Prawo karne rzeczywisty czy pozorny zbieg przestępstw z art. 178a 4 k.k. i art. 244 k.k.

Transkrypt

1 Prawo karne rzeczywisty czy pozorny zbieg przestępstw z art. 178a 4 k.k. i art. 244 k.k. Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Karna z dnia 19 stycznia 2012 r. I KZP 22/11 1. W przypadku wątpliwości co do charakteru prawnego przepisu zamieszczonego w części szczególnej Kodeksu karnego należy uznać, że jeżeli przewidziana w tym przepisie modyfikacja sankcji karnej uzasadniona jest okolicznościami poprzedzającymi określony czyn lub też następującymi po jego popełnieniu, powinien być on traktowany jako instytucja sądowego wymiaru kary. Jeżeli natomiast określone w danym przepisie okoliczności, które rzutują na wysokość sankcji karnej, bezpośrednio powiązane są z czynem i mają znaczenie dla oceny stopnia jego społecznej szkodliwości, należy uznać, że konstytuują one typ czynu zabronionego (kwalifikowany albo uprzywilejowany). 2. Artykuł 178a 4 k.k. cechuje niejednorodny charakter normatywny: pierwsza jego część wyraża instytucję nadzwyczajnego obostrzenia kary, polegającą na specyficznej recydywie w zakresie przestępstw komunikacyjnych, a druga część tego przepisu określa typ czynu zabronionego, bowiem okoliczności w nim wskazane związane są ściśle z oceną społecznej szkodliwości czynu sprawcy, który prowadząc pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub odurzenia nie tylko narusza podstawowe zasady bezpieczeństwa w komunikacji, ale ponadto, nie wykonując wcześniej orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, okazuje lekceważenie dla wyroków sądowych, naruszając tym samym autorytet wymiaru sprawiedliwości. 3. Między art. 178a 4 in fine k.k. a art. 244 k.k. nie zachodzi kumulatywny zbieg przepisów ustawy w rozumieniu art k.k. Sąd Najwyższy w sprawie Adama M., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu 19 stycznia 2012 r. zagadnienia prawnego, przekazanego na podstawie art k.p.k. przez Sąd Okręgowy w O., postanowieniem z dnia 27 października 2011 r.: Czy przepisy art. 178a 4 k.k. i art. 244 k.k. pozostają w rzeczywistym (właściwym) zbiegu (art k.k.), czy też pozornym w wypadku, gdy sprawca przestępstwa prowadzenia pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego dopuścił się go w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo?, postanowił odmówić podjęcia uchwały. U z a s a d n i e n i e Postanowienie Sądu Okręgowego w O. o przekazaniu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia przez SN zostało wydane w następującej sytuacji procesowej. Prokurator Rejonowy w P. oskarżył Adama M. o to, że w dniu 19 III 2011 r., o godz. 20:53 w miejscowości G., prowadził w ruchu lądowym samochód osobowy marki VW Golf, znajdując się w stanie nietrzeźwości, przy czym czynu tego dopuścił się, będąc wcześniej prawomocnie skazanym wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 21 XII 2009 r. za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości i w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za to przestępstwo, tj. o przestępstwo określone w art. 178a 4 k.k. Wyrokiem z dnia 29 VI 2011 r., Sąd Rejonowy w P. uznał oskarżonego za winnego popełnienia tego czynu, uzupełniając jego opis przez wskazanie, że uprzednie skazanie było prawomocne, a zachowanie sprawcy polegało również na niezastosowaniu się do wymienionego zakazu i kwalifikując ów czyn jako występek z art. 178a 4 k.k. w zb. z art. 244 k.k. w zw. z art k.k.. Za przestępstwo to na podstawie art. 178a 4 k.k. wymierzono Adamowi M. karę 10 miesięcy pozbawienia wolności, której wykonanie zawieszono na okres 3 lat próby, oraz orzeczono, na podstawie odpowiednio art i art. 50 k.k. zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres lat 4 i podanie wyroku do publicznej wiadomości.

