Jeana Vanier i jego dzieło mistrzostwo trwania we wspólnocie

Transkrypt

1 Domagała-Zyśk E. (2013). Mistrzostwo trwania we wspólnocie. Jean Vanier i jego dzieło. W: M. Nowak, R. Jusiak, J. Mazur Źródła wielkości mistrzów. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Pawłowi Gachowi. Lublin: Wydawnictwo KUL, Ewa Domagała-Zyśk Instytut Pedagogiki KUL Jeana Vanier i jego dzieło mistrzostwo trwania we wspólnocie We give dignity to each other by the way we listen to each other, in a spirit of trust and dying to oneself so that the other may live, grow and give. (Vanier 1992, 36) Wstęp Celem artykułu jest ukazanie postaci i zarysowanie dzieła Jeana Vaniera, wielkiego myśliciela współczesności, chrześcijanina, który dla zlaicyzowanego świata komercji i rywalizacji głosi swoimi pismami i świadectwem życia pochwalę tego, co słabe i bezbronne, upatrując w tym ratunek dla współczesnego człowiek. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, które dzisiaj są marginalizowane a nawet eksterminowane (np. w procesie tzw. aborcji eugenicznej) uznaje za postaci kluczowe dla każdego społeczeństwa, pomagające nam wzrastać w człowieczeństwie: Człowiek upośledzony, który odnajdzie swoje miejsce i rolę we wspólnocie staje się dla niej darem. Przynosi 1

2 on równowagę wartościom siły, prestiżu i techniki, ucząc odnoszenia się osobowego, otwartości i bezpośredniości w kontakcie z drugim człowiekiem 1. Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiona zostanie postać i dzieło Jeana Vaniera. W drugiej przygotowano przegląd fragmentów jego pism i wypowiedzi audiowizualnych, w których analizuje on główne problemy współczesności. Ostatnia, trzecia część, zawiera przykłady mistrzowskich wskazówek Jeana Vaniera oraz działań jego i założonych przez niego ruchów na rzecz wprowadzania zmian społecznych 1. Jean Vanier życie i dzieło Jean Vanier urodził się 10 września 1928 roku w Kandzie w rodzinie Pauline i Georges a Vaniera, który był 19 Gubernatorem Kanady. Jego miejscem urodzenia jest Genewa, ponieważ tam przebywali czasowo jego rodzice w związku ze służba dyplomatyczną jego ojca. Jako młody człowiek został oficerem i służył w Royal Navy oraz Royal Canadian Navy. Po rezygnacji z tej służby odbył studia filozoficzne uwieńczone w 1964 roku doktoratem analizującym myśl Arystotelesa, a następnie pracował jako wykładowca na uniwersytecie w Toronto. W 1964 roku pod wpływem spotkań i doświadczenia swego Mistrza dominikanina Thomasa Philipa postanawia całkowicie zmienić swoje życie. W małej wiosce Trosly-Breuil we Francji kupuje niewielki dom i zaprasza do wspólnego zamieszkania w nim dwóch głęboko niepełnosprawnych 1 J. Vanier, Wspólnota, dz. cyt., s. 9. 2

3 intelektualnie mężczyzn, Raphela Simim i Philippa Seux, nazywając jednocześnie stworzoną w tej sposób wspólnotę L Arche Arką. Stanowiła ona okazję do przewartościowania poglądów Jeana Vaniera: on, zdrowy i silny, ceniący intelekt i sprawność fizyczną dostrzegł piękno bezbronności i czułości ofiarowanej przez osoby z niepełnosprawnością: Uświadomienie sobie tego, że wszystkich nas łączy to samo człowieczeństwo i że przynależność ta jest ważniejsza i bardziej podstawowa od wszelkiej innej przynależności bardzo zmieniło moją postawę i sposób bycia oraz przemieniło moją wizję osoby ludzkiej. Pomogło mi uwolnić się od wewnętrznych zranień, skłoniło mnie do przyjęcia innych, różniących się ode mnie, obcych oraz tych, którzy mnie atakują, wrogów. Przejście od egoizmu do miłości, z niewoli do wolności, z postawy z zamknięcia się w sobie do postawy otwartości na innych oznacza wzrastanie, drogę do dojrzałego człowieczeństwa (Vanier 2001, 5-6 ). Obecnie na całym świecie funkcjonuje ponad 130 ekumenicznych wspólnot Arki, żyjących duchem Ewangelii, a szczególnie Ośmiu Błogosławieństw. Z inspiracji Jeana Vaniera oraz zaprzyjaźnionej z nim Marie-Hélene Mathieu w roku 1971 powstał także ruch Wiara i Światło (Foi et Lumiere), który obecni liczy ponad 1,5 tys. wspólnot. Tworzą je osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz ich rodziny i przyjaciele. Nie mieszkają oni razem, jednak starają się spędzać wspólnie czas, modlić i obdarzać przyjaźnią. W roku 1988 Jean Vanier jako jedna z sześćdziesięciu osób niekonsekrowanych, na zaproszenie Jana Pawła II uczestniczył w Synodzie Laikatu w Rzymie. W roku 1997 Jan Paweł II przyznał mu nagrodę Pawła VI. Jean Vanier jest także oficerem Legii Honorowej 3

