JAKO CZYNNIKI ROZWOJU REGIONALNEGO I LOKALNEGO

Transkrypt

1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.., Włocławskie Towarzystwo Naukowe PRZEDSĘBORCZOŚĆ NNOWACYJNOŚĆ JAKO CZYNNK ROZWOJU REGONALNEGO LOKALNEGO pod redakcją naukową Wojciecha Kosiedowskiego Włocławek 2002

2 Recenzenci Aleksandra Jewtuchowicz Maria Marszałkowska Tłumaczenie referatów obcojęzycznych Wojciech Kosiedowski Barbara Słowińska Tłumaczenie streszczeń Katarzyna Kiljan Projekt okładki Regina Magier Redaktor Danuta Kuźnicka Redaktor techniczny Dorota Wojciechowska Łamanie Andrzej Kierzkowski Copyright by \'V'l:ocławskie Towarzystwo NaukG\\'e, \'\Tłoclav :ek 2002 Wydano z pomo cą finansową Urzędu Marszałkowskiego Wojewódzwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Wszechnicy Mazurskiej w Olecku Banku Ochrony Środowiska SA w Warszawie Komitetu Badań Naukowych SBN C1\. Oficyna Wydawnicza Wlocławskicgo Towarzystwa Naukowego Wloclawek, pl. Wolności 20 tel./fax 10 " 5-'t/ \\'\nv.wshc.pvwtn, lega@ wshe-wloc.edu.pl

3 6 Spis treśc i Część. Polityka regionalna i lokalna jako przesłanka wzrostu przedsiębiorczości i innowacyjności Janusz Golinowski - Społeczność lokalna wobec perspektyw globalizacji rozwoju Roman Cbmielewski - Zróżnicowania regionalne i trajektorie ekonomicznego rozwóju województw w latach Janusz Heller - Analiza koncepcji polityki regionalnej w Polsce w latach Aleksandra Nowakowska - Zró żnicowanie potencjału gospodarczego i innowac yj no ś ci regionów w Polsce Marek Zarębski - Bariery i możliwości racjonalizacji struktury agrarnej w rolnictwie polskim Katarzyna Kiljan, Mieczysław Szypliński -Aspekty prawne wspierania rozwoju regionalnego H enryk Ponikowski - Dystanse prze dsiębiorczo ści i innowacyjności województw Piotr Zmyślony- Rola przywództwa w kształtowaniu przedsiębiorc zośc i i rozwoju turystyki w regionie Magdalena Miszczuk - Lokalna polityka stymulowania przedsiębiorczości na przykład z ie Biłgoraj a Andrzej Sztando - Kryteria interwencjonizmu lokalnego na przykła dzie wybranych gmin Część. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu konkurencyjności regionu Wojciech Popławski, Wojciech Szymczak - Bariery innowac yjności małych i śre dnich przedsiębiorstw w regionie kujawsko-pomorskim Mirosława Opałlo - Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionów : Jerzy Sucbta, Anna Drańska - Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w województwie warmińsko-mazurskim w latach Micbał Gabriel Woźniak, Adriana Kaszuba-Perz - Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w regionie Polski Południowo-Wschodniej w latach Aranka gnasiak-szulc, Marzena Piotrowska-Trybull - nstytucjonalne uwarunkowania wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw w regionie kujawsko-pomorskim

4 Pr 1c c ł,1c hin1 c Ze N. i innu\\'c\c\ jnu'r j.1k11.:z\'11niki rozwoju regionalni:go 1 lokalnego. J'Ud ri:cł.1ki:j.j \\'ujc:ic c\1,1 ł\:o,ii: do11, kicgu, \\1uc:la\\'ek 20()2 Andrzej Sztando KRYTERA NTER\~ 'E NCJONZ J\!U LOKALNEGO NA PRZYKŁADZE WYBRANYCH GMN 1. S a mo r z:ł do \V)' in terwencjonizm lokalny to kompleks oddziaływań władz gminy, realizowanyc h za pomocą określonej palety instrumentów determinuj11cych lub w pływ ających na decyzje wewnętrznych (lokalnych) i zewn ęt r zny ch (zlokalizowanych poza obszarem gminy) podmiotów gospodarczych oraz innych jednostek i osób związanych z działalno ś cią gospodarczą, zmierz a jących do wprowadzenia i utrzymania gminy na długookresowej ś c ie ż ce rozwoju lokalnego. Składowym elementem interwencjonizmu lokalnego są równi eż niektóre bezpo ś rednie decyzje alokacyjne. Autor njnicjszej pracy opowiada si~ za przyjęciem, iż interwencjonizm lokalny możn a uto ż samiać