2 W uzasadnieniu wyroku zakwestionowano pogląd R.A. Stefańskiego (w: Ustawowe zaostrzenie represji za przestępstwa komunikacyjne, Prokuratura i Prawo 2010, nr 7 8, s ), jakoby przepisy art. 178a 4 i art. 244 k.k. nie pozostawały w zbiegu rzeczywistym. Sąd Rejonowy w P. uznał, że redakcja pierwszego z tych przepisów nie oddaje w pełny sposób kryminalnej zawartości czynu, w szczególności tego, że oskarżony dopuszczając się go w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo po raz kolejny naruszył ten zakaz. Wyrok Sądu a quo zaskarżył prokurator, podnosząc w apelacji zarzut obrazy art. 178a 4 k.k. przez niezastosowanie tego przepisu [ ], i domagając się zastosowania owego przepisu jako podstawy prawnej skazania. W uzasadnieniu apelacji sformułowano natomiast odmienny zarzut, polegający na bezpodstawnym, zdaniem skarżącego, uwzględnieniu w kwalifikacji prawnej czynu także art. 244 k.k., co było niedopuszczalne, bowiem przestępstwo stypizowane w art. 178a 4 k.k. jest też typem kwalifikowanym do przestępstwa z art. 244 k.k.. Postanowienie Sądu Okręgowego w O. o skierowaniu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia przez SN zostało wydane na rozprawie odwoławczej na wniosek prokuratora. Uzasadniając swoje postanowienie, Sąd wskazał, że kwestia relacji art. 178a 4 k.k. oraz 244 k.k. była różnie interpretowana w praktyce Sądu Okręgowego w O. W szczególności, w części rozstrzygnięć pomijano w kwalifikacji prawnej art. 244 k.k., w innych zaś stosowano kumulatywną kwalifikację prawną w tym zakresie. Ponadto Sąd podniósł, że wątpliwości budzi charakter prawny konstrukcji art. 178a 4 k.k. Powołując się na poglądy wyrażone w doktrynie prawa karnego, Sąd wskazał, że można uznać art. 178a 4 k.k. jako typ kwalifikowany w stosunku do art. 244 k.k., w zakresie, w jakim penalizuje on prowadzenie pojazdów mechanicznych w stanie nietrzeźwości w okresie obowiązywania wcześniej orzeczonego zakazu prowadzenia takich pojazdów. Konsekwencją takiego stanowiska, zdaniem Sądu, jest przyjęcie, że pomiędzy art. 178a 4 k.k. a art. 244 k.k. zachodzi pozorny zbieg przepisów ustawy, wykluczona jest więc kumulatywna kwalifikacja z zastosowaniem obu tych przepisów. Jednocześnie Sąd stwierdził, że w doktrynie można też odnaleźć stanowisko, w myśl którego między art. 178a 4 oraz art. 244 k.k. zachodzi przypadek rzeczywistego (właściwego) zbiegu przepisów ustawy, z uwagi na to, że dopiero wówczas w kwalifikacji prawnej zostaje oddany fakt naruszenia dwóch dóbr prawnych: wymiaru sprawiedliwości oraz bezpieczeństwa w komunikacji. Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, że możliwe jest przyjęcie stanowiska odmiennego, traktującego regulację zawartą w art. 178a 4 k.k. jako podstawę nadzwyczajnego obostrzenia kary, co wyklucza ujmowanie relacji pomiędzy tym przepisem a art. 244 k.k. w kategoriach zbiegu przepisów ustawy. Prokurator Prokuratury Generalnej w piśmie z dnia 12 XII 2011 r. wniósł o odmowę podjęcia uchwały, wskazując, że Sąd Okręgowy w O. w istocie nie powziął uzasadnionych wątpliwości co do wykładni jakiegokolwiek przepisu prawa, a jedynie wskazał na istniejące różnice w ocenie relacji zachodzących pomiędzy art. 178a 4 i art. 244 k.k. w orzecznictwie wydziału odwoławczego tegoż Sądu. Nie określił przy tym przyczyny tego stanu rzeczy. Prokurator stwierdził ponadto, że Sąd Okręgowy błędnie przypisał autorom cytowanym w uzasadnieniu pytania prawnego pogląd, jakoby między art. 178a 4a oraz art. 244 k.k. zachodził kumulatywny zbieg przepisów ustawy. Ostatecznie Prokurator uznał, że ewentualne wątpliwości co do funkcji art. 178a 4 k.k. oraz treści wrażanych przezeń norm wydają się możliwe do usunięcia już w procesie tzw. wykładni operatywnej, leżącej w gestii sądu orzekającego. SN zważył, co następuje. W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że wystąpienie przez sąd odwoławczy z pytaniem prawnym do SN w trybie art k.p.k. może nastąpić tylko wówczas, gdy łącznie spełnione są następujące przesłanki: a) w postępowaniu odwoławczym wyłoniło się zagadnienie prawne, czyli istotny problem interpretacyjny, a więc taki, który dotyczy przepisu lub przepisów rozbieżnie interpretowanego czy interpretowanych w praktyce sądowej lub przepisu o wadliwej redakcji albo niejasno sformułowanego, dającego możliwość różnych przeciwstawnych interpretacji; b) zagadnienie to wymaga zasadniczej wykładni ustawy, czyli przeciwdziałania rozbieżnościom interpretacyjnym, już zaistniałym w orzecznictwie bądź mogącym z uwagi np. na istotne różnice poglądów doktryny w nim zaistnieć, które to rozbieżności są niekorzystne dla prawidłowego funkcjonowania prawa w praktyce; nie wymaga zatem zasadniczej wykładni ustawy kwestia związana

