Postać brata Alberta musi być stale przypominana, rozumiana

Transkrypt

1 związany bardziej niż z Krakowem. Przypuszczam, że gdyby nie odłączenie Wydziału Teologicznego w 1954 roku, to Karol Wojtyła zostałby na UJ profesorem. Do końca swojego rektoratu miałem szczęście raz lub dwa razy w ciągu roku rozmawiać z Ojcem Świętym wyrażał wielkie zainteresowanie tym, co się dzieje na Uniwersytecie. Jaki wpływ na Uniwersytet miał wybór jego absolwenta na papieża? Społeczność uniwersytecka czuła się zobowiązana do pewnego większego zaangażowania, ja sam, gdy zostałem rektorem, chociaż to się działo już w okresie stanu wojennego, przywróciłem zwyczaj dzielenia się opłatkiem przez władze Uczelni i tak było już na Boże Narodzenie 1981 roku, tuż po wprowadzeniu stanu wojennego. Starałem się wówczas tłumaczyć, żeby się nie bano, że najważniejszą rzeczą jest, by nie dać się zastraszyć. Świadomość, że Papież jest naszym wychowankiem w jakimś sensie naszym, mocno w nas tkwiła. * Rozmowę z prof. Józefem Andrzejem Gierowskim 26 listopada 2005 roku przeprowadził Bogusław Sławiński z Archiwum UJ, przygotowując film Moja Alma Mater (cz. III). Był to ostatni wywiad z Profesorem. PODRÓŻE I PEREGRYNACJE POCZTOWE Adama Chmielowskiego (św. brata Alberta), cz. 1 Postać brata Alberta musi być stale przypominana, rozumiana od nowa, stale zgłębiana, nosi bowiem w sobie takie bogactwo, któremu trzeba ciągle stwarzać nowe warunki promieniowania pisał ówczesny metropolita krakowski kardynał Karol Wojtyła w przedmowie do książki ojca Władysława Kluza zatytułowanej Adam Chmielowski brat Albert. To przesłanie ma szczególne znaczenie w czasie obchodów rocznicowych i okazjonalnych związanych ze świętym. W roku 2008 nadarza się kolejna okazja do przypomnienia brata Alberta w związku z 25. rocznicą jego beatyfikacji, która odbyła się 22 czerwca 1983 roku na krakowskich Błoniach przy udziale blisko dwóch i pół miliona wiernych z Polski i różnych stron świata. Beatyfikacji dokonał Ojciec Święty Jan Paweł II. Sześć lat później w Rzymie (12 listopada 1989 r.) ten sam papież wyniósł go na ołtarze, ogłaszając świętym trzecim świętym Polakiem kanonizowanym w XX wieku, po Andrzeju Boboli i Maksymilianie Kolbem. Dwudziestopięciolecie beatyfikacji upamiętniono już sesją naukową (Sesją Albertyńską) zorganizowaną przez Instytut Archeologii i Etnografii PAN Oddział w Krakowie, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa oraz Gminne Centrum Edukacji w Igołomi 5 grudnia 2007 roku (zob. Alma Mater nr 100/2008). Na ten temat ukazują się także wzmianki prasowe i artykuły. Wzbogacają one dotychczasowe piśmiennictwo poświęcone świętemu, wykaz publikacji liczy już kilkadziesiąt stron i obejmuje zarówno pozycje biograficzne, jak i prace, rozprawy, opracowania oraz artykuły przyczynkarskie dotyczące działalności świętego oraz powołanych przez niego zgromadzeń. Strona tytułowa książki wydanej nakładem braci albertynów w 1938 r., autorstwa o. Bernarda od Matki Bożej, Duchowość brata Alberta Autorem, który jako pierwszy po zakończeniu drugiej wojny światowej przybliżył Polakom postać Polskiego Biedaczyny, był ksiądz Konstanty Józef Michalski, piastujący w latach funkcję rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ksiądz prof. Michalski znał brata Alberta osobiście, miał kilkakrotnie sposobność spotkania się z nim i był jego wielkim czcicielem. W latach 30. XX wieku wygłaszał prelekcje na temat brata Alberta również dla młodzieży akademickiej. 29 stycznia 1937 roku ksiądz rektor wygłosił odczyt o bracie Albercie w jednej z sal Collegium Novum, na zaproszenie Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Akademickiej Odrodzenie. Przygotowywał też materiały do napisania biografii. Pierwsza jego książka o bracie Albercie, mająca charakter biografii z rozszerzeniem o sprawy dotyczące duchowości brata Alberta, ukazała się w 1946 roku w Krakowie, na rok przed śmiercią autora. Dotychczasowe opracowania, monografie i prace poświęcone świętemu uwzględniają wszelkie aspekty jego życia, działalności oraz duchowości i z trudem można znaleźć zagadnienie nieco słabiej opracowane czy rozpoznane i opisane. Dzisiaj można jedynie poszukiwać spraw o mniejszej wadze, spraw pobocznych lub tylko częściowo związanych z życiem i działalnością świętego, a nawet spraw jedynie wywołanych przez rzeczy, przedmioty, inspirowanych niezwykłą postacią brata Alberta. Do spraw takich zaliczam podróże Adama Chmielowskiego, a właściwie jego przemieszczanie się po kraju i Europie, wywoływane różnymi przyczynami i okolicznościami, oraz peregrynacje wizerunku Chmielowskiego ukazanego na... znaczkach pocztowych, wydanych przez Pocztę Polską w latach 1947, 1948 i ALMA MATER 87