z lokalną polityką gospodarczą 1 Jednak w takim wypadku lokal.na polityka gospodarcza nie może być postrzegana jako jedna z c ząs tkowyc h polityk, obok polityki finansowej, przestrzennej, ekologicznej, ochrony środowiska, mieszkaniowej i społecznej. Taka klasyfikacja bo \\'iem sugeruje wydzielenie z obszaru polityki gospodarczej szeregu d zia ł ań, które f l. t 1 N,1 relacje p1)mi Jzy poj"ciami inte1\l'e1kjonizmu lokalnego i lokalnej polityki gospodarczej można spojrzec 11 nieco inny sposób. ntcrn encjonizm lokalny możemy bowiem potraktować j,1ko zbiór dwóch rodz,1jo\\' clementow. Elementy pier\\'szego rodzaju to cala zgromadzona dotrchczas \\'iedza o oddzial)waniu samorzą d u lokalnego na gospod arczy rozwoj gminy, natomiast elememy drugiego rodzaju ro dostępne, z punktu widzenia prawa, możl i \\'ości tego oddzia ł ywania. Tik rozumiany interwencjonizm bylby pewnym zasobem, z którego wladze poszczególnych gmin mogłyby czerpac odpowiednio do swoich ambicji i uwarunkowań. Mianem lokalnej polityki gospodarczej można by wtedy okreśb.', \\'ykorzysr1wany przez władze lokalne danej gminy. podzbior elementów skhdajqcych się na interwencjonizm lokalny.

5 210 Andrzej Sztanclo --- przecież w mniejszym lub większym stopniu wywierają wpływ na podmioty gospodarcze. Wydaje się, Że tożsama z lokalnym interwencjonizmem lokalna poutyka gospodarcza powinna być postrzegana znacznie szerzej, skupiając w swym zakresie merytorycznym całość związ ków międz y działaniami samorządu gminy a zlokalizowaną w niej i poza nią działalnością gospodarczą". O ile podstawowym celem interwencjonizmu r ządowego (rządowej polityki gospodarczej) jest t\vorzenie makroekonomicznych warunków dla pożądanego rozwoju całej gospodarki narodowej, o tyle lokalny interwencjonizm samor ządowy zmierza do osłabienia niedomagań lokalnych rynków oraz ich więzi z rynkami ponadlokalnymi, a także do korygowania negatywnych dostosowań strukturalnych na lokalnych rynkach, tak aby wprowadzić gminę na długofalową ścieżkę restrukturyzacji i dynamicznego rozwoju 3. Szeroko rozumiany rozwój gminy jest bowiem pochodną procesów rynkowych \vywiera jących wpływ na ewo lucję struktury funkcjonalnej i zagospodarowanie gminy4. Ewolucja ta obarczona jest przy tym ryzykiem utraty racjonalnych 5 proporcji między poszczególnymi składnikami struktury funkcjonalnej, a tak ż e między potrzebami danej funkcji a wydolnością zagospodarowania. Pojawienie się tych niedostosowań jest często określane jako moment krytyczny" rozwoju lokalnego. Wskazać można również na inne dążenia samorządu lokalnego w obręb ie systemu gospodarczego gminy. Są nimi: rozwiązywanie niekorzystnych, z punktu widzenia rozwoju lokalnego, sprzeczności wys tępujących między podmiotami gospodarującymi oraz koordynacja niektórych, wspólnych dla tych podmio- 2 Por. Z. D ą b r o w s k i, Przedsiębiorstwo a w/adze lokalne, [ '.'.': l Gospodarka lokalna 1F warunkach samorządności, ZN AE w Poznaniu, nr 205, Poznań 1992, s i Por. L. P a t r z a e k, Funkcje ekonomiczne samorządu ter_~wria lnego w okresie transformacji systemowej w Polsce, Prace Naukowe, nr 714, AE we Wrocławiu, Wroclaw 1996, s. 129 i n. < Ewolucja struktury funkcjonalnej i struktury zagospodarowania nie podlega wyłącznie wpływowi procesów rynkowych. stotne są w tym zakresie także decyzje alokacyjne, pozbawione w mniejszym lub większym stopniu przesłanek rynkowych, do których moż t: m y zaliczyć decyzje oparte na kryteriach ekologicznych, zdrowotnych, humanitarnych, politycznych i innych. Kryteria rynkowe zdają się jednak odgrywać rolę największą, na co wskazuje ich pow s ze chność ornz procesy urynkawiania kolejnych dziedzin dzialalności ludzkiej, a także próby rynkowego traktowania (np. wyceny) zjawisk ekologicznych i zdrowotnych. 