3 z przepisem, który jasno sformułowany nie stwarza podstaw do różnych interpretacji, lub z przepisem, który nie powoduje szczególnych trudności przy jego wykładni albo co do którego wątpliwości interpretacyjne zostały rozstrzygnięte, choćby tylko w doktrynie, ale w sposób jednoznaczny; c) pojawiło się ono przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, a więc jest powiązane z konkretną sprawą i to w taki sposób, że od rozstrzygnięcia tego zagadnienia prawnego zależy rozstrzygnięcie danej sprawy, gdyż SN dokonuje tu wykładni określonego przepisu lub przepisów tylko w związku ze sprawą, w której usunięcie wątpliwości prawnych pozwoli na prawidłowe jej rozstrzygnięcie, a nie pytań o charakterze abstrakcyjnym, choćby miały one istotne znaczenie dla praktyki (zob. np. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s ; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s ; R.A. Stefański, Instytucja pytań prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków 2001, s ). Analiza pytania prawnego Sądu Okręgowego w O. prowadzi do wniosku, że nie spełnia ono warunków określonych w art k.p.k. Należy bowiem zgodzić się z prokuratorem Prokuratury Generalnej, iż wskazane przez Sąd Okręgowy wątpliwości w części mają charakter pozorny, w pozostałym zaś zakresie mogą być usunięte w drodze zwykłej wykładni przepisów, którą sąd zobowiązany jest przeprowadzić w ramach samodzielności jurysdykcyjnej określonej w art. 8 1 k.p.k. Pytanie prawne Sądu Okręgowego w O. odnosi się do tej części art. 178a 4 k.k., w której przewiduje on karę od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności za prowadzenie w stanie nietrzeźwości pojazdu mechanicznego w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo. Sąd Okręgowy w O., analizując kwestię relacji, w jakiej ta część art. 178a 4 k.k. pozostaje do art. 244 k.k., przytoczył w tym zakresie argumenty powoływane w doktrynie, a wskazujące, że w takim wypadku nie ma podstaw do stosowania kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy, bowiem w istocie art. 178a 4 k.k. stanowi typ kwalifikowany zarówno w stosunku do art. 178a 1 k.k., jak i art. 244 k.k. Nie kwestionując owej wykładni ani nie przedstawiając własnych wątpliwości co do jej prawidłowości, Sąd Okręgowy powołał się enigmatycznie na fakt, że pogląd ten nie jest w pełni akceptowany w doktrynie ani też w orzecznictwie. Trafnie wszakże wskazał prokurator Prokuratury Generalnej, że przytoczone przez Sąd wypowiedzi, mające świadczyć o braku takiej akceptacji, nie zawierają sugerowanych przez Sąd poglądów. Powoływana ekspertyza, przedłożona w trakcie prac legislacyjnych, odnosiła się do zupełnie innej wersji art. 178a 4 k.k., w której nie przewidywano zaostrzenia odpowiedzialności karnej za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości w okresie obowiązywania orzeczonego wcześniej zakazu prowadzenia pojazdów. Cytowany zaś przez Sąd Okręgowy T. Szafrański w trakcie obrad sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach w dniu 16 XII 2009 r. przyznał po krótkiej dyskusji, że w przypadku zastosowania art. 178a 4 k.k., art. 244 k.k. zostanie wyeliminowany z kwalifikacji prawnej na zasadzie konsumpcji [por. Biuletyn Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach (nr 55) Nr 3142A/VI]. W istocie więc brak w doktrynie jakichkolwiek poglądów uznających, że między art. 178a 4 a art. 244 k.k. zachodzi kumulatywny zbieg przepisów ustawy. Nigdzie także nie wyrażono stanowiska, jakoby konieczność przyjęcia takiego zbiegu zachodziła z uwagi na brak tożsamości dóbr prawnych chronionych przez art. 178a 4 oraz art. 244 k.k. Twierdzenie więc Sądu Okręgowego w O., jakoby w doktrynie prawa karnego zachodziła niejednolitość poglądów co do relacji, w jakiej pozostaje art. 178a 4 oraz art. 244 k.k., jest nieuzasadnione. W istocie więc w postanowieniu Sądu Okręgowego w O. nie sformułowano żadnej wątpliwości co do zasadności wcześniej zaprezentowanej interpretacji, wykluczającej możliwość przyjmowania konstrukcji właściwego (realnego) zbiegu przepisów w odniesieniu do art. 178a 4 k.k. oraz art. 244 k.k. Sąd Okręgowy w O. jako dodatkową przyczynę uzasadniającą konieczność wystąpienia z pytaniem prawnym do SN wskazał na przypadki stosowania kumulatywnego zbiegu między art. 178a 4 a art. 244 k.k. w orzecznictwie wydziału odwoławczego tego Sądu. Należy wszakże podkreślić, że sam fakt wydawania rozbieżnych orzeczeń przez różne składy orzekające danego sądu nie jest wystarczają przesłanką do skorzystania z instytucji określonej w art k.p.k. Przepis ten wyraźnie bowiem stwierdza, że podstawowym warunkiem zwrócenia się do SN z pytaniem prawnym jest wyłonienie się zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy. Konieczne jest więc określenie, na czym w istocie polegają owe rozbieżności w orzecznictwie i jakie jest ich