2 Sprawa podróży, czy raczej przemieszczania się Adama Chmielowskiego jest o tyle istotna, że w drodze spędzał wiele czasu jak to wynika na przykład z jego listów. Znaczna była też liczba miejsc, do których docierał. Warto także przypomnieć, jakie środki transportu wykorzystywano w okresie jego aktywnego życia i w jakich warunkach przyszło mu podróżować, wiedząc zwłaszcza o tym, że przez większość swojego życia był inwalidą i zmagał się z poważnymi problemami zdrowotnymi. Na okres życia Adama Chmielowskiego, późniejszego brata Alberta, przypadło wiele przemian, i to w wielu dziedzinach. Na jego lata dziecięce i młodzieńcze przypadły poważne zmiany polityczne w Europie dotyczące bezpośrednio ziem polskich. Przede wszystkim było to powstanie krakowskie z 1846 roku; jego skutkiem była w późniejszym czasie likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej (pełna nazwa Wolne Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z Okręgiem) oraz wcielenie tego obszaru do Austrii. Rzeczpospolita Krakowska znajdowała się o krok od Igołomi miejsca urodzenia Adama należącej już do Królestwa Polskiego. Igołomia była miejscowością nadgraniczną, wobec czego posiadała komorę celną, w której naczelnikiem był ojciec Adama, Wojciech. To także okres Wiosny Ludów w Europie, działania zbrojne na ziemiach polskich, w tym powstanie wielkopolskie, strajki i opór przeciw germanizacji i inne. Jeszcze w roku narodzin Adama do oświetlenia używano powszechnie świec ze stearyny, ale już wchodziły w użycie lampy olejowe. Kiedy Adam miał lat siedem, zabłysła pierwsza lampa naftowa skonstruowana przez Ignacego Łukasiewicza. W latach 50. XIX wieku nastąpił na świecie rozwój fotografii, a raczej dagerotypii (od nazwiska twórcy metody Louisa Jacques a Daguerre a) rozpowszechnianej między innymi w Warszawie przez Karola Beyera, który otworzył zakład w roku Rodzina Chmielowskich posiadała kilka djagerotypów jak je nazwano w dokumentach sądowych w tym djagerotyp Chrystusa (!) i pięć familijnych djagerotypów. Listy pisano ołówkami grafitowymi; była możliwość robienia kopii, z wykorzystaniem do tego celu kalki zwanej papierem węglowym. Używano już także stalówek, ale na wieczne pióro trzeba było czekać do 1884 roku, w którym to roku Adam Chmielowski miał 39 lat i był znanym artystą malarzem. Największe jednak zmiany nastąpiły w transporcie, komunikacji i w komunikacji społecznej w dzisiejszym jej rozumieniu. Poverello Krakowski. Drzeworyt Tadeusza Cieślewskiego. Źródło: Głos brata Alberta, rozdz. VII, nr 3, 1938 r., s. 82 Brat Albert opiekun ubogich. Drzeworyt Witolda Chomicza z 1938 r. Źródło: Kalendarz brata Alberta na Rok Pański 1939, s. 5 A to wszystko za sprawą reorganizacji poczty, ujednolicenia opłat, modernizacji przewozu ludzi i przesyłek, a głównie za sprawą rozwoju kolei i transportu kolejowego. Upowszechniono wymianę listową poprzez wprowadzenie znaków opłaty pocztowej w postaci znaczków pocztowych (Anglia wydała pierwszy znaczek pocztowy w 1840 roku, Austria w 1850, Rosja w 1858, a w Królestwie Polskim pierwszy znaczek pocztowy ukazał się w 1860 roku) oraz zwiększenie liczby urzędów pocztowych. Zmiany gospodarcze, wręcz rewolucyjne, następowały wraz z rozwojem kolei. W 1845 roku oddano do użytku pierwszy odcinek Kolei Warszawsko- -Wiedeńskiej (z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego, przedłużony jeszcze w tym samym roku do Skierniewic). Dwa lata później otwarto linię kolejową Kraków Mysłowice, a w 1855 roku Kraków uzyskał połączenie z