5 Pojęcie racjonalnych proporcji sk ładników struktury funkcjonalnej nie oznacza istnienia modelowych, ponadczasowo uniwersalnych, a jednocześnie optymalnych (maksymalni e sprzyjających rozwojowi lokalnemu) proporcji poszczególnych obszarów funkcjonalnych. Racjonalność struktury funkcjonalnej może bowiem zostać okreś l ona dla układu lokalnego jedynie w drodze konfrontacji dorobku naukowego z aktualnymi uwarunkowani ami oraz prognozami ewolucji kluczowych czynników rozwoju lokalnego. Generalnie, uznaje się jednak, iż pewnym formom struktur towarzyszy większe prawdopodobieństwo uzyskania d łu gofa l owego rozwoju lokalnego, a innym mniejsze.

6 Kryteria intc::rwencjonizmu lokalnego na prz y kładz i e wybranych gmin 211 tów działań 6. Łącząc wszystkie powyższe spostrzeżenia, dochodzimy do wniosku, iż głównymi celami interwencjonizmu lokalnego ą: - bezpieczna, z długookresowego punktu widzenia, struktura funkcjonalna i struktura zagospodarowania gminy, - długookresowy wzrost globalnych dochodów i:nieszkańców i budżetu gminy, - długookresowy rozwój przedsiębiorczości oparty na racjonalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych. Na uwa gę zas ługuj e fakt, iż wszystkie z celów głównych odnoszą się do długiego okresu i mają charakter uniwersalny. W każdym ośrodku lokalnym osiągnięcie celów glównych wymaga jednak polożenia zróżnicowanego nacisku na realizację poszczególnych celów operacyjnych. nterlokalne dysproporcje wagi celów operacyjnych wynikają z lokalnych uwarunkowań i możliwości rozwoju przedsiębiorczości. Oznacza to, że przedsiębiorczości nie można stymu lować wszędzie w jednakowy sposób. Lokalną politykę gospodarczą należy prowadzić według przyjętego w danej gminie kryterium (kryteriów) stanowiącego miarę oceny istotności danych działań stymulujących. Kryterium pozwala na dokonanie wyboru spośród zbioru narzędzi i metod stymulowania rozwoju przedsiębiorczości, takiego ich podzbioru, którego oddziaływanie jest najbardziej zbieżne z wypadkową priorytetów lokalnej społeczności i lokalnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości. Przyjęcie danych kryteriów nie oznacza zatem całkowitej rezygnacji z realizacji działań stymulujących, które ich nie spełniają. Są one również korzystne, lecz mniej dla rozwoju danej gminy istotne. Zgrupowane poniżej przykłady ilustrują przyczyny, kształt i oczekiwane skutki przyjmowanych w badanych gminach kryteriów rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Wszystkie zaprezentowane kryteria zostały zidentyfikowane i opatrzone nazwą przez autora niniejszej pracy. Miejsko-wiejska gmina Lądek Zdrój przyjęła strategię rozwoju lokalnego 7 w 1998 r. Jej treść wyznacza dwa podstawowe kryteria rozwoju przedsiębiorczości. Pierwszym z nich jest rozwój w miejskiej części gminy funkcji uzdrowiskowo-turystycznych o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Zasoby naturalne predestynują ją bowiem do tego typu działalności. Niestety, mimo iż tradycje uzdrowiskowe tego miasta sięgają X w współczesny Lądek Zdrój daleki jest od pełnego zdyskontowania swoich możliwości. Zapaść publicznej 6 A. Z a e w s k i. Rafa sa morządu teryrorialnego 11' rozwoju gospodarki lokalnej, [w:] Sam o rząd te1ytorialny i gospodarka lokalna, SGH, Warszawa 1994, s Strategia rozwoju lokalnego gminy Lądek Zdrój, Dolno ś l ą skje Centrum Szkolenia Samor zą d owe go we Wroclawiu, Lądek Zdrój-Wroclaw Więcej szczegó ł ów na temat tej i niektórych innych, prezentowanych strategii zamieszczono w książce: R. B ro, Zarządzanie rozwojem lokalnym - studium przypadków, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wroclaw 1998.