4 merytoryczne uzasadnienie. Dopiero wówczas można ocenić, czy rozbieżności tych nie można usunąć w drodze zwykłych zabiegów interpretacyjnych, bez potrzeby odwoływania się do zasadniczej wykładni ustawy. Niestety, postanowienie Sądu Okręgowego w O. także w tym zakresie nie spełnia wymagań określonych w art k.p.k., bowiem nie przedstawia motywów orzeczeń, w których przyjmowano kumulatywną kwalifikację ocenianych czynów z art. 178a 4 oraz art. 244 k.k. Należy podkreślić, że kumulatywny zbieg przepisów ustawy zachodzi wówczas, gdy ten sam czyn wypełnia znamiona typów czynów zabronionych zawartych w co najmniej dwóch przepisach ustawy karnej, a żadnego z tych przepisów nie można pominąć w drodze przyjętych w prawie karnym zasad redukcji ocen. Oczywiście, podstawowym warunkiem stosowania art k.k. jest uznanie, że określony przepis ustawy karnej wyraża typ czynu zabronionego, a nie okoliczność sądowego wymiaru kary, która również może bezpośrednio wpływać na wymiar kary. Co do zasady, ustawodawca umieszcza typy czynów zabronionych w części szczególnej k.k., zaś okoliczności kształtujące wymiar kary w części ogólnej. Nie jest to jednak zasada bezwzględna. Zarówno bowiem w części szczególnej ustawodawca decyduje się wprowadzać niekiedy okoliczności modyfikujące wymiar kary, które nie mają charakteru samodzielnych typów czynów zabronionych (np. art. 178 k.k.), jak również w części ogólnej k.k. znajdują się przepisy określające w sposób zrębowy autonomiczne typy czynów zabronionych (np. przepisy o podżeganiu czy pomocnictwie do przestępstwa). Z reguły o tym, czy dany przepis określa typ czynu zabronionego, czy też okoliczność sądowego wymiaru kary, decyduje tytuł rozdziału, w którym go zamieszczono. W przypadku jednak wątpliwości co do charakteru prawnego przepisu zamieszczonego w części szczególnej k.k. należy uznać, że jeżeli przewidziana w tym przepisie modyfikacja sankcji karnej uzasadniona jest okolicznościami poprzedzającymi określony czyn lub też następującymi po jego popełnieniu, powinien być on traktowany jako instytucja sądowego wymiaru kary. Jeżeli natomiast określone w danym przepisie okoliczności, które rzutują na wysokość sankcji karnej, bezpośrednio powiązane są z czynem i mają znaczenie dla oceny stopnia jego społecznej szkodliwości, należy uznać, że konstytuują one typ czynu zabronionego (kwalifikowany albo uprzywilejowany). Jedynie pomocniczo w tym zakresie można odwoływać się do stylistyki danego przepisu. Mając na względzie powyższe kryteria, należy stwierdzić, że art. 178a 4 k.k. cechuje niejednorodny charakter normatywny: pierwsza jego część wyraża instytucję nadzwyczajnego obostrzenia kary, polegającą na specyficznej recydywie w zakresie przestępstw komunikacyjnych. Surowsza odpowiedzialność karna przewidziana w tym przepisie dla sprawcy prowadzącego pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego uzasadniona jest wcześniejszym prawomocnym skazaniem tego sprawcy za przestępstwo z art. 178a 1 k.k. albo za przestępstwo z art. 173, 174, 177 lub art k.k. popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, a więc okolicznością poprzedzającą popełnienie czynu zabronionego. Zupełnie odmienny charakter ma druga część art. 178a 4 k.k., będąca właściwym przedmiotem pytania Sądu Okręgowego w O. W tej części art. 178a 4 k.k. niewątpliwie określa typ czynu zabronionego, bowiem okoliczności w nim wskazane związane są ściśle z oceną społecznej szkodliwości czynu sprawcy, który prowadząc pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub odurzenia nie tylko narusza podstawowe zasady bezpieczeństwa w komunikacji, ale ponadto, nie wykonując wcześniej orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, okazuje lekceważenie dla wyroków sądowych, naruszając tym samym autorytet wymiaru sprawiedliwości. Porównanie treści art. 178a 4 in fine k.k. oraz art. 244 k.k. nie pozostawia żadnych wątpliwości, że opis czynu zabronionego zawarty w tym drugim przepisie w pełni zawiera się w znamionach czynu zabronionego określonych w art. 178a 4 k.k. Przesądza to w sposób jednoznaczny, że między art. 178a 4 in fine k.k. a art. 244 k.k. nie zachodzi kumulatywny zbieg przepisów ustawy w rozumieniu art k.k. Należy wszakże podkreślić, że dojście do powyższej konkluzji nie wymaga dokonywania zasadniczej wykładni ustawy, bowiem wystarczające jest w tym zakresie proste porównanie zespołu znamion zawartych w obu tych przepisach. Wykładnia taka mieści się więc w zakresie podstawowych czynności interpretacyjnych związanych ze stosowaniem reguł wyłączania wielości ocen w prawie karnym. W tym stanie rzeczy, wobec braku spełnienia przesłanek z art k.p.k., SN nie podjął uchwały w celu dokonania zasadniczej wykładni ustawy.