4 1. Jeana Vaniera diagnoza problemów współczesności Współcześnie Jean Vanier uznawany jest przez wiele środowiska nie tylko za wybitnego filantropa i działacza społecznego, ale przede wszystkim za osobę posiadającą głęboki wgląd w najbardziej złożone problemy społeczne. Zastanawiające jest to, że ich źródeł nie upatruje on w ogólnoświatowym kryzysie, zagrożeniach klimatycznych czy konfliktach zbrojnych, ale w samym człowieku, a zwłaszcza w zaniku więzi społecznej i relacji osobowych w rodzinach i innych podstawowych wspólnotach, w których spotykamy się i pracujemy. Jako podstawowe źródła zaniku relacji wymienia on w swoich pismach wszechobecne współzawodnictwo, kult siły oraz kult niezależności. Jedno z największych zagrożeń Jean Vanier widzi w powszechnej tendencji do współzawodnictwa i konkurencji: Zostaliśmy nauczeni życia w tym świecie współzawodnictwa i wygrywać, odnosić sukcesy, wspinać się po drabinie awansu, iść naprzód. (Vanier 1992, 31). Zauważa on, że obecnie nie dotyczy to tylko kategorii posiadania pieniędzy czy dóbr materialnych ( więcej mieć ), ale także sfery niematerialnej ( bardziej być ), rozumianej przede wszystkim w kategoriach posiadania władzy i siły. Pragnienie bycia lepszym obecnie jest w większości dzisiejszych wspólnot i grup społecznych klasach szkolnych, miejscach pracy, ale także rodzinach, pobudzając do poświęcania coraz większej ilości czasu i środków materialnych na samorozwój. I tak uczniowie i pracownicy są instruowani, iż aby osiągnąć sukces, powinni wyróżniać się w grupie, zgłaszać oryginalne pomysły częściej niż inni, mieć wyjątkowe hobby, od najmłodszych lat i stale budować swoje CV. W tak rozumianej ścieżce rozwoju nie przewiduje się marnowania 4

5 czasu na bezproduktywne spotkania z kolegami, którzy być może potrzebują pomocy, lub chcieliby tylko porozmawiać o niczym. Pobodnie w rodzinie źródłem konfliktów małżeńskich stają się nie tylko finanse, ale także walka o przestrzeń osobistego rozwoju: czas na pielęgnowanie hobby, coaching, zabiegi pielęgnacyjne, zajęcia rozwijające. Czas ten i przestrzeń osobista często zdobywane są kosztem czasu spędzanego wspólnie ze współmałżonkiem czy nawet dzieckiem (przecież sesja samorozwoju osobowego z psychologiem jest dla mnie bardziej istotna niż zabawa klockami). Kolejnym źródłem zniszczenia człowieka jest kult siły. Jean Vanier tak o tym pisze: W naszej cywilizacji nie możemy mówić, że jesteśmy słabi. Jeśli ktoś przyznaje się do słabości, sprowadza na siebie śmierć. Mamy potrzebę, żeby mieć rację, być świadomym naszych zdolności i co więcej, przekonać innych do tego, że mamy te zdolności i udowodnić, ze jesteśmy kimś (Vanier 1975, 3-4). Niestety, taka postawa jest niszcząca zarówno dla osoby ją prezentującej, ponieważ zakłamuje jej prawdziwą naturę, jak i dla społeczności, ponieważ jest źródłem agresji i przemocy. W rozmowie z młodzieżą Jean Vanier odpowiadając na pytanie o źródła przemocy w szkole odpowiada, że jest to kwestia tożsamości młodych ludzi, którzy uwierzyli, że jedynie tożsamość mocy (identity of power) da im odpowiednią pozycję wśród rówieśników i przyniesie zadowolenie. Trwając w kulcie takiej tożsamości niszczą oni swoje życie, ale także życie innych. Innym źródłem kryzysu według Jeana Vaniera jest kult niezależności: Wmówiono nam, że powinniśmy być niezależni i kultywować uczucie: Nie potrzebuję nikogo (Vanier 1992, 30). Takie wmawianie dokonuje się w wychowaniu dziecka od bardzo wczesnych etapów: nagradzane jest ono i chwalone nie za manifestowanie przywiązania i miłości, ale samodzielności i niezależności. Dobrze wychowane dziecko nie płacze, gdy w wieku kilkunastu tygodni jest oddawane do żłobka, kiedy miesiącami nie widzi pracującej za granicą matki, a jako trzylatek przebywa w przedszkolu po 12 godzin dziennie. Za naganne uznaje się zachowania dzieci demonstrujące 5