7 r i,, 1: 212 Andrzej Sztando opieki zdrowotnej, niedorozwój związanych z lecznictwem usług prywatnych, rynkowe straty wywołane powodzią 8, niewłaściwa polityka udostępniania nieruchomości przej ętych przez gminę od FWP9 oraz brak kapitału inwestycyjnego to podstawowe przyczyny takiego stanu rzeczy1. Drugim kryterium rozwoju prz edsiębiorczości jest polifunkcyjny rozwój ob. szarów wiejskich gminy. Kryterium to ma charakter zbiorczy i obejmuje roz. wój wiejskich podmiotów zajmujących się obsługą i przetwórstwem produk. tów rolnych oraz rozwój podmiotów niezwiązanych z produkcją rolną, ze szczególnym uwzględnieniem usług turystycznych. Przyjęto je, m ając na uwadze, że kondycja okolicznych wsi jest bardzo zła. Przyczyn zapaści lądeckiego rolnictwa jest wiele, a do najważniejszych można zaliczyć niekorzystną ogólnokrajową sytuację na rynku niskoprzetworzonych produktów rolnych, większe niż przeciętna jednostkowe koszty produkcji, wynikające z górskiego klimatu i słabych gleb, brak państwowego systemu wspomagania gospodarstw górskich, rozdrobnienie gospodarstw oraz niskie kwalifikacje rolników. Pozarolnicza, wiejska działalność gospodarcza jest również słabo rozwinięta. Wpływ na to ma bardzo niska siła nabywcza społeczności wiejskiej, rozległe braki w infrastrukturze technicznej, ponadprze ciętne trudności w pozyskaniu kapitału 11 oraz prawie całkowity zanik promocji turystycznych walorów wiejskiej części gminy. Całość obrazu lądeckich wsi dopełniają bardzo poważne zniszczenia powodziowe. Przedsięwzięcia, mieszczące się w ramach wspomnianych kryteriów, ma j ą za zadanie przywrócić minioną gospodarczą świetność miasta i zainicjować gospodarczy rozwój wsi, a pośrednio stać się impulsem rozwojowym dla pła szczyzny społeczno -kultu rowe j całej gminy. W strategii przedsięwzięciom tym nadano formę zadań strategicznych i przyjęto do realizacji w pierwszej kolejności. Część z nich spełnia oba kryteria (oznaczono je poniżej literami MW"), natomiast pozostałe mieszczą się w ramach tylko jednego z nich ( mi eszczące się w ramach 8 W 1997 r. gminę nawiedziła powódź. Bardzo poważnym zniszczeniom uległa wiejska część gminy. Uzdrowiskowa część miejska o dni osła małe straty, jednak katastroficzny obraz regionu wykreowany w środkach masowego przekazu doprowadz ił do zmniejszenia liczby turystów i kuracjuszy o ok. 96%. 9 Nieruchomości te sprzedano podmiotom i osobom, które nie prowadzily na ich bazie żad nej działalności (lub prowadzi ł y w sposób bardzo ograniczony), traktuj ąc je jako g ru ntową, długoterminową lok atę kapitału. 10 Szerzej na temat uwaru nkow ań rozwojowych Lądka Zdroju i strategii rozwoju lokalnego tej gminy w książce: R. B r o \, A. S z t a n d o, Strategia rozwoju lokalnego. Projekt pilotażowy - Lądek Zdrój, Dolnoś l ąs kie Centrum Szkolenia Samorządowego, Brytyjski Fundusz Know- -How, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa W czasie prowadzenia prezentowanych badań empirycznych na terenie gminy nie istniał ani jeden podmiot zajm ując y się udzielaniem kredytów.