5 Glosa Problematyka poruszona w glosowanym postanowieniu doprowadziła do rozbieżności stanowisk w literaturze. Prezentuje się w niej pogląd, że art. 178a 4 k.k. w zakresie dotyczącym wcześniejszego prawomocnego skazania za prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 1 k.k.) lub za sprowadzenie katastrofy (art. 173 k.k.), sprowadzenie jej niebezpieczeństwa (art. 174 k.k.), spowodowanie wypadku w komunikacji (art. 177 k.k.) lub ciężkiego wojskowego wypadku w komunikacji (art k.k.), popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 4 in principio k.k.), określa nadzwyczajne obostrzenie kary 1, jak też przyjmowano, że statuuje typ kwalifikowany 2. W zasadzie jednolite jest stanowisko, że typem kwalifikowanym jest popełnienie czynu określonego w art. 178a 1 k.k. w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo (art. 178a 4 in fine k.k.) 3. Nic więc dziwnego, że problemy te zostały przedstawione do rozstrzygnięcia SN. Pogląd SN co do charakteru prawnego art. 178a 4 in fine k.k., przewidującego surowszą odpowiedzialność za prowadzenie w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo jest ze wszech miar słuszny. Jest to istotnie typ kwalifikowany. Nie sposób jednak tak samo ocenić stanowiska, że art. 178a 4 in principio k.k. przewidujący surowszą odpowiedzialność za prowadzenie w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w sytuacji, gdy sprawca był wcześniej skazany za takie przestępstwo lub za sprowadzenie katastrofy (art. 173 k.k.), sprowadzenie jej niebezpieczeństwa (art. 174 k.k.), spowodowanie wypadku w komunikacji (art. 177 k.k.) lub ciężkiego wojskowego wypadku w komunikacji (art k.k.), popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, określa specyficzną recydywę w zakresie przestępstw komunikacyjnych. Uzasadniając te dwa poglądy, SN oparł się na wskazanych przez siebie kryteriach odróżniających typy zmodyfikowane przestępstw od instytucji modyfikujących wymiar kary. Zdaniem tego organu w typach kwalifikowanych i uprzywilejowanych okoliczności rzutujące na wysokość sankcji karnej są bezpośrednio powiązane z czynem i mają znaczenie dla oceny stopnia jego społecznej szkodliwości, w wypadku nadzwyczajnego obostrzenia lub złagodzenia kary chodzi o okoliczności poprzedzające określony czyn lub następujące po jego popełnieniu. Wcale nie jest tak, że typy zmodyfikowane przestępstw są tworzone wyłącznie na podstawie okoliczności związanych bezpośrednio z czynem. O tym, że podstawę wprowadzenia kwalifikowanych i uprzywilejowanych typów przestępstw stanowią wyłączenie okoliczności związane z czynem wbrew temu, co twierdzi się w piśmiennictwie 4 nie wynika expressis verbis z art k.k., który 1 W. Wróbel, Opinia prawna z dnia 2 X 2009 r. o poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, druk sejmowy nr 2115, s. 4; K. Krajewski, Opinia z dnia 29 IX 2009 r. w przedmiocie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny z dnia 28 IV 2009 r., druk sejmowy nr 21150, s. 2; M. Małecki, Charakter prawny art. 178a 4 k.k., Paragraf na Drodze 2011, nr 8, s ; J. Piórkowska-Flieger, T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s R.A. Stefański, Ustawowe zaostrzenie represji za przestępstwa komunikacyjne, Prokuratura i Prawo 2010, nr 7 8, s. 9 11; tenże, Przestępstwo z art. 178a 4 k.k., Państwo i Prawo 2010, nr 9, s. 62; M. Leciak, Odpowiedzialność karna za przestępstwa komunikacyjne (cz. 1), Palestra 2011, nr 9 10, s ; M. Budyn-Kulik uznaje, że art. 178a 4 k.k. jest nowym typem kwalifikowanym, a następnie twierdzi, że jest rodzajem recydywy ogólnej, niejednorodnej (M. Budyn-Kulik, w: M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2010, s R.A. Stefański, Surowsze karanie nietrzeźwych uczestników ruchu drogowego, Paragraf na Drodze 2010, nr 5, s. 17; tenże, Ustawowe zaostrzenie, s. 9; tenże, Przestępstwo, s ; M. Małecki, Charakter, s ; M. Leciak, Odpowiedzialność karna, s M. Małecki, Glosa do postanowienia SN z dnia 19 I 2012 r., I KZP 22/11, e Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2012, nr 1, s. 7, http//