Wiedniem. Kiedy Adam miał 11 lat i był uczniem Gimnazjum Realnego w Warszawie, Kraków został połączony ze Lwowem. Otwarcie całej linii nastąpiło w 1861 roku. Młody Adam nie przypuszczał nawet, że w podeszłym wieku będzie częstym pasażerem pociągów kursujących na tej linii. Do czasu otwarcia pierwszej linii kolejowej w Europie w podróżach osób i przewożeniu poczty dominowały, zaprzężone na ogół w cztery konie, dyliżanse zabierające od 4 do 12 osób. Były także używane wozy kryte, bryczki, karety i kariolki oraz obszerne omnibusy pasażerskie. Poza transportami pocztowymi usługi przewozowe świadczyli prywatni przewoźnicy zwani furmanami, powożący furmankami. Największe przedsiębiorstwo przewozowe na ziemiach polskich prowadził Piotr Steinkeller, który od 1838 roku na trasie Warszawa Kraków wprowadził lekkie powozy zwane kurierkami albo steinkelerkami. Powozy takie, zabierające pocztę i pięć osób, obsługiwały również trakt kowieński i kaliski. Wydatki związane z podróżami nie były małe, nie wszyscy więc mogli sobie pozwolić na jazdę kurierkami czy dyliżansami. Problemem była także zbyt mała liczba oferowanych miejsc w karetach i zbyt mała częstotliwość kursów. Od czasu uruchomienia pierwszych linii kolejowych systematycznie spadało zainteresowanie podróżami pojazdami konnymi, a niektóre z nich zwane fiakrami zaczęły służyć do jazdy na bliższe odległości, na przykład z dworców kolejowych do centrów miast czy do wybranych obiektów (hotele, gospody), a nawet wykorzystywane były do podróży turystycznych. Pierwsze podróże małego Adama związane były z pracą ojca i kolejnymi przeprowadzkami. W ciągu pierwszych dziesięciu lat 88 ALMA MATER

3 jego życia, a więc od 20 sierpnia 1845 do września 1855 roku, rodzina Adama Chmielowskiego zmieniała miejsca pobytu aż czterokrotnie. Do podróży małego, dwuletniego wówczas Adama trzeba jeszcze doliczyć wyjazd rodzinny do Warszawy i kilkudniowy tam pobyt w związku z chrztem świętym 17 czerwca 1847 roku. Z Igołomi rodzina Chmielowskich przeniosła się do odległej o około 300 wiorst (w tamtych latach 1 wiorsta rosyjska równała się 1066,79 metra), czyli ponad 320 kilometrów, Słupcy, miasta nadgranicznego pomiędzy Wielkim Księstwem Poznańskim i Królestwem Polskim, leżącego w guberni kaliskiej, na uczęszczanym szlaku komunikacyjnym z Warszawy do Berlina. W mieście znajdował się pocztamt i zajazd pocztowy, a ono samo było ważnym punktem na mapie pocztowej Królestwa Polskiego. Ze Słupcy Chmielowscy przenieśli się do Szczypiorna (dzisiaj dzielnica Kalisza) (ok. 70 km), wówczas także miasta nadgranicznego pomiędzy Królestwem a Wielkim Księstwem Poznańskim. Również i w tym mieście ojciec Adama pełnił funkcję naczelnika komory celnej, co zostało odnotowane w napisie na grobowcu znajdującym się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Wiosną 1851 roku nastąpiły kolejne przenosiny, tym razem do zakupionego majątku w Czernicach w powiecie wieluńskim, odległych od Szczypiorna o około 60 kilometrów. W sierpniu 1853 roku, po sprzedaży majątku w Czernicach, rodzina przeprowadziła się do Warszawy. Wyjazd do Warszawy w celu dopełnienia chrztu świętego Adama nastąpił ze Słupcy. Zapewne podróż odbyła się karetą poczty osobowo-listowej po odnowionym w latach 40. XIX wieku trakcie prowadzącym z Berlina do Warszawy przez Konin, Kłodawę, Krośniewice, Łowicz, Sochaczew. Drogę o długości około 219 wiorst (czyli około 233 kilometrów) kareta pocztowo-osobowa pokonywała w niespełna dobę (23 godz.). Podobnie jak na trasie Kraków Warszawa, którą steinkelerka pokonywała w 23 godziny. Być może rodzina Chmielowskich mogła wykorzystać także transport furmański, znany również w latach 40. XIX wieku. Wydaje się jednak, że wygodniejszym transportem, szczególnie dla matki z dwuletnim dzieckiem, podróżującej całą dobę, była kareta. Inaczej musiały być organizowane przeprowadzki rodziny, które obejmowały nie tylko przewóz osób, ale i całego dobytku. W przypadku przenosin do Słupcy, Szczypiorna oraz Czernic musiały być wynajmowane firmy furmańskie lub wykorzystywano znajomych woźniców. Przy przenosinach z Czernic do Warszawy