6 przywiązanie do rodziców i potrzebę bliskości z nimi. Dobrze wychowane dziecko potrafi od najmłodszych lat walczyć o swoje w kolejnie do mycia rąk przed obiadem czy na placu zabaw. Patrząc na jego zachowanie, dorośli opiekunowie z dumą przekonują, że takie dziecko poradzi sobie w życiu. Te wzory z najmłodszych lat dziecko z łatwością i przy aprobacie rodziców przenosi w kolejne środowiska, kultywując własną samodzielność i niezależność. Niestety, osiągając na tym polu sukcesy, staje się jednocześnie coraz bardziej samotny i opuszczony. Diagnozując tę sytuacje Jean Vanier pisze, że wszyscy należymy do złamanej, zniszczonej rodziny ludzkiej. Nasze serca są podatne na zranienie. Najgłębszym pragnieniem każdego człowieka nie jest posiadanie siły, wygrywanie i niezależność, ale życie w świecie pełnym pokoju i życzliwości: Długo szliśmy ścieżką niezależności. Zaczynamy jednak czuć nasza samotność. Zaczynamy spostrzegać, że możemy żyć tylko wtedy, kiedy jesteśmy razem. Zaczynamy dostrzegać wielkie niebezpieczeństwo separacji i oddzielenia. Widzimy, że jeśli separujemy się od innych, wkrótce tworzymy bariery wokół każdej z grup i stajemy się rywalami. Mamy już dosyć samotności, niezależności i współzawodnictwa (Vanier 1992, 34). 2. Działania J. Vaniera i L Arche na rzecz zmian społecznych Jeanan Vaniera należy uznać nie tylko za działacza na rzecz osób z niepełnosprawnością, ale budowniczego społeczeństwa jak głosi zresztą tytuł przyznany mu przez jego rodaków. Jego mistrzostwo to nie tylko przykład jego życia, ale także stworzone przez niego dzieła Arka (L Arche) i Wiara i Światło (Foi et Lumiere). Działania na rzecz zmian społecznych obejmują zatem zarówno pisma, wykłady i świadectwo osobiste Jeana Vaniera, jak i działania tych dwóch ruchów, które opierają się na jego poglądach i stworzonych przez niego dziełach. Źródłem zaradzenia współczesnym problemom społecznym jest dla Jeana Vaniera osobisty kontakt z osobami słabszymi, niepełnosprawnymi i potrzebującymi pomocy. Są oni zatem skarbem, bogactwem wspólnot ludzkim, a nie ciężarem i przeszkodą w rozwoju. 6

7 Zdaniem Jeana Vaniera współcześnie możemy dostrzec pięć różnych typów postaw w stosunku do osób z niepełnosprawnością (2008, 48). Pierwszą z nich jest postrzeganie niepełnosprawności jako zaburzenia, swego rodzaju zła, które powinno zostać wyeliminowane. Postawa taka prowadzi do aborcji selektywnej, prenatalnej eutanazji eugenicznej oraz marginalizowania obecności osób z niepełnosprawnością w rodzinach i społecznościach. Druga postawią jest filantropia, która z osób niepełnosprawnych czyni przedmiot litości i współczucia, natomiast z osób im pomagających bohaterów. Czwarta postawa to uznanie, że osoby z niepełnosprawnością to w pełni osoby, które mogą wzrastać i rozwijać się, zatem potrzebna jest im pomoc w postaci szkół o charakterze integracyjnym, zapewnienia miejsc pracy i rozwoju osobowego. Piata postawa wyrasta z czwartej i zakłada, ze w relacji z osoba z niepełnosprawnością może wydarzyć się coś dobrego, że doświadczenie bycia z nimi i towarzyszenia im może prowadzić do poznania siebie samego, własnych możliwości i ograniczeń. Taka postawę Vanier nazywa humanizacją niepełnosprawności. Vanier nazywany jest jednym z głównych budowniczych świata cywilizacji miłości. Za fundament budowania takiej cywilizacji, a dosłownie za jedyną wiedzę, która jest w stanie zapewnić ludzkości przetrwanie - uznaje wiedzę o tym, jak przekształcać przemoc i nienawiść w czułość i przebaczenie oraz jak przerwać łańcuch nienawiści w stosunku do osób słabych. Dostrzega potrzebę rozbrojenia, ale nie na poziomie globalnym, lecz osobistym rozbrojenia człowieka z jego agresji w stosunku do drugiego (Vanier, 1982, ). Vanier pokazuje swoim życiem i pismami, że poprzez relację z osobami z niepełnosprawnością możliwe jest nauczenie się swoistej sztuki życia. Przyznaje, że on sam dzięki wspólnym zamieszkaniu z osobami z niepełnosprawnością nauczył się, jak odpoczywać we wzajemnej miłości i trosce, jak celebrować życie i śmierć. Podkreśla, że to nie ukończone uniwersytety i przeczytane lektury, ale osoby z niepełnosprawnością pokazały mu, jak żyć prosto, kochać czule, mówić prawdę, przepraszać, 7