6 wskazuje tylko okoliczności określające stopień społecznej szkodliwości czynu. Wprawdzie kryterium zaproponowane przez SN jest oryginalne, ale nie jest w ogóle wymieniane w doktrynie. Nawiązuje ono de facto do poglądu, że typy te tworzone są przez dodanie do typu podstawowego znamiona statycznego, tj. takiego, które występowało w momencie przystąpienia do realizacji czynu zabronionego 5. Tymczasem w doktrynie przyjmuje się, że zmodyfikowanymi typami przestępstw (kwalifikowanymi lub uprzywilejowanymi) są przestępstwa: wzbogacone dalszymi elementami opisu czynu, wpływające na stopień społecznej jego szkodliwości społecznej 6, obejmujące zazwyczaj rozmaite okoliczności modalne, w jakich popełniony jest czyn zabroniony, wpływające na obniżenie lub podwyższenie stopnia społecznej szkodliwości 7, tworzone ze względu na szczególne okoliczności popełnienia czynu lub jego następstwa 8, tworzone przez dodanie znamion wpływających na ocenę zawartej w nich bezprawności 9, do których dodane jest dodatkowe znamię 10, za które grozi odrębna i samoistna sankcja oraz przedmiot ochrony pozostaje zasadniczo ten sam, chociaż może ulec częściowej zmianie 11. Analiza tych wypowiedzi wskazuje, że w istocie chodzi o typy, które charakteryzują się tym, iż do znamion typu podstawowego jest dodane dodatkowe znamię, które powoduje zaostrzenie lub złagodzenie zagrożenia karnego 12. W wypowiedziach tych dodatkowych okoliczności uwzględnianych przy budowie typu kwalifikowanego nie ogranicza się jak to czyni SN do związanych bezpośrednio z czynem. Tylko w nielicznych podkreśla się, że okoliczności te mają wpływać na podwyższenie lub obniżenie stopnia społecznej szkodliwości. Okolicznościami takimi mogą być także te, które dotyczą właściwości sprawcy. Odwołanie się tylko do jednego kryterium nie jest zabiegiem najwłaściwszym, gdyż dokonując oceny określonej regulacji pod kątem, czy stanowi typ kwalifikowany lub uprzywilejowany należy brać pod uwagę inne cechy, które charakteryzują typy modyfikowane przestępstw. Istotną charakterystyczna cechą typów kwalifikowanych lub uprzywilejowanych jest dołożenie dodatkowego znamienia do typu podstawowego, które może obejmować skutek przestępstwa (tzw. przestępstwa kwalifikowane przez następstwo) albo inną okoliczność (tzw. przestępstwa kwalifikowane przez okoliczności), powodujące odpowiednio podwyższenie lub obniżenie zagrożenia karnego 13. Punktem wyjścia do oceny, czy chodzi o typ kwalifikowany, czy uprzywilejowany, jest jego 5 K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s M. Kalitowski, w: T. Dukiet-Nagórska, S. Hoc, M. Kalitowski, O. Sitarz, L. Tyszkiewicz, L. Wilk, Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, red. T. Dukiet-Nagórska, Warszawa 2010, s ; P. Kozłowska-Kalisz, w: M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Prawo karne materialne. Część ogólna, red. M. Mozgawa, Warszawa 2007, s J. Giezek, w: M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, red. M. Bojarski, Warszawa 2010, s A. Marek, J. Lachowski, Prawo karne. Zarys problematyki, Warszawa 2011, s. 68 i 69; A. Marek, w: Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, red. A. Marek, Warszawa 1986, s K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, s. 129; K. Indecki, A. Liszewska, Prawo karne materialne. Nauka o przestępstwie, karze i środkach karnych, Warszawa 2002, s. 95; S. Hypś, w: A. Grześkowiak, M. Gałązka, R. Hałas, K. Wiak, F. Ciepły, S. Hyś, D. Szeleszczuk, Prawo karne, red. A. Grześkowiak, Warszawa 2009, s W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 222; J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2004, s. 208; J. Jurewicz, w: J. Jurewicz, H. Maliszewska, R. Olszewski, Podstawy prawa i postępowania karnego, red. K. Indecki, Łódź 2009, s. 61; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2011, s S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946, s J. Jurewicz, w: J. Jurewicz, H. Maliszewska, R. Olszewski, Podstawy prawa, s S. Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 82; K. Buchała, Odpowiedzialność za przestępstwa kwalifikowane przez następstwa czynu, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1972, nr 1, s. 22; J. Kochanowski, Przestępstwa kwalifikowane przez

7 porównanie z typem podstawowym w celu ujawnienia dodatkowego znamienia i w razie jego stwierdzenia porównanie zagrożenia karnego pod kątem ustalenia, czy jest ono surowsze lub łagodniejsze od typu podstawowego. Nie ma znaczenia charakter tej okoliczności, a istotne jest, że to ona decyduje o surowszym lub łagodniejszym zagrożeniu karnym. W doktrynie podkreśla się, że przestępstwo w typie podstawowym zawiera najbardziej ogólny opis czynu, a przestępstwo kwalifikowane i uprzywilejowane są przestępstwami zawierającymi uszczegółowiony w stosunku do przestępstwa podstawowego opis istoty czynu, co uwidacznia się wyraźnie w zagrożeniu ustawowym 14. Ponadto dla typów przestępstw kwalifikowanych jak słusznie zauważa się w literaturze istotna jest odrębna i samodzielna sankcja karna 15. Zazwyczaj typy te są wyodrębnione w oddzielnej jednostce redakcyjnej, tj. w artykule lub kolejnym paragrafie tego samego artykułu. Odrębne ustawowe stanowi differentia specifica typów zmodyfikowanych przestępstw i nadzwyczajnego wymiaru kary. Przy typach kwalifikowanych zwiększone ustawowe zagrożenie jak trafnie podkreśla się w doktrynie ma pewną wartość odstraszającą, oznacza większą zdolność oddziaływania powściągającego niż