8 Kryteria interwencjonizmu lokalnego na przykladzie wybranvch gmin 213 kryterium pierwszego oznaczono literą M", a w ramach kryterium drugiego literą W"). Są to: promocja uzdrowiska w kraju i zagranicą (M); _zagospodarowanie nieużytkowanych obiektów w strefie uzdrowiskowej (M); _ uruchomienie gminnego funduszu gwarancyjnego (MW); _ uruchomienie policealnego studium kształc ącego w zakresie usług sanatoryjnych (M); ' - opracowanie oferty inwestycyjnej dla podmiotów gospodarczych (MW); - uruchomienie przejścia granicznego dla osobowego ruchu samochodowego (MW); - wspieranie agroturystyki i ekoturystyki za pomocą środków pozabudżetowych (W); - zagospodarowanie szlaków turystyki pieszej i rowerowej (MW); - opracowanie systemu ulg i preferencji dla inwestorów wiejskich (W ); - powołanie instytucji rozwoju lokalnego stymulującej rozwój podmiotów prowadzących działalno ść o charakterze zbieżnym z ww. kryteriami rozwoju przedsiębiorcz ości (MW); - poprawa drogowej dostępności wsi, a szczególnie gospodarstw agroturystycznych (W); - opracowanie i wdrożenie programu lokalnej polityki gospodarczej, skupiającego i synchronizującego ww. oraz kolejne, nowe przedsięwzięcia (MW). Zupełnie odmiennych kryteriów wspomagania rozwoju przedsiębiorczo ści lokalnej możemy się dopatrzyć w gminie Rudna. Przyjmując strategię rozwoju lokalnego 12 w 1996 r., władze lokalne tej gminy zaakceptowały dwa kryteria stymulacji rozwoju gospodarczego. Kryterium pierwsze to kryterium strategicznej współpracy z dominującym podmiotem gospodarczym - KGHM Polska Mi e dź " SA. Obecność tej firmy w gminie objawia się największym w Europie zbiornikiem odpadów poflotacyjnych, wywierającym silny, negatywny wpływ na stan cz ys tości powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, środowisko glebowo - ro ślinne, stosunki wodne w glebach, a także na bezpieczeństwo mieszkańców grniny 13. Ponadto, jest ona największym, lecz planującym redukcję zatrudnienia, pracodawcą gminy. Oparta na zasobności Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 14 inicjatywa władzy lokalnej zmierza do zainicjowania szeregu działa.fi mających 11a celu wprowadzenie ewolucji KGHM na.,l. 12 Strategia lokalnego rozwoju gospodarczego gminy Rudna, O środek Badań Naukowych i Usług Economicus", Rudna-Jelenia G óra stnieje realne ryzyko przerwania wału zbiornika i zalania gminy odpadami w ciągu kilkud z iesięciu minut. 14 Roczne wpływy funduszu, g łów ni e z t ytu łu wprowadzania odpadów do zbiornika, przekra czały dwukrotnie budżet gminy, a środki zgromadzone na tym fu nduszu w 1995 r. był y od niego czterokrotnie większe.

9 214 Andrzej Szrando ścieżkę zgodną zarówno z interesem gminy, jak i spólki. stnieją bowiem szer kie możliwości współpracy przynoszącej wzrost rentowności wspomnianej firrn~ a jednocześnie gwarant uj ącej sanację środowiska naturalnego i uniknięcie lokal nego, strukturalnego bezrobocia. W uchwale rady gminy prz yjmującej strate gię wraz z projektem współpracy gminy i KGHM przewidziano następujące, zgod4 ne z omawianym kryterium, pierwszoplanowe zadania: - utworzenie Funduszu-Restrukturyzacji i Ekorozwoju ze środków gminy i spółki, dla wspólnych inwestycji prozatrudnieniowych, proekologicznych i pro.: technologicznych 15 ; - wspólną budowę i rozbudowę infrastruktury technicznej i finansowej, warunkującej procesy rozwoju gospodarczego w gminie;. - wspólne rozwiązywanie problemów bezrobocia - szkolenia, przekwalifl. kowywania, działania na rzecz stworzenia przyjaznego środowiska przedsiębiorczości " ; - wspólne rozwiązywanie problemów ekologicznych wynikłych z działań'. spółki ; redukcja zagrożeń, jakie tworzą odpady; inwestycje w komercyjne pro~ jekty ekologiczne; - stwarzanie korzystnego klimatu społecznego dla procesów restrukturyzacji gospodarki gminy ( uświad a mianie konieczności redukcji miejsc pracy w KGHM, zdobywanie akceptacji dla nowych form przedsiębiorc zości ) ; - wspó ln ą promocję gminy i KGHM celem pozyskiwania inwestorów zewnętrznych; - udział KGHM w zagospodarowaniu lokalnej strefy aktywności gospodarczej, - wspólną politykę prowadzoną z pozycji przyszłych potrzeb, mającą na celu pozyskiwanie wsparcia centrum i regionu dla rozwiązywania problemów gminy. Drugie kryterium stymulacji