to kupujący majątek baron Tomasz Dangel zaoferował przewiezienie majątku ruchomego Chmielowskich własnymi furmankami do jednej ze stacji kolei żelaznej. Ponieważ warunkiem było przewiezienie na mil siedem (1 mila polska 7 wiorst, tj. ok m), czyli około 60 kilometrów, to możliwe było przewiezienie dobytku do Radomska, Częstochowy albo Piotrkowa Trybunalskiego (położonego nieco dalej niż 60 km), czyli do najbliżej położonych stacji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, jedynej wówczas linii kolejowej prowadzącej do Warszawy. Była również możliwość wykorzystania poczty towarowej i dostarczenia dobytku do Zduńskiej Woli, Łasku lub Sieradza miast leżących na uruchomionym w 1835 roku tak zwanym trakcie fabrycznym z Warszawy do Kalisza. Z tych miast można było przetransportować rzeczy trakcją konną do Warszawy. Nieco więcej znaków zapytania pojawia się przy analizowaniu pierwszej dalszej podróży młodego Adama z Warszawy do Petersburga we wrześniu 1855 roku i z Petersburga do Warszawy w czerwcu 1856 roku. Jakim środkiem lokomocji podróżował dziesięcioletni chłopak? Kto mu towarzyszył w podróży (jeśli w ogóle ktoś mu towarzyszył)? Z czego składał się jego ekwipaż? Okładka Kalendarza brata Alberta na Rok Pański 1939 Odpowiedź na pierwsze pytanie jest istotna w świetle następujących faktów: Kolej Warszawsko-Petersburska była w budowie. Prace rozpoczęte w 1851 roku przerwano w roku Budowę kontynuowano w latach , kolej oddano do użytku w roku Na trasie Warszawa Petersburg od 1816 roku funkcjonowała poczta, z początku konna i piesza, potem wozowa, a następnie dyliżans, ale tylko z Warszawy do Kowna. A więc podróż do Petersburga wymagała przesiadki. Od 1846 roku poczta rosyjska uruchomiła kurs dyliżansu przeznaczonego wyłącznie dla pasażerów podróżujących z Królestwa do Rosji, ale po 1848 roku zmniejszono liczbę kursów pocztowych i nie wiadomo, czy również nie dotknęło to częstotliwości kursów bezpośrednich. Podróż zatem nie była łatwa, a poza tym dość długa, bo z Warszawy przez Kowno musiała trwać około trzech czterech dni, być może nawet z dłuższą przerwą w podróży i oczekiwaniem w Kownie na dyliżans rosyjski. Jeśli nawet ktoś wyprawił młodego Adama w Warszawie na podróż do Petersburga, to powrót musiał najprawdopodobniej przygotować sobie sam, dysponując jednak odpowiednim zabezpieczeniem finansowym. Na poruszane tematy, jak również na temat ekwipunku nie znalazłem informacji w znanych mi opracowaniach biograficznych. Sprawą bardzo trudną jeśli w ogóle możliwą jest odtworzenie kolejnej podróży Adama już dziewiętnastoletniego do ALMA MATER 89

4 Paryża w maju 1864 roku. Po siedmiu miesiącach leczenia szpitalnego i rekonwalescencji, bez nogi i z prymitywną, zapewne, protezą wymagającą korzystania z kul Adam wyprawiony został do Paryża. Z Warszawy do stolicy Francji nie było pociągu bezpośredniego. Podróż musiała odbywać się z wieloma przesiadkami, a nawet z wykorzystaniem transportu konnego. Rozkłady jazdy pociągów w danym kraju nie były jeszcze zsynchronizowane z terminami przyjazdu na granicę lub z innego kraju. W niektórych miejscach nie było rozkładów jazdy, a godziny odjazdu codziennie ogłaszano w gazetach (np. w Krakowie). Franciszek Mikulski w przewodniku zatytułowanym Opis Krakowa i okolic, wydanym w 1864 roku, pisze: Dworzec przy ulicy Lubicz, kasa do sprzedaży biletów otwarta jest na godzinę, a zamykana na 10 minut przed odejściem pociągu. Czas odejścia i przybycia pociągów jest w pismach publicznych każdodziennie ogłaszany. Jak długo zatem mogła trwać podróż do Paryża? Jak wygląda sama podróż z ekwipunkiem (i jakim?) inwalidy powstańca? Nie sądzę bowiem, żeby do przewiezienia młodego Adama z Warszawy do Paryża została wynajęta kurierka czy inny transport konny na przebycie całej trasy. Byłoby to zbyt kosztowne. A przecież nie była to jedyna podróż zagraniczna Adama Chmielowskiego. Stąd także zainteresowanie i zaciekawienie ludzi zafascynowanych św. bratem Albertem sprawami i szczegółami związanymi z kolejnymi wyjazdami i podróżami, w tym na studia do Gandawy w październiku 1866 roku, do Paryża po raz