zagrożenie typu podstawowego. Nowe zagrożenie daje pełną gwarancję, że zostanie zrealizowana pożądana polityka karania w stosunku do wypadków szczególnych; chodzi o zabezpieczenie surowszej represji karnej 16. W doktrynie podkreśla się, że typy kwalifikowane i uprzywilejowane tym się odznaczają, że odrębna sankcja (surowsza albo łagodniejsza) wiąże się w nich z występowaniem dodatkowych w porównaniu z typem podstawowym znamion czynu przestępnego, z tym że typy te mają ten sam ogólny przedmiot zamachu co typ podstawowy 17. Akcentuje się, że nie tworzą typów kwalifikowanych okoliczności ogólne wpływające na zaostrzenie karalności, jeżeli nie są one powiązane z żadnym określonym typem podstawowym przestępstwa i nie są wyposażone w odrębną surowszą sankcję 18. Traktowanie okoliczności wpływających na zaostrzenie karalności jako oddziałujących tylko na sądowy wymiar kary, a które nie są powiązane z typem podstawowym, wskazuje a contrario, że ich powiązanie z takim typem tworzy typ kwalifikowany przestępstwa. Typem przestępstwa jest abstrakcyjny obraz przestępstwa i jest tworzony przez ustawodawcę w ustawie karnej 19. Do niego należy też decyzja, czy daną okoliczność uzna za wpływającą tylko na sądowy wymiar kary, czy też stanowiącą dodatkowe znamię tworzące typ kwalifikowany lub uprzywilejowany przestępstwa. Jedną z przesłanek tworzenia odmian typów podstawowych są względy polityki kryminalnej, gdyż ustawodawca, decydując się na takie rozwarstwienie typu, opiera się na obserwacji sytuacji, w jakich dochodzi do tych przypadków szczególnych, zasługujących na odrębne uregulowanie, mając na uwadze przede wszystkim intensywność ich powtarzania się, częstotliwość ich występowania jako ujemnych zjawisk życia społecznego 20. Nadzwyczajne obostrzenie kary zaś polega na nakazie wymierzenia określonej kary lub uprawnieniu do wyjścia poza granice ustawowego zagrożenia. Może ono polegać na: a) nakazie wymierzenia określonego rodzaju kary, np. kary pozbawienia wolności (art. 64 2, art k.k.), b) podwyższeniu dolnej granicy kary przewidzianej w sankcji (art. 57a 1), c) podwyższeniu górnej następstwa w kodeksie karnym, Państwo i Prawo 1972, s ; W. Wolter, Szczególne typy przestępstw a nadzwyczajny wymiar kary, Państwo i Prawo 1966, nr 1, s. 512 i n.; tenże, Z rozważań nad kwalifikowanymi typami przestępstw, Państwo i Prawo 1972, nr 8 9, s. 25; T. Bojarski, Odmiany podstawowych typów przestępstw w polskim prawie karnym, Warszawa 1982, s. 37; L. Gardocki, Prawo karne, s. 60; P. Kozłowska-Kalisz, w: M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Prawo karne materialne. Część ogólna, red. M. Mozgawa, Warszawa 2006, s M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań 1981, s S. Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 82; L. Lernell, Wykład prawa karnego. Część ogólna, t. I, Warszawa 1969, s. 86; I. Andrejew, Podstawowe pojęcia nauki o przestępstwie, Warszawa 1988, s. 215; T. Bojarski, Odmiany, s T. Bojarski, Odmiany, s I. Andrejew, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa 1978, s Tamże, s Tamże, s T. Bojarski, Odmiany, s. 33.

8 granicy kary, przewidzianej za dane przestępstwa (art i art k.k.), d) podwyższeniu zarówno dolnej, jak i górnej granicy kary przewidzianej za określone przestępstwo (art i art k.k.), e) nakazie wymierzenia określonej rodzajowo kary o podwyższonej dolnej i górnej granicy (art i art k.k.). Podwyższenie dolnej granicy oznacza, że sąd nie może zejść poniżej tak zakreślonego progu, w wypadku zaś górnej może ją przekroczyć, ale nie ma takiego obowiązku 21. Odnosząc te wskazania ogólne charakteryzujące typy kwalifikowane przestępstw oraz nadzwyczajne obostrzenie kary do art. 178a 4 k.k., nie sposób nie zauważyć, że jego konstrukcja odpowiada typowi kwalifikowanemu, gdyż: po pierwsze, zawiera, w porównaniu z typem podstawowym przestępstwa określonego w art. 178a 1 k.k. dodatkowe znamiona w postaci wcześniejszego prawomocnego skazania za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 1 k.k.) albo za przestępstwo określone w art. 173, 177 lub art k.k. popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 4 in principio k.k.), a w porównaniu z art. 244 k.k. dodatkowe znamię w postaci naruszenia obowiązującego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo przez prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 4 in fine k.k.), po drugie, te dodatkowe okoliczności są powiązane z typami podstawowymi przestępstwa, odpowiednio z określonymi w art. 178a 1 i art. 244 k.k., po trzecie, zawiera odrębną i samodzielną sankcję, po czwarte, przemawiały za tym względy polityki karnej. Jak wyraźnie podniesiono w uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 12 II 2010 r. o zmianie ustawy Kodeks karny 22 ratio legis art. 