Zabytkowa stolarka drzwiowa analiza konstrukcji, dekoracji i problematyka konserwatorska

Transkrypt

1 Andrzej Cichy Konserwator Zabytkowa stolarka drzwiowa analiza konstrukcji, dekoracji i problematyka konserwatorska Drzwi, a takŝe okna, to detal architektoniczny, ale jego znaczenie wykracza poza funkcję dekoracyjną przypisaną tym środkom architektonicznego wyrazu. Kształtuje on formę, wpływa na plastykę ściany, objaśnia układ przestrzenno-funkcjonalny, klasyfikuje funkcję budynku. Drzwi są detalem, który w kaŝdym regionie wykształcił się jako pierwszy, w długotrwałym procesie zmian, o indywidualnym niekiedy przebiegu odzwierciedlającym warunki gospodarcze, poziom techniczny rzemiosła, dostępność materiału. W wielu językach słowo drzwi posiada, oprócz znaczenia odnoszącego się w pierwszej kolejności do konstrukcji zamykającej otwór w ścianie, takŝe bogaty zestaw pojęć symbolicznych, jakich nośnikiem są Drzwi Gnieźnieńskie, Drzwi do Raju czy Puerta del Perdón w Santiago de Compostela. Genezę badań nad stolarką architektoniczną w Polsce datuje się od czwartej ćwierci XIX w., okresu krystalizowania się nowoczesnej teorii konserwacji. Na wartości zabytkowe tego detalu architektonicznego zwrócili uwagę artyści, architekci, historycy sztuki, etnografowie. Rysunki Matejki, Glogera i in. 1 utrwaliły wygląd wielu nieistniejących juŝ w większości zabytków budownictwa drewnianego i rzemiosła stolarskiego Polski przedrozbiorowej. Działalność TMHiZK (od 1897 r.) i TOnPZSiK (od 1902 r.), a zwłaszcza Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, prowadzona od 1906, miały m.in. na celu inwentaryzowanie zabytków architektury i związanej z nimi stolarki 2. PrzewaŜała dokumentacja fotograficzna. Pozyskane materiały, o pierwszorzędnym znaczeniu dla badań porównawczych czy historycznych, ukazywały przede wszystkim rozwiązania dekoracyjne awersu drzwi i oprawy architektonicznej otworu, dając podstawę do analizy konstrukcji tylko w 1 Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Warszawa 2006 (reprint), s Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa oraz Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury prowadziły działalność inwentaryzacyjną, głównie na terenie Krakowa i Galicji. W ramach TOnPZSiK działali m.in. Jan Sas-Zubrzycki i Stanisław Tomkiewicz; P. Dettloff, Działalność konserwatorska Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, [w:] Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości wokół Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, red. E. Manikowska, P. Jamski, Warszawa 2010, s. 127, 129, str. 1