8 przyjmować z otwartością, być pokornym w słabości, pewnym siebie w trudnościach oraz akceptować niepełnosprawność i trudności życia z miłością (Vanier 2008, 61). Zabieganemu współczesnemu człowiekowi Jean Vanier proponuje węc przede wszystkim zatrzymanie się, zwolnienie tempa życia i spojrzenie we własne wnętrze: Zatrzymajmy się i zacznijmy słuchać naszych serc. Dotkniemy tam wiele bólu. Prawdopodobnie dotkniemy ogromnej złości. Prawdopodobnie dotkniemy także ogromnej samotności i udręczenia (ILWH, 82). Najbardziej jednak zaskakującym dla Vaniera odkryciem jest to, że nawet jeśli uznajemy siebie za wspaniałomyślnych i życzliwych, w częstym, bliskim, spontanicznym kontakcie z drugim człowiekiem doświadczamy także tego, że tkwią w nas pokłady złości i nienawiści oraz zdolność do ranienia innych: po doświadczeniu codziennych częstych kontaktów z wyjątkowo uciążliwą osobą z niepełnosprawnością Jean pisze: Ja, który zostałem powołany do dzielenia życia ze słabymi miałem w sobie moc, aby nienawidzić słabszą osobę (BTS 61-63). Nawet jednak takie odkrycie nie jest źródłem przygnębienia i zniszczenia poczucia własnej wartości, ale rodzi potrzebę przebaczenia innym, ale tez sobie. Ta zdolność przebaczenia postrzegana jest jako kolejna siła budująca człowieka: powoli zaprzyjaźniamy się z naszymi słabościami (Vanier 2008, 42). Nasze słabości a także słabości drugiego człowieka są postrzeganie przez Vaniera jako źródło siły i rozwoju, ponieważ ich zauważenie, rozpoznanie i podzielenie się nimi z innymi służy rozwojowi: Wołanie [osób z niepełnosprawnością ] o miłość wypływa z braku poczucia własnej wartości. Wzywali mnie, abym usłyszał ten krzyk i odpowiedział na niego w pełni kompetentnie, przyjął ich wrażliwość i podatność na zranienie z czułością, abym był z nimi zjednoczony. Kiedy odpowiadamy na to fundamentalne wołanie o przyjaźń, oni zaczynają nas przemieniać i leczyć. Możemy wtedy albo ukryć naszą podatność na zranienia za silnym, ochronnym ego, albo też odkryć, że nasza podatność na zranienia jest źródłem komunii i jedności. W ten oto sposób niepełnosprawni obudzili we mnie to, co najgłębsze i 8

9 najbardziej cenne: pragnienie oddania życia drugim i otrzymania od nich życia poprzez komunię serc (Vanier 2008, 42). Źródłem uzdrowienia jest dbanie nie o siebie i swój rozwój, ale o drugiego człowieka, ciągłe uczenie się, jak dawać przestrzeń innym, pomóc im wzrastać i rozwijać ich talenty, a nie współzawodniczyć z nimi i panować nad nimi (Vanier 1992, 31), największą zaś wolnością jest pomagać innym osiągać wolność (Vanier 1992, 31). Vanier nie boi się także mówić, że na tej drodze można osiągnąć szczęście: Szczęście to akceptowanie i wybieranie życia, a nie tylko niechętne poddawania się życiu. Przychodzi wtedy, kiedy decydujemy się być tym, kim jesteśmy, być samym sobą, w tym oto obecnym momencie naszego życia; wybieramy życie takim, jakie jest, z jego radościami, bólem i konfliktami. Szczęście to życie i szukanie prawdy, we wspólnocie z innymi, przyjmowanie odpowiedzialności za nasze życie i życie innych. To akceptowanie faktu, że nie jesteśmy nieskończeni i wieczni, ale możemy wejść w relację osobową z Nieskończonym, odkrywając uniwersalną prawdę i sprawiedliwość, która przekracza wszystkie kultury: każda osoba jest unikalna i święta (Vanier, 2003, 54-55). Bezpieczeostwo pochodzi z komunii, wzajemnego zaufania, od Boga a nie ze zbudowanych przez nas struktur (Vanier 2008, 47) Many of us have experienced bullying as a victim or a bully or both at different times. How do these experiences shape us? How do we bring these experiences to our adult lives? 12. Vanier asks, How can I today be an artisan of peace and pray to have the strength to welcome the enemy an enemy that might be in my own family? How does this statement relate to you? 9

10 13. Mary Jo Leddy says if we can see that the world belongs to God, we are more likely to say, It s not mine to decide who can belong and who can t. She adds, We have to welcome the world... Otherwise we will end up at war with one another because we don t know one another. How might her thinking impact your life? 14. Rabbi Marmur comments, The challenge is how to make people recognize that there is another way of belonging than just building my own little borders. In what ways can you relate this thought to your own life and relationships? 15. Vanier says, At the heart of everything is forgiveness. I ve hurt you; you ve hurt me. Well, we can forgive each other. How does this comment speak to you today? 16. Javed Akbar of the Pickering Islamic Centre suggests, We can better serve God s purposes...by reaching out to those who are different from us. How do you do this? 17. Christina dejong says she didn t realize how much she had expected her sense of belonging to be generated by her husband, church and working community. In what w 18. Vanier says that inside each of us is a yearning for the infinite and that there is a force of love that is stronger than us. Is this your experience? Discuss. 19. Vanier suggests holiness is about how we relate to the world around us. He says, Holiness is the growth from closedness to openness. Is this a new vision of holiness for you? How does Vanier s statement call you? For private reflection: 20. Vanier says, To love someone is not just to hold onto them and protect them but also to reveal, You are precious. Have trust in yourself! You can grow; you ve got gifts. You re special! How well do I love those close to me in the ways Vanier describes? How do I want to grow in this regard? 21. Vanier says that ultimately we belong to God. Is this your experience? What might you do to nurture your awareness of belonging to God? 11. Many of us have experienced bullying as a victim or a bully or both at different times. How do these experiences shape us? How do we bring these experiences to our adult lives? 12. Vanier asks, How can I today be an artisan of peace and pray to have the strength to welcome the enemy an enemy that might be in my own family? How does this statement relate to you? 10