rozwoju przedsiębiorczości w Rudnej to zgod ność z ideą lokalnej strefy aktywności gospodarczej. Strefa to atrakcyjny go- 1 spodarczo obszar o powierzchni około 76 ha, na którym ma być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i usługowa. Przestrzenna koncentracja przedsiębiorczości ma służyć minimalizacji nakładów związanych z uzbrojeniem terenu oraz obsługą infrastrukturalną. W Dzierżoniowie przed okresem transformacji systemowej prym w gospodarce gminy wiodły przemysły elektroniczny, maszynowy oraz lekki. Polska rewolucja gospodarcza początku lat 90. XX w. ujaw niła dramatycznie niską kon-. kurencyjność wszystkich tych dziedzin wytwórczości. Zwolnienia grupowe stały się udziałem kilku największych firm. W 1996 r. co trzeci mieszkaniec miasta w wieku produkcyjnym pozostawał stale bez pracy 16. Nie dziwi zatem fakt, iż 11 C hodzi tu o metody wykorzystania odpadów i czystsze" ekologicznie technologie pozyskiwania miedzi. 16 Źródło - obliczenia w ł as ne na podstawie rejestru RUP w Dzi e rżo n iow i e oraz szacunków liczby niezarejestrowanych bezrobotnych, przeprowadzonych przez Z e spół ds. Bezrobocia UM. D z ier żo niów.

10 Kryteria interwencjoni zmu lokalnego na pr zy kład zie wybranych gmin 215 przeważająca część działań podejmowanych i wspomaganych przez władzę lokalną w obszarze przedsiębiorczości została podporządkowana kryterium two rzenia nowych, najlepiej stałych miejsc pracy. Bez wątpienia mieści się w nim utworzenie szeregu instytucji pobudzających lokalny rynek pracy, takich jak Punkt Szansy, Koło Bezrobotnych oraz Centrum Biznesu. Niebagatelny wkład w aktywizację small biznesu miało - również zgodne z tym kryterium - powołanie Funduszu Gwarancyjno-Pożyczkowego, a t-akże utworzenie Rady Przedsiębiorców. W opracowanym scenariuszu przemysłowego rozwoju miasta przewidziano również funkcjonowanie nkubatora Przedsiębiorczości oraz Lokalnego Forum Przedsiębiorców. Równolegle starano się : maksymalizować inwestycje komunalne, tak aby dać pracę mieszkańcom miasta, prowadzić ciągłą, proinwestycyjną promocję, stworzyć system długoterminowych preferencji inwestycyjnych oraz wpływać na zmianę kierunków nauczania miejscowych szkół. Wyjątkową, jak na polską praktykę samorządową, inicjatywą był zorganizowany przez Zarząd Miasta nabór chętnych do pracy w Czechach. Zaangażowanie w walkę z bezrobociem doprowadziło radnych i członków zarządu nawet do koncepcji przeznaczenia części środków budżetowych na rzecz lokalnych, wielkich pracodawców", w celu wspomożenia ich działań restrukturyzacyjnych. W tym ostatnim przypadku możem y więc mówić o poszukiwaniu rozwiązań spelniających kryterium utrzymania istniejących miejsc pracy. Kolejnym, charakterystycznym dla omawianego miasta wyznacznikiem wspierania lokalnego rozwoju gospodarczego jest dążenie do rozwoju funkcji turystycznych. Gospodarcza interwencja Dzierżoniowa służyła zatem kreacji dwóch funkcji, tradycyjnej - przemysłowej i nowej - turystycznej. Kryterium wspomagania rozwoju tej drugiej podporzą dkowano oddzielny nurt zaplanowanych działaó., takich jak: zgłoszenie oferty korzyści zewnętrznych dla inwestycji gastronomicznych, noclegowych, tranzytowych, turystycznych i paraturystycznych, organizacja parkingów, utworzenie Centrum nformacji i Promocji Turystycznej, wdrożenie programu promocji turystycznej, opracowanie oferty rekreacyjno-turystycznej dla społeczności lokalnej i osób przyjezdnych, zlokalizowanie w Dzierżoniowie międzynarodow ej imprezy sportowo-turystycznej, wytyczenie tras spacerowo-rekreacyj nych, a także wdrożenie kompleksowego systemu ochrony środowiska 1 i. Z wyborem dualnego kierunku rozwoju gospodarczego mamy do czynienia również w gminie Węgliniec. Ukształtowana w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat struktura funkcjonalna tej gminy opiera się przede wszystkim na d ziałal no ści związanej z eksploatacją, obsługą i przetwórstwem lokalnych zasobów leśn ych oraz na usługach transportowo - przeładunkowych, realizowanych na bazie, jednego z większych w kraju, węzła kolejowego. Bieżąca dekada przynio s ła znacz- \> ' 11 ; ł ł i 'l 1 Jł! 17 Strategia rozwoju lokalnego Dzierżoniou a, Doln oś ląskie Centrum Szkolenia Samorządowego we Wrocławi u, Dzierżoniów-Jel e nia Góra 1996.