kolejny w końcu listopada 1867 roku, do Monachium w końcu 1869 roku, czy wreszcie do Włoch w końcu 1878 roku. Wprawdzie szlak do Paryża został przetarty wcześniej, nowoczesna proteza przygotowana w tym mieście ułatwiała poruszanie się, następowała poprawa zdrowia i Adam nabierał sił, ale różne problemy związane z podróżami zapewne pozostały. Szczególnie z tymi wcześniejszymi podróżami, kiedy jeszcze sieć kolejowa była bardzo rzadka, połączenia trudne do ustalenia, granice strzeżone, a dyliżanse i inny transport konny wymagały czasu ze względu na rzadkość kursów i wysokie koszty przejazdu. Sądząc po zachowanych listach i informacjach zawartych w materiałach drukowanych, Adam Chmielowski lubił podróże, nigdy nie uskarżał się na warunki podróży, na problemy, kłopoty, spóźnienia czy na przypadkowych towarzyszy podróży. Więcej informacji i szczegółów dotyczących peregrynacji Chmielowskiego mamy z okresu jego pobytu na Podolu. W czasie wyjazdów i odwiedzin rodziny czy znajomych korzystał z transportu konnego saniami, a także jeździł konno. Wydaje się jednak, że pełnię szczęścia i satysfakcji z podróżowania odkrył w czasie rekonwalescencji w Kudryńcach nad Zbruczem w majątku swego brata Stanisława. Świadczy o tym jeden z nielicznych listów ilustrowanych, pisany do Józefy Krzyżanowskiej około 1883 roku. Tematem listu jest sprawozdanie z podróży do Balina miejsca zamieszkania ciotek Adama oraz przeżycia związane z wizytą u rodziny. List jest pełen optymizmu, nieco nostalgii, a rysunki obrazują zapamiętane szczegóły z podróży, między innymi sanie zaprzężone w parę koni, fragmenty mijanych pejzaży, drogę, moment przywitania i szkice twarzy osób z rodziny. W innym liście, z 1884 roku, pisał: Kuzynek Adam jeździ co dzień na łysym koniku malować do Zawala, a w niedzielę do kościoła, do ciotki dopiero teraz napisał. Biografowie zwracają uwagę na jego pracę apostolską, w szerzeniu reguł III Zakonu w okolicach Kamieńca Podolskiego, w parafiach nad Zbruczem, na wschód od Latyczowa, którą prowadził, jeżdżąc dwukołową bidą zaprzężoną w małego konika. Trzeba pamiętać, że w tamtych czasach i na tamtym terenie drogi były w stanie pierwotnym pełne dziur, kolein i na ogół pełne błota. Sam Chmielowski wspomina w jednym z listów: Po niesłychanych wysileniach przyjechałem tutaj po błocie prawdziwie, ale bohaterski kuc jeszcze raz odniósł triumf wiekopomny i zwyciężył wszystkie przeszkody elementarne, dość powiedzieć, że dwa razy urwał postronki; raz koło stawku pod Jurkowcami, a drugi raz pod Jaryszowem. Wybierał miejsca dość odległe od Kudryńców, w promieniu kilkudziesięciu wiorst, i podróżował, nie dbając o wygody i bezpieczeństwo. Profesor Homolacz wspominał następujące wydarzenie: Był to, o ile pamiętam, styczeń; na dworze zapadał zmrok, a panująca od kilku godzin zawieja śnieżna zasypała wszystkie drożyny, które nawet w pogodny dzień letni ciężkie były do przebycia. Naturalnie, że wszyscy zaczęli go gorąco prosić, aby się nie narażał na niebezpieczeństwo naprawdę zupełnie poważne że przecież dużo rozsądniej będzie, jeśli przenocuje we dworze i odbędzie tę ciężką drogę nazajutrz, kiedy zadymka przeminie i będzie jasno. Brat Albert dziękował serdecznie, ale nie dał się skłonić do pozostania i polecił towarzyszącemu mu braciszkowi, aby zaprzęgał saneczki i zajechał. Byliśmy naprawdę głęboko przygnębieni, kiedy ten człowiek stary o drewnianej protezie gramolił się z trudem na maleńkie skrzypiące saneczki, aby jechać na zawiane bezdroża wśród mroku i zamieci... Kiedy rozklekotane saneczki znikły już w zawiei śnieżnej, a wiatr zagłuszył głos dzwoneczka, powróciliśmy wszyscy milczący do salonu i wiedzieliśmy wszyscy, że ten, który przed chwilą był pośród nas, z innej ulepiony jest gliny i że wyrósł już dawno ponad te obawy i te nadzieje ponad cały ten rozsądeczek, który kieruje naszym małym życiem. W 1884 roku Chmielowski, w wieku około 39 lat wydalony na podstawie ukazu z granic Cesarstwa Rosyjskiego, znalazł się w Krakowie, w którym pozostał już do końca życia. Pierwszy okres pobytu, od 1884 do końca roku 1891, to początek wielkiego dzieła już brata Alberta (obłóczyny i przyjęcie zakonnego imienia Albert nastąpiło 25 sierpnia 1887 r.) opieki nad bezdomnymi, kalekami i nieuleczalnie chorymi w Krakowie oraz powołanie dwóch zgromadzeń: braci albertynów oraz sióstr posługującym ubogim III Zakonu św. Franciszka zwanych siostrami albertynkami. Ten pierwszy okres heroicznej pracy brata Alberta przypada na czas dla Krakowa trudny po rezygnacji z funkcji prezydenta miasta Ferdynanda Weigla i wyborze nowego prezydenta Feliksa 90 ALMA MATER