11 13. Mary Jo Leddy says if we can see that the world belongs to God, we are more likely to say, It s not mine to decide who can belong and who can t. She adds, We have to welcome the world... Otherwise we will end up at war with one another because we don t know one another. How might her thinking impact your life? 14. Rabbi Marmur comments, The challenge is how to make people recognize that there is another way of belonging than just building my own little borders. In what ways can you relate this thought to your own life and relationships? 15. Vanier says, At the heart of everything is forgiveness. I ve hurt you; you ve hurt me. Well, we can forgive each other. How does this comment speak to you today? 16. Javed Akbar of the Pickering Islamic Centre suggests, We can better serve God s purposes...by reaching out to those who are different from us. How do you do this? 17. Christina dejong says she didn t realize how much she had expected her sense of belonging to be generated by her husband, church and working community. In what ways can you relate to her experience? Here are some questions posed in the film. You might choose one of them as a jumping off point for discussion: a. How do we love [our] own culture but be open to other people s culture? How do we welcome difference? (Jean Vanier) b. Who am I when my systems of meaning and belonging collapse? (Mary Jo Leddy) c. What is a mature man or woman? What does it mean to be fully, fully human? (Vanier) Other questions to choose from: 1. What is culture? How would you describe the culture to which you belong? 2. Eric Barton says that many apparently successful people don t know where they re going in life. In the same segment of the film, Bruce Cockburn sings, I ve proved who I am so many times, The magnetic strip s worn thin; And each time I was someone else, And everyone was taken in. In what ways can you relate to these ideas? 3. Mary Jo Leddy observes that we all have our briefcase or little bag and there s usually nothing in it. What is your briefcase? What would you do without your briefcase? 11

12 4. Vanier says, It s only when I know who I am that I can discover who you are. How is knowing our own identity connected to forming friendships? What helps you or has helped you grow in your own sense of your personal identity? 5. The pictures of the L Arche community where Vanier lives showed many different people celebrating together. What do you think enables such a diverse group of people to live together in community? 6. In speaking of Patrick s birthday, Vanier says that everybody s life deserves to be lifted up. How has your life been raised up? How do you lift up the lives of other people? 7. Vanier says, Loneliness comes because [we are] not God, and that to belong, we have to know how to live our loneliness. In what ways is this statement borne out (or not borne out) in your own experience? 8. What is the value of competition? How do you think about balancing competition and compassion in your life? 9. In the sequence about babies, Vanier speaks of the incredible power of the weak and says, The weak person reveals that it s okay for me to be weak. In what ways does the weak person have power? Under what conditions is the power of the weak person negated? 10. One of the teachers states that the social codes in the classroom are intricate and complex, and that they determine who is included and who is different and, therefore, excluded. How similar is adult society? In your experience, does difference necessarily bring exclusion? Where do you feel alienated from the norms of your group or community? What will you not tolerate in order to belong? 12

13 13

14 14

15 15

16 Zakończenie W roku 2008 Jean Vanier otrzymał w Kanadzie prestiżowy tytuł Budowniczego narodu (Nation Builder). Jest to wyróżnienie przyznawane tym, którzy inspirują, łączą i budują dobro wspólne. W uzasadnieniu zaznaczono, iż współczesny świat nie potrzebuje już technokratów i inżynierów, ale osób, które nauczą nas, jak budować społeczeństwo oparte na szacunku i trosce o bliźniego. Koncepcja Jeana Vaniera, w której osoby upośledzone i słabe nie są postrzeganie jako ciężar dla rodziny i społeczeństwa, ale osoby kompetentne w łączeniu ludzi ze sobą, których słabość wyzwala troskę, miłość i solidarność, co sprawia, że zarówno sprawni jak i niepełnosprawno są bardziej razem (togetherness). Vaniera 3. Chrześcijańska pedagogika niepełnosprawności według Jeana Kiedy Jean Vanier zaczynał budowanie Arki w roku 1964, w pedagogice specjalnej obowiązywały jeszcze te paradygmaty, które osoby niepełnosprawne, a szczególnie osoby z upośledzeniem umysłowym traktowały jako istoty o niemalże ograniczonym człowieczeństwie. Powszechną praktyką było ich ukrywanie w domach lub "oddawanie" (samo to sformułowanie jest dowodem na "urzeczowianie" osób niepełnosprawnych) do znajdujących się daleko za miastami przytułków i innych instytucji o charakterze totalnym. Panujące w nich warunki (przepełnione sale, brak opieki terapeutycznej, nadużywanie stosowania środków farmakologicznych) często urągały godności mieszkających w nich osób. Właśnie pod wpływem pobytu w jednej z takich instytucji Jean Vanier podjął decyzję, że jako chrześcijanin nie może pozostać obojętny wobec tego "pierwotnego płaczu ludzi niepełnosprawnych", postanowił więc coś konkretnego dla nich zrobić: zakupić dom i zmienić warunki ich życia na lepsze. Był to jednak dopiero pierwszy etap jego drogi, który zasadnie może być nazywany po prostu filantropią czy też dziełem dobroczynnym. Jean Vanier nie zatrzymał się jednak na tym etapie, ale szukał formuły, która pomogłaby mu zrobić dla osób niepełnosprawnych intelektualnie coś naprawdę wielkiego, znacznie większego niż poprawa ich warunków bytowych. Było to możliwe, ponieważ 16