2 oparciu o zewnętrzne oznaki zastosowanych rozwiązań 3, ale zapoczątkowały takŝe działania zmierzające do ochrony tego detalu. W ogólnych zasadach postępowania konserwatorskiego, sformułowanych dla zabytków architektury w pierwszej polskiej carta del restauro, powiedziano m.in.: Stan aktualny drzwi, okien i sprzętów, chociaŝby częściowo zmienionych naleŝy chronić 4. Systematyczną akcję inwentaryzacyjną kontynuowano, z róŝnym natęŝeniem, przez okres międzywojenny. Nie ustała ona nawet w latach okupacji niemieckiej. Z ducha tak pojmowanej troski o zabytki wyrosły działania konserwatorów i architektów wykonujących, w obliczu planów najeźdźcy zniszczenia materialnych pamiątek kultury polskiej, pomiary inwentaryzacyjne zabytków Starego Miasta w Warszawie (il. 1), angaŝowano się nawet w ratowanie przed fizycznym unicestwieniem drzwi i okien z Zamku Królewskiego w Warszawie. Nieliczne przykłady ocalonej wówczas stolarki, świadczące w sprawie miastobójstwa na wystawie Warszawa oskarŝa, otwartej w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1945 r., powróciły w latach 80. na swoje dawne miejsce w Sali Balowej i sypialni królewskiej odbudowanego zamku (il. 2) 5. Po II wojnie kontynuowano badania dawnych stolarek. Zagadnienie to zaczęto rozpatrywać w sposób naukowy, wykorzystując m.in. bogaty materiał badawczy pozyskany w akcji inwentaryzacyjnej. Zdzisław Mączeński przedstawił w zarysie historię rozwoju drzwi w Europie od staroŝytności po XIX w., opierając ją w przewadze na przykładach włoskich, francuskich i niemieckich, ale z licznymi odniesieniami do zabytków polskich. Analiza poruszyła zagadnienie róŝnic w budowie drzwi, rodzajów wykorzystywanych materiałów, technik wykonania okuć łączących, dominował jednak wątek formalno-stylowy zagadnienia 6. Wielopłaszczyznowe badania zabytkowej stolarki architektonicznej w Polsce, jako detalu wymagającego ochrony, rozpoczęto dopiero na UMK w Toruniu. Wieloletnie prace prowadzone przez prof. Jana Tajchmana i współpracowników dały podstawę do opracowania systematyki drzwi w zakresie konstrukcji i dekoracji analizowanych jako zespół powiązanych 3 Na uwagę zasługują prace inŝ. Alfreda Grotte, wykładowcy Szkoły Budowlanej w Poznaniu. W latach prowadził on w ramach zajęć szkolnych, na niewielką wprawdzie skalę (zachowało się dwadzieścia kilka rysunków), inwentaryzację zabytkowych drzwi i okien na poznańskim Starym Mieście, zob.: J. Borowiński, Zabytkowe okna i drzwi w Poznaniu, Poznań 2005, s Konferencya konserwatorska, Architekt, 1909, nr 6, s S Lorentz, Co pozostało z zamku królewskiego w Warszawie, Kronika Warszawy, 1970, nr 2, s i Z. Mączeński, Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1956, s Autor wymienił konstrukcje biegunowe, deskowe (nazywając je niezaleŝnie od rodzaju złącz w nich występujących ciesielskimi) oraz płycinowe. str. 2

3 ze sobą cech. Uporządkowano terminologię i przedstawiono problematykę konserwatorską, rozpisaną na etapy, od identyfikacji zabytkowego obiektu w zakresie budowy, wartości 1. Późnobarokowe drzwi wewnętrzne ramowo-płycinowe z klasztoru augustianów w Warszawie, ul. Piwna 11. Pomiar wykonany w 1942 r. przez Referat Inwentaryzacji Zabytków Wydziału Technicznego Zarządu Miejskiego w Warszawie. historycznej i estetycznej, stanu zachowania przez prace konserwatorskie, aŝ po działania profilaktyczne 7. Inwentaryzacja drzwi jest wpisana w działalność dydaktyczną-naukową wielu innych uczelni. Miedzy innymi w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w ramach ćwiczeń z przedmiotu Historia konstrukcji drewnianych i stolarki architektonicznej 7 J. Tajchman, Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski (systematyka i problematyka konserwatorska), Ochrona Zabytków, 1991, nr 4, ; takŝe J. Krawczyk, Charakterystyczne cechy zabytkowej stolarki drzwiowej i jej problematyka konserwatorska, [w:] Architectura et historia, red. M. Woźniak, Toruń str. 3

4 wykonywana była dokumentacja pomiarowo-rysunkowa drzwi, głównie z terenu Warszawy (il i 57). Podjęto równieŝ prace nad ujednoliceniem terminologii, unifikacji cech konstrukcyjnych i wymiarowych (ograniczenie róŝnorodności), określenia właściwości eksploatacyjnych w celu zastosowania do nowej stolarki architektonicznej produkowanej na skalę przemysłową8. Wyniki zostały ujęte w formie norm, z okresowo wprowadzanymi zmianami odzwierciedlającymi ciągły postęp w rozwoju tych detali9. 2. Fragment ekspozycji z wystawy Warszawa oskarŝa z uratowanymi elementami wystroju wnętrz zamkowych, w tym z drzwiami autorstwa Victora Louisa, pochodzącymi z Sali Balowej (il. za: S. Lorentz, Co pozostało z zamku ) Rodzaje konstrukcji drzwiowych Według europejskiej normy z 2007 r. drzwi to element budowlany do zamykania otworu w ścianie, który umoŝliwia dostęp lub przejście osób pieszych, i który w stanie zamkniętym moŝe umoŝliwiać przepuszczanie światła. Polska norma stwierdza lapidarnie, Ŝe jest to ruchoma Polski Komitet Normalizacyjny powołano w 1924 r., jako następcę Komitetu Technicznego przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu, utworzonego w roku Dotyczą one konstrukcji produkowanych obecnie, choć o rodowodzie historycznym, ale mogą słuŝyć jako punkt odniesienia w zakresie analizy wymiarów funkcjonalnych, w ekspertyzach technicznych oraz w ograniczonym zakresie przy projektowaniu nowych drzwi i okien. 8 str. 4