5 Szlachtowskiego Kraków powoli unowocześniał się, ale nie był wolny od problemów społecznych i gospodarczych. Wprawdzie tramwaj konny i nowe, gazowe oświetlenie ulic usprawniły podróże po mieście, powstały nowe połączenia kolejowe do Bielska, Oświęcimia, Suchej i Nowego Sącza, wprowadzano coraz powszechniej telefony i maszyny do pisania remingtona, seryjnie produkowane od 1874 roku, zbudowano teatr miejski i nowy budynek Uniwersytetu (Collegium Novum), zbudowano także kolej cyrkumwalacyjną (obwodową kolej łączącą Dworzec Główny z Bonarką i Płaszowem), ale problemy biedoty pozostały nierozwiązane. Łagodziły je, w pewnym stopniu, fundacje możnych rodów z przeznaczeniem na przykład na schroniska dla chłopców, na domy ubogich czy na zakład dla dziewcząt zaniedbanych. Podróże brata Alberta w tym okresie ograniczały się do Krakowa i jego przedmieść w poszukiwaniu sponsorów oraz aprowizacji miejskiej ogrzewalni dla bezdomnych przy ul. Piekarskiej, którą przejął w opiekę po podpisaniu w 1888 roku umowy z radą miasta. Od tego czasu na ulicach Krakowa często pojawiał się jednokonny wózek powożony przez brata Alberta, którym przewoził dary przekupek z placu Szczepańskiego, zdobyte wiktuały, używaną odzież i przedmioty codziennego użytku, podarowane do ogrzewalni przez życzliwych dla idei albertyńskiej krakowian. Odwiedzał również bogate domy Potockich, Tarnowskich, Badenich i innych, poszukując wsparcia finansowego. Stukot kół wózka albo jego protezy o krakowskie bruki był charakterystycznym dźwiękiem miasta końca XIX wieku. Podróże brata Alberta poza Kraków i na dalsze odległości rozpoczęły się właściwie od roku Wtedy to powstały pierwsze domy pustelnicze w Monastyrku koło Rawy Ruskiej i Bruśnie (po sprzedaniu folwarku dom został przeniesiony do Prusia) na terenie dóbr Zdzisława hr. Dębickiego, a później w Werchracie. Były to miejsca przeznaczone na odpoczynek i regenerowanie sił dla braci i sióstr utrudzonych pracą, często ponad siły, w przytuliskach. Miejsca te zwano także klasztorkami pustelniczymi, w których jak pisano ofi arne dusze w zupełnym oderwaniu od świata mogły rozniecać w sobie iskry rodzącego się powołania. Potrzebę podróży rodziły propozycje uruchomienia przytulisk w innych miastach. Pierwszym miastem, którego władze poprosiły brata Alberta o objęcie przytuliska, był Lwów. Proces przygotowywania oraz podpisanie stosownej umowy wymagały wyjazdów do tego miasta. Kolejno powstały przytuliska i domy pustelnicze w: Sokalu (1898), Tarnowie (1899), Zakopanem (na Kalatówkach, 1902), Jarosławiu (1903), Przemyślu (1907), Stanisławowie (1914 nowe przytulisko). Okres od 1891 roku aż do śmierci to czas spędzony w znacznej mierze właśnie w podróżach, które w tym okresie nie były łatwe. Mieczysław Orłowicz w swoim Ilustrowanym przewodniku po Galicji, wydanym w 1914 roku, pisze: Kilka tylko linii kolejowych w Galicji ma pociągi pospieszne, wozy restauracyjne i sypialne (Bogumin Kraków Lwów Podwołoczyska), Lwów Czerniowce, Grób św. brata Alberta na cmentarzu Rakowickim w Krakowie a w sezonie Kraków Zakopane), wszystkie pozostałe linie jedynie pociągi osobowe. Wagony III klasy są bardziej brudne niż gdziekolwiek w Austrii; przepisów o przedziałach dla niepalących nie przestrzega się. Dla podróżnych III kl. najdogodniejszym dniem jest sobota, albowiem w ten dzień nie jeżdżą Żydzi, stanowiący zazwyczaj większość pasażerów. Połączeń automobilami pasażerskimi jest w Galicji zaledwie kilka: Kraków Myślenice, Zakopane Morskie Oko, Lesko Baligród, Rzeszów Sokołów, Kołomyja Kosów, a z tych kilka nie funkcjonuje prawidłowo z powodu psucia się automobilów