17 pomimo stosunkowo młodego wieku (w 1964 roku Jean Vanier miał 36 lat) był człowiekiem doświadczonym życiowo i dojrzałym. Jak sam pisze 2, z perspektywy człowieka osiemdziesięcioletniego ma poczucie, że wszystkie wydarzenia jego życia: służba wojskowa, studia teologiczne i filozoficzne, niemożność pozostania księdzem katolickim - mają sens i posłużyły do wykreowania nowego podejścia w zakresie pomocy osobom z upośledzeniem umysłowym, które wywarło wielki wpływ na sytuację tych osób zarówno w Europie, jak i na innych kontynentach. Jean Vanier z wykształcenia nie był pedagogiem, jeśli jednak rozumiemy pedagogikę jako naukę o wychowaniu, zaś wychowanie jako świadomą i celową działalność ludzką, która ma pomagać wychowankowi we wzrastaniu w człowieczeństwie 3, należy uznać, że jest on twórcą spójnego pedagogicznego systemu pracy z osobami niepełnosprawnymi, opartego na inspiracjach personalizmu chrześcijańskiego. Poniżej przedstawione zatem zostaną najważniejsze cechy chrześcijańskiej pedagogiki niepełnosprawności Jeana Vaniera. Jak wspomniano powyżej, decyzja zamieszkania z osobami niepełnosprawnymi była podyktowana pierwotnie pragnieniem zmiany codziennych warunków ich życia. Bardzo szybko jednak Jean Vanier skonstatował, że potrzebą osób niepełnosprawnych jest nie tyle poprawa ich bytu materialnego, ile potrzeba bycia traktowanym w sposób w pełni osobowy. Naczelną zasadą jego pedagogiki stało się więc hasło, iż nie chodzi o to, aby zrobić coś "dla" słabszego i potrzebującego człowieka - konieczne jest raczej uznanie w nim osoby równej nam w godności, oraz o wsłuchiwanie się w jego zranienia, potrzeby, pragnienia i reagowanie na nie w taki sposób, aby dokonywał się wzrost osoby niepełnosprawnej w jej człowieczeństwie. Osoby niepełnosprawne w koncepcji Vaniera znajdują się w centrum: to wokół nich gromadzi się wspólnota asystentów i profesjonalistów. Takie opisanie relacji z osobą upośledzoną było latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku przewrotem kopernikańskim, choć wynikało z praktycznej realizacji tez personalistów, którzy każdej osobie niezależnie od konstelacji jej cech przypadłościowych przyznają pełnię osobowej godności. Vanier 4 nie ma co do tego wątpliwości i mówi: każda istota narodzona z mężczyzny i kobiety jest osobą, nawet jeśli jej głębia osobowa pozostaje ukryta za głębokimi zaburzeniami i wykolejeniami. Dodaje także z mocą, że także osoba z niepełnosprawnością intelektualną zasługuje na szacunek i w miarę możliwości powinna aktualizować swoje szczególne uzdolnienia 5. J. Vanier umacnia swoje poglądy także argumentami teologicznymi: Wielu ludzi mówi, że wasze dzieci są wariatami i z tego powodu gardzi nimi albo się 2 K. Spink (2008). Cud, przesłanie i historia. Jean Vanier i Arka. Kraków: Znak. Profesjonalne. 3 M. Nowak (2008). Teorie i koncepcje wychowania. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i 4 J. Vanier (2001). Źródło łez. Warszawa: Wydawnictwo Salwator. 5 J. Vanier (1996). Serce Arki. Duchowość na każdy dzień. Warszawa: Verbinum. 17

