch materii (prądy
Bardziej szczegółowo