oraz z powodu przeszkód, jakie temu ruchowi stawiają władze administracyjne. Natomiast można się zazwyczaj do miejscowości, niemających kolei, dostać pocztą; wózki pocztowe, nieraz jednokonne bryczki, nieraz kryte landary wygodne, kursują w czasie podanym w ogólnym rozkładzie jazdy tamże są też podane ceny. Fiakry zasługujące na tę nazwę istnieją jedynie we Lwowie, w Krakowie, w Zakopanem i w kilku większych miastach prowincjonalnych; zresztą są to albo obdrapane powoziki, brudne, zaprzężone w słabe i stare konie, albo mocno trzęsące bryczki, powożone przez obszarpanych woźniców. Listy, a nawet krótkie informacje przesyłane przez brata Alberta do sióstr i braci w latach pełne są wiadomości o jego podróżach. Wiadomości te również dzisiaj, w dobie powszechnej komunikacji realizowanej różnymi na ogół szybkimi środkami transportu, wzbudzają zdziwienie połączone z podziwem, a czasami J. Duda nawet z niedowierzaniem, jeśli pamiętać o jego problemach zdrowotnych. W 1900 roku 20 maja brat Albert napisał do siostry Bernardyny: Powróciłem ze Stanisławowa... jutro, w poniedziałek, chcę jechać do Werchraty, do Prusia, potem do Tarnowa, w piątek albo w sobotę spodziewam się być w Krakowie. W 1907 roku w lutym lub marcu napisał: Jadę zaraz do Prusia, jutro do Sokala, w poniedziałek powracam do Lwowa. W tym samym roku, 9 maja, poinformował z Prusia: Przyjechałem tu w niedzielę po południu, ale w poniedziałek musiałem jechać na Zamojszczyznę, bo Bracia wysłali konia, powróciłem tu we środę... Dziś jadę do Jarosławia, bom im obiecał wstąpić, jutro do Przemyśla, na sobotę albo i w niedzielę będę we Lwowie, jadę tędy, bo mam zgłoszony bilet do Lwowa... Podróże odbywał niekiedy w trudnych warunkach pogodowych. Świadczy o tym wiadomość z listu datowanego na 12 lutego 1908 roku: W poniedziałek dojechałem tylko do Jarosławia, bo dalej nie można było już jechać; tak drogę zasypało, i dotąd tu siedzę, a nie wiem, czy jutro pociąg pojedzie, może w piątek. O podróżach wymagających wyjątkowej kondycji fizycznej i psychicznej świadczą fragmenty dwóch listów. Pierwszy datowany na środę 1 lipca 1906 roku, drugi napisany w latach W pierwszym brat Albert informuje: W przeszły wtorek byłem w Jarosławiu, we środę w Prusiu, w czwartek w Sokalu, w piątek tu przyjechałem dla tej fabryki... Wczoraj jeździłem do Stanisławowa, dziś powróciłem, a jutro chcę jechać na Zgorajszczyznę... Jeżeli na jutro nie wydążę z podaniem, to ALMA MATER 91

6 w sobotę pojadę do Prusia, a może w niedzielę do Potylicza, żeby się z ks. proboszczem porozumieć; w poniedziałek kazałem konie po siebie wysłać ze Zgorajszczyzny... Drugi list pisany ze Lwowa posiada następującą informację: Jutro, w piątek, chcę jechać do Stanisławowa, pojutrze do Kołomyi, w poniedziałek chcę wrócić, we środę albo czwartek jechać do Przemyśla z drugim bratem, stamtąd przez Jarosław i Prusie do Sokala, na piątek albo sobotę, w poniedziałek powrócić tutaj; może do tego czasu uchwali Sejm subwencję a gdybym i pieniądze zaraz odebrał, to bym mógł do Krakowa jechać i do Tarnowa wstąpić... Cytowane fragmenty prezentują zaledwie część informacji o podróżach, potwierdzonych i udokumentowanych w listach. Sądzę, że podróży było o wiele więcej, ale informacje o nich nie zachowały się ani w postaci odręcznych notatek, ani w formie listów. Świadczyć może o tym także fakt posiadania przez brata Alberta paszportów i wiz do Rumunii, wydanych mu w latach , i kilkunastokrotnego wykorzystania ich bez udokumentowania terminów wyjazdów i czasu przebywania w Rumunii. Trasy, po których najczęściej podróżował brat Albert, prowadziły na wschód i południe Polski. Były to trasy z Krakowa przez Tarnów, Jarosław, Przemyśl do Lwowa i dalej aż do Stanisławowa i Kołomyi, albo ze Lwowa przez Sokal, Rawę Ruską, Jarosław do Krakowa. Bardzo często wyjeżdżał także z Krakowa do Zakopanego. Podróże odbywał najczęściej koleją, korzystając także z transportu konnego (często prosił braci o wysłanie bryczki do najbliższej stacji kolejowej). I chociaż z dzisiejszego punktu widzenia odległości pomiędzy najdalszymi miejscami pobytu brata Alberta