18 ich boi. Ale czy myślicie, że Bóg mówi "Twoje dziecko jest wariatem"? Nie, Bóg mówi "Twoje dziecko jest moim umiłowanym dzieckiem". Bóg przyjmuje tych, których odrzuca społeczeństwo i przyjmuje ich jako skarb swojego serca 6. Próby określenia potrzeb osób niepełnosprawnych doprowadziły Vaniera do sformułowania kolejnej zasady jego pedagogiki, która można streścić w następującym zdaniu: nadrzędną potrzebą osoby upośledzonej, podobnie jak i potrzebą każdej osoby, jest nawiązanie i podtrzymywanie znaczących relacji z innymi ludźmi. Zaspokojenie tej potrzeby jest istotniejsze, niż realizacja nawet najbardziej ambitnego planu rehabilitacji, stad we wspólnotach Arki pomoc profesjonalistów (np. psychiatrów, psychoterapeutów) jest ograniczona do niezbędnego minimum, zaś głównym zadaniem asystentów jest troska o pielęgnowanie rozmaitych form spotkania z osobą niepełnosprawną. Potrzeba nawiązywania relacji odsłania także nieznane szerzej zdolności i talenty osób niepełnosprawnych w zakresie budowania relacji: to prawda, że występują u nich rozmaite deficyty poznawcze, jednak ich uczucia nie są niepełnosprawne. Osoby z upośledzeniem są w stanie bezbłędnie odczytywać nastroje innych, wyrażać swoje emocje w sposób prawdziwy, spontaniczny, nieskrępowany konwenansami. W tym zakresie dla współczesnego człowieka chodzącego w masce/maskach, stają się oni nauczycielami i mistrzami. Oznacza to, że na osobę niepełnosprawną wskazane jest patrzeć nie w kategoriach jej braków, deficytów i zaburzeń, lecz w kategoriach posiadanych przez nią zalet i umiejętności (por. Domagała - Zysk 2004). Dostrzeganie w człowieku niepełnosprawnym osoby z pełnią przysługujących jej praw domaga się także respektowania w kontakcie z nią wartości, takich jak prawda, miłość, wolność i szacunek dla cielesności. J. Vanier dostrzega (por. Spink 2008), że im konkretny człowiek jest słabszy i bardziej poraniony, tym w większym stopniu powinno się w relacji z nim pamiętać o powyższych człowieczych wartościach. Paradoksalnie, tym co służy osobie z upośledzeniem jest nie ograniczenie jej wolności (w trosce o jej bezpieczeństwo czy wygodę), lecz przyznanie jej prawa do samostanowienia w tych kwestiach, gdzie to jest możliwe. Relacja z osoba niepełnosprawną powinna być także oparta na prawdzie: o tym, kim jesteśmy. Przy całej swojej afirmacji dla osoby niepełnosprawnej intelektualnie J. Vanier nie unika stosowania prawdziwych, choć trudnych określeń i konsekwentnie nazywa tych, którzy mieszkają w Arce z powodu swojego upośledzenia osobami z upośledzeniem umysłowym 7, dodając, że ważną sprawa w używaniu języka jest, by jasno określać różnice, ale jednocześnie szanować osobę 8. Prawda nie oznacza braku szacunku, wprost przeciwnie: prawda pozwala żyć w wolności i budować dojrzałą relację między sprawnymi i niepełnosprawnymi. Praca jest ważnym elementem pedagogiki Jeana Vaniera. Wbrew tendencjom swego czasu proponował on, aby osoby niepełnosprawne, jeśli to możliwe nie 6 J. Vanier (2001), dz. cyt. 7 Zdając sobie jednocześnie sprawę, że jest to sprzeczne z tymi współczesnymi tendencjami w pedagogice specjalnej, które sugerują używanie określeń takich jak sprawni inaczej, osoby z wyzwaniami intelektualnymi (intelectually challenged), osoby z trudnościami w uczeniu się (learning disabled). 8 J. Vanier (1996), dz. cyt. 18