5 część ściany izolującej, umoŝliwiająca komunikację 10. Ta ruchoma część to skrzydło drzwiowe, rozwiązane w jednym z kilku systemów konstrukcyjnych, połączone ze ścianą w sposób umoŝliwiający ich ruch w płaszczyźnie pionowej bądź z drewnianą konstrukcją odrzwi na stałe osadzoną w otworze drzwiowym. Na terenie Polski, przez wieki rozwoju budownictwa drewnianego i murowanego, wykształciły się bądź zostały zapoŝyczone i włączone w nurt rozwiązań tradycyjnych, cztery podstawowe rodzaje drewnianych konstrukcji drzwiowych: biegunowe, deskowe, ramowo-płycinowe, płytowe. Drzwi biegunowe Ten typ drzwi charakterystyczny jest dla budownictwa drewnianego. Znamy je ze stanowisk archeologicznych (il. 3). Te odkryte w Biskupinie, w osadzie datowanej na VIII w. p.n.e, są jednocześnie najstarszymi drzwiami znalezionymi w Polsce 11. Nieznane są przykłady zastosowania tej konstrukcji w architekturze murowanej 12. W budownictwie ludowym stosowana była do końca XIX w., a w budynkach gospodarczych jeszcze w początkach XX w. W konstrukcji tej taflę skrzydła tworzy kilka desek w układzie pionowym, połączonych między sobą listwami i niekiedy dodatkowo zastrzałami. Głównym elementem drzwi jest biegun skrajna deska tafli, zazwyczaj grubsza od pozostałych, posiadająca w zakończeniach górą i dołem ukształtowane okrągłe czopy 13. Czopy te są osadzone w gniazdach wyŝłobionych w podwalinie i oczepie, wówczas skrzydła znajdują się w świetle otworu drzwiowego (il. 4), lub w drewnianych jarzmach lub kantówkach przytwierdzonych od zewnątrz do powierzchni bocznych tych elementów konstrukcyjnych ściany, wówczas skrzydła osadzone są przed ścianą 10 PN-EN 12519:2007, Okna i drzwi terminologia; PN-B-91000: 1996, Stolarka budowlana. Okna i drzwi. Terminologia. 11 T. WaŜny, Dendrochronologia Biskupina. Drewno archeologiczne źródłem informacji o przeszłości, [w:] Drewno archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin Wenecja, czerwca 1999, red. L. Babiński, Biskupin 1999, s. 305; ilustracja nr 2 pochodzi z: R. Barnycz-Gupieniec, Studia nad drewnianym budownictwem w średniowiecznej Polsce na tle porównawczym, Łowicz 2000, tab. XII. 12 Mączeński, powołując się na Viollet le Duca, wspomina o występowaniu tej prymitywnej konstrukcji we Francji jeszcze w XII w., łącząc jej stosowanie z ogólnym regresem w budownictwie (w tym w będącym na jego usługach stolarstwie), wywołanym upadkiem Państwa Rzymskiego, zob. Z. Mączeński, op. cit., s. 460, J. Tajchman, op. cit., s str. 5

6 (il. 5-6). Na czopach tych, jak na zawiasach, obraca się skrzydło. Na wschodnich terenach Polski, na Roztoczu, spotkać moŝna było odmianę drzwi biegunowych, w których dolny biegun skrzydeł zastąpiony jest krótkim czopem zakończonym soczewkowo, ukształtowanym w części brzeŝnej deski biegunowej powyŝej dolnej krawędzi tafli skrzydła. Czopy te wspierają się na drewnianych miseczkach panewkach, osadzonych w słupach konstrukcyjnych ściany jako stojakach odrzwi (il. 7-8). 3. Przykłady skrzydeł drzwiowych do budynków mieszkalnych ze stanowisk archeologicznych. U góry fragment drzwi, Gdańsk, pocz. XIII w. (wg R. Barnycz-Gupieniec, Studia nad drewnianym ), u dołu drzwi biegunowe, Nowogród, XII/XIII w. (wg P. Zasurcew, [w:] R. Barnycz-Gupieniec, Studia nad drewnianym ). (Il. za: R. Barnycz- Gupieniec, Studia nad drewnianym ) str. 6