178a 4 k.k. jest wzmocnienie walki z nietrzeźwością w ruchu drogowym ze względu na wysoki poziom wypadków drogowych oraz rosnącą tendencję czynów prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub po użyciu alkoholu. Wskazano wprost, że Pijani kierowcy to od lat jeden z ważniejszych problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce. Taka sytuacja wymaga użycia zdecydowanych mechanizmów prawnych do walki z tą patologią. Wprowadzone ostatnimi czasy zaostrzenia przepisów w przedmiotowej materii nie przyniosły oczekiwanych skutków z uwagi na sporadyczność ich stosowania 23. Ważną przesłanką dla oceny charakteru art. 178a 4 k.k. jest wola ustawodawcy. O tym, że ustawodawca przepis ten traktuje jako typ przestępstwa, świadczą odesłania do niego w art i art k.k., w których wprost mowa jest o sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a 4 k.k.. Stojąc na stanowisku, że art. 178a 4 in principio k.k. jak to przyjmuje SN określa specyficzną recydywę w zakresie przestępstw komunikacyjnych, konsekwentnie należałoby przyjąć, że odesłania te dotyczą tylko art. 178a 1 in fine k.k., co z kolei pozostawałoby w sprzeczności z językowym znaczeniem tego zwrotu, a ponadto prowadziłoby do niezamierzonych skutków. Z niezrozumiałych względów sprawcę określonego w art. 178a 4 in fine k.k. dotykałyby ograniczenia co do możliwości zastosowania kary łagodniejszego rodzaju (art k.k.) oraz warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności (art k.k.), a nie miałyby zastosowania do sprawcy określonego w art. 178a 4 in principio k.k., mimo że z punktu widzenia zagrożenia karnego dopuszczają się takiego samego przestępstwa. Nielogiczne jest twierdzenie, że w przepisach tych chodzi o odesłanie do całości art. 178a 4 k.k., podczas gdy de iure w grę może wchodzić tylko sytuacja opisana in fine tego przepisu 24. Mogłoby się wydawać, że uznaniu za typ kwalifikowany art. 178a 4 in fine k.p.k. stoi na przeszkodzie naruszenie różnych dóbr prawnych, a mianowicie bezpieczeństwa ruchu (art. 178a 1 21 R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008, s Sejm IV kadencji, druk nr Uzasadnienie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, Sejm IV kadencji, druk nr 2115, s M. Małecki, Glosa, s. 14.

9 k.k.) oraz prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości (art. 244 k.k.). Warunkiem konstrukcji typu kwalifikowanego nie jest tożsamość naruszonych lub zagrożonych dóbr prawnych, a jest wymagane, by był zasadniczo ten sam, chociaż może ulec częściowej zmianie 25. W omawianej sytuacji dochodzi nadal do naruszenia prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a dodatkowo także bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Polski ustawodawca nie po raz pierwszy uprzednie skazanie traktuje jako znamię typu kwalifikowanego. Surowsza sankcja jest przewidziana za zabójstwo popełnione przez sprawcę, który był wcześniej prawomocne skazany za zabójstwo (art k.k.). W doktrynie zabójstwo to powszechnie traktuje się jako zabójstwo kwalifikowane 26. Co do tego przestępstwa wprost pisze się, że znamieniem kwalifikującym zabójstwo jest wcześniejsze skazanie sprawcy za zabójstwo 27. Odosobniony jest pogląd, że w art k.k. została określona szczególna podstawa zaostrzenia kary, gdyż do znamion czynu zabronionego nie można włączać elementów odnoszących się do dotychczasowego życia sprawcy jako sprzeczne z założeniami prawa karnego 28. Ryszard A. Stefański 25 S. Śliwiński, Polskie prawo karne, s M. Surkont, Prawo karne, Bydgoszcz Gdynia 2001, s. 192; J. Wyrembak, Uprzednie skazanie za zabójstwo jako przesłanka odpowiedzialności z art k.k., Państwo i Prawo 2007, nr 11, s. 60; M. Kalitowski, w: T. Dukiet-Nagórska, S. Hoc, M. Kalitowski, O. Sitarz, L. Tyszkiewicz, L. Wilk, Prawo karne, s. 90; M. Bojarski, w: M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne, s. 464; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2009, s. 434; A. Marek, J. Lachowski, Prawo karne, s. 220; K. Wiak, w: A. Grześkowiak, M. Gałązka, R. Hałas, K. Wiak, F. Ciepły, S. Hyś, D. Szeleszczuk, Prawo karne, red. A. Grześkowiak, s. 287; B. Michalski, w: M. Flemming, M. Królikowski, B. Michalski, W. Radecki, R.A. Stefański, J. Warylewski, A. Wąsek, J. Wojciechowska, J. Wojciechowski, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów , red. A. Wąsek, R. Zawłocki, t. I, Warszawa 2010, s L. Tyszkiewicz, w: J. Bojarski, M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, S. Hoc, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L.K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R.A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2010, s A. Zoll, w: A. Barczak-Oplustil, M. Bielski, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II, Warszawa 2008, s. 212.