nie są zbyt duże, to trzeba pamiętać, że przebycie ich wymagało sporego czasu. Na przykład z Krakowa do Jarosławia przy odległości 210 kilometrów czas jazdy pociągiem pospiesznym wynosił cztery godziny, a pociągiem osobowym sześć godzin. Ze Lwowa do Sokala przy odległości 131 kilometrów pięć godzin, a do tego dworzec kolei odległy był od miasta o trzy kilometry. Z Jarosławia do Rawy Ruskiej było 87 kilometrów, ale pociągiem jechało się trzy godziny. Z Rawy Ruskiej do Potylicza trzeba było jechać dorożką cztery kilometry. Ze Lwowa do Kołomyi przez Stanisławów koleją ponad sześć godzin, a od dworca do miasta było ponad dwa kilometry. Planowanie podróży trwającej kilka dni dla niemłodego już brata Alberta, schorowanego i poruszającego się z coraz większym trudem, było zawsze aktem odwagi i wiary w Opatrzność. Nie zawsze podróże kończyły się dobrze. Brat Albert wiele razy spadł z konia lub z wozu, wiele razy dotkliwie się potłukł, pokaleczył tak, że rana pozostała niezagojona do końca życia. Zdarzyło się także, w 1913 roku, że w czasie podróży złamał protezę i w Jarosławiu musiał zostać odwieziony do domu sióstr na wózku przez bagażowego. Nawet w ostatnich tygodniach życia nie zaprzestał podróży i wizytowania przytulisk i domów pustelniczych, pomimo szybkiego postępu nieuleczalnej choroby. Pod koniec listopada 1916 roku wybrał się z Krakowa do Zakopanego, aby spłacić ostatnią ratę hrabiemu Zamojskiemu za drzewo do budowy pustelni i domów. 20 grudnia zdecydował się wrócić do Krakowa. Była to już ostatnia jego podróż za życia. Wyboista ścieżka pokryta była gołoledzią. Brat Albert mdlał parokrotnie... Na zakręcie odprawił szlochające Siostrzyczki. Trzygodzinna podróż trzęsącym się i dychawicznym pociągiem była prawdziwą męką. W Krakowie nie zgodził się na wzięcie dorożki i jak zwykle siadł do tramwaju, który stawał przy moście o sto kroków od przytułku. Podtrzymywany przez brata, zaledwie wlokąc nogami, doszedłszy wreszcie do swoich włóczęgów, upadł zemdlony na progu domostwa. Kondukt pogrzebowy przeszedł ulicami Krakowa od Krakowskiej poprzez Grodzką, Rynek Główny i dalej, zapewne ulicami Floriańską, Basztową, Lubicz i Rakowicką na cmentarz Rakowicki. Ziemska podróż brata Alberta zakończyła się 28 grudnia 1916 roku pośród tłumu złożonego z wybitnych osobistości miasta, profesorów i nędzarzy, którym oddał większą część swojego świętego życia. Jerzy Duda KALENDARIUM DZIEJÓW GEOGRAFII NA UNIWERSYTECIE JAGIELLOŃSKIM Prezentowane Kalendarium powstało na marginesie prac nad historią nieznanych do tej pory wątków, faktów i wydarzeń związanych z geografią na Uniwersytecie Jagiellońskim. Starano się wskazać przede wszystkim na te wydarzenia, które są na ogół mało znane w środowisku naukowym, również wśród geografów, ale i uchwycić wszystkie przejawy działalności geografów, począwszy od czasów najdawniejszych aż do współczesności. Datą graniczną jest rok 2005, kiedy Instytut otrzymał nowoczesne pomieszczenia na Kampusie 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego. To wydarzenie zapoczątkowało już nowy okres w dziejach uniwersyteckiej geografii, którego opracowanie pozostawiamy następnym pokoleniom. Kalendarium podzielono na kilka części, nawiązujących do konkretnych okresów w dziejach krakowskiej geografii. Czasy do roku 1952 (czyli do utworzenia Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi) są opracowane dość szczegółowo. Zależało nam bowiem na przybliżeniu współczesnemu czytelnikowi wszystkich tych wydarzeń, które w naszej ocenie wypracowały rangę ośrodka krakowskiego oraz jego pozycję w geografii polskiej i światowej. Większość z tych zdarzeń jest na ogół mało znana, a dotarcie do materiałów źródłowych często bywa utrudnione. Natomiast okres po 1952 roku obejmuje już tylko wybrane fakty. Uznaliśmy, że ten fragment historii Instytutu jest już lepiej znany, choćby dzięki kilkutomowemu wydawnictwu jubileuszowemu Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim (Kraków , wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, red. B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień). 92 ALMA MATER