19 pracowały w dużych fabrykach przy taśmach produkcyjnych, wykonując ciągle te same czynności, ale otwierał dla nich warsztaty i pracownie, w których mogli twórczo spędzić czas, wykorzystywać własne umiejętności i talenty np. plastyczne. Praca odbywa się wspólnie z asystentami i ma silne znaczenie wychowawcze. Pisał W. Chudy 9 : Nie występuje wychowanie jako czynność sama w sobie. Wychowuje się zawsze "po drodze", "poprzez coś", np. wspólne zamieszkanie w domu, w internacie, nauczenie określonej wiedzy, wspólnie wykonywaną pracę, poprzez zabawę albo współdziałanie. Bez udziału interakcji wychowanie zmienia się w moralizatorstwo. [...] Wychowawczy wpływ wywiera się swoim sposobem bycia, aktywnego stosunku do ważnych sytuacji życiowych, sposobem rozwiązania konfliktu między uczniami itp. Wspólne wykonywanie określonych czynności oznacza zatem tworzenie sprzyjającej sytuacji wychowawczej, w której asystenci są modelami zachowań. Jednocześnie praca daje możliwość tworzenia, produkowania, co przyczynia się do wzrostu poczucia własnej wartości i wytworzenia pozytywnego obrazu siebie. Dojrzałe respektowanie wolności drugiego człowieka nieodmiennie wiąże się też z szacunkiem dla przestrzeganiem zasad, zwłaszcza tych regulujących codzienne życie wspólnoty. Rolą asystentów jest być dla osób niepełnosprawnych autorytetem, który będzie w stanie rozwiązać sporne kwestie i wskazać sposób sprostania wymaganiom. Zasady codziennego współżycia obowiązują zarówno wychowanka, ale także współpracujących profesjonalistów i asystentów. Wśród zasad budowania wspólnoty nie brakuje także tych, które są świadectwem troski Jeana Vaniera o duchowy rozwój zarówno osób niepełnosprawnych jak i asystentów. Jean jest człowiekiem bardzo religijnym, ukształtowanym przez o. Thomasa Dominique, dominikanina, który mieszkał w Trosly i pełnił rolę kapelana wspólnoty. Powiedział on kiedyś, że przez kilkadziesiąt lat posługi wśród niepełnosprawnych nigdy nie spotkał osoby niepełnosprawnej, która byłaby niewierząca: Wszyscy byli wierzący. Nie powiedziałbym, że praktykujący, ale wierzący. Najlepszą pomocą dla nich było zapoznanie ich z Ewangeliami i sakramentami w takiej formie, w jakiej przedstawił je Jezus 10. Zwyczajem Jeana Vaniera i współpracowników jest wspólna modlitwa wieczorna i cotygodniowa msza św. oraz wspólny udział w rekolekcjach, co ma służyć integralnemu rozwojowi wychowanków. Wychowanie religijne odbywa się więc przez aktywne praktykowanie, a osoby sprawne i niepełnosprawne także i w tej sferze pełnią na przemian rolę uczniów i nauczycieli. Kolejną cechą charakterystyczną pedagogiki Jeana Vaniera jest docenianie znaczenia świętowania w życiu osoby niepełnosprawnej i w życiu wspólnoty. Poza godzinami wspólnej pracy, w domach Arki osoby z upośledzeniem i ich asystenci często spędzają czas na świętowaniu imienin czy urodzin członków wspólnoty, świąt kościelnych, przyjazdu czy też wyjazdu gościa. Świętowanie dokonuje się w czasie spotkania całej wspólnoty, często przy uroczyście zastawionym stole. Osoba, która 9 W. Chudy (2007)., dz. cyt. 10 K. Spink (2008). Cud, przesłanie i historia. Jean Vanier i Arka. Kraków: Znak. 19

20 jest bohaterem dnia jest przez wszystkich zauważana, składane są jej życzenia i przekazywane prezenty, często własnoręcznie wykonane. Takie świętowanie różni się od powszechnego dzisiaj "imprezowania": nie jest potrzebne wykwintne jedzenie, ekskluzywny lokal, drogie prezenty, alkohol i głośna muzyka. Nie jest to też tylko i wyłącznie "czas wolny", czas relaksu i odpoczynku od trudów codzienności. Istotą świętowania jest przekazanie świętującej jakieś wydarzenie osobie, że jest ona w szczególny sposób zauważana, doceniana i afirmowana. Jean Vanier dostrzega szczególną, głęboką wartość świętowania, gdy mówi: Świętować znaczy dziękować Bogu za to, że pozwolił nam się spotkać, że wyrwała nas z naszej samotności i dał nam poczucie przynależności. Wiem, że mnie zaakceptowałeś i ja zaakceptowałem ciebie. Znam twoje zalety i wady. A jednak biorę cię takim jaki jesteś, nie oczekuję niczego więcej i nie płaczę z powodu tego, że nie jesteś dokładnie taki, jakim chciałbym cię widzieć. Świętowanie oznacza zatem dziękowanie za to, że jesteśmy takimi ludźmi, jakimi jesteśmy 11. Tak rozumiane świętowanie jest momentem wychowawczym zarówno dla osób z niepełnosprawnością, jak i dla asystentów: uczy akceptacji siebie i wrażliwości na drugiego człowieka, realizmu pedagogicznego, ale i optymizmu. 4. Współczesne obszary wyzwań dla chrześcijańskiej pedagogiki niepełnosprawności Wśród istotnych współcześnie obszarów wyzwań dla chrześcijańskiej pedagogiki niepełnosprawności dwa obszary wydają się szczególnie istotne: Ważne jest, aby pedagog chrześcijański miał odwagę swoją postawą promować chrześcijaństwo jako styl życia umożliwiający integralny, pełny rozwój każdej osoby, także osoby z niepełnosprawnością. Jest to zwłaszcza istotne dla rodziców dzieci niepełnosprawnych i samych osób niepełnosprawnych, wtedy, kiedy trudno jest im zaakceptować niepełnosprawność i związane z nią cierpienie. Chrześcijaństwo bowiem pomaga nadać sens cierpieniu i chorobie, daje motywację do życia i podejmowania działań w tej trudnej sytuacji, wyznaczając życiu ludzkiemu perspektywę wieczności i oferując duchowe wsparcie Kościoła. Jest oczywistą rzeczą, że osoba niepełnosprawna oczekuje od pedagoga nie słów religijnej pociechy, ale przede wszystkim kompetentnych działań rehabilitacyjnych i edukacyjnych. Jeśli jednak jest osobą wierzącą, rozmowa o religijnym wymiarze jej doświadczenia życiowego może stanowić nieoceniona pomoc. Chrześcijański pedagog, znający specyfikę niepełnosprawności, ale też dojrzały religijnie, zdaje się być doskonałym partnerem do takiej rozmowy, bardziej kompetentnym niż osoba 11 Tamże, s