11 216 Andrzej zrando ny spadek i zmianę struktury popytu na usługi transportu kolejowego. Planowana restrukturyzacja i degradacja rangi węzła kolejowego zapowiada ł y znaczne ograniczenie zatrudnienia. Problem ten znalazł swoje miejsce podczas prac koncepcyjnych prowadzonych w ramach opracowywania strategii rozwoju lokalnego. W wyniku stosownych analiz i konsultacji z przedstawicielami PKP okaza ło się, że istnieje możliwość wzbogacenia węglinieckich usług kolejowych poprzez uruchomienie terminala łączącego w nowoczesny sposób transport drogowy z kolejowym 18. W związku z tym, tworząc straregiczny plan rozwoju gminy'9, jako jedno z podstawowych kryteriów rozwoju przedsiębiorczości przyjęto mo. dyfikację struktury funkcji transportu kolejowego. Budowa terminala jest bowiem nie tylko szansą zmniejszenia liczby zwo l nień w Stacji Ro zrządowe j PKP Węgliniec, ale t akże warunkiem sine qua non osiągnięcia innych celów, takich jak powstanie firm tworzących usługowe otoczenie terminala oraz pełne zagospodarowanie projektowanej strefy intensywnego rozwoju przedsiębiorczości. Niezwykle cennym zasobem omawianej gminy są lasy, obejmujące 82,2% jej powierzchni i inne związane z lasem bogact\va przyrodnicze. Obecną, główną funkcją węglinieckich lasów jest produkcja drewna pozyskiwanego i bardzo nisko przetwarzanego przez kilkadziesiąt miejscowych, mał ych firm. Nie dziwi więc fakt, że strategicznym celem społeczności lokalnej, określonym w drodze warsztatów strategicznych, stal się rozwój funkcji turystycznych. Naturalną konsekwencją tej decyzji było przyjęcie - dla oceny wagi inicjatyw wspomagających rozwój przedsiębiorczości - kryterium nadania nowej, turystycznej funkcji zasobom leśnym, przy jednoczesnym ograniczaniu dotychczasowej funkcji produkcyjnej. Dzięki temu kryterium na plan pierwszy wysunięto: - wyznaczenie i zagospodarowanie leśnych szlaków turystyki pieszej i rowerowej, leśn yc h parkingów oraz stref lokalizacji domków letniskowych; - zagospodarowanie licznych stawów leśnych dla potrzeb funkcji turystycznej; - pozyskanie pozabudżetowych środków na wsparcie agroturystyki i ekoturystyki; - permanentną promocję turystycznyc h i rekreacyjnych walorów gminy; - organizację imprez turystyczno-rekreacyjnych uatrakcyjniając ych pobyt w gmm1e; - likwidację dzikich'', leśnych wysypisk śmieci; - powołanie funduszu gwarantującego kredyty na rozwój działalności turystycznej; - ograniczanie eksploatacji lasu jako źródła surowca drzewnego; 18 Chodzi tu o transport kombinowany, drogowo-kolejowy, polegający na przewożeniu za ładowanych ciężarówek na platformach kolejowych między zachodnią i wschodnią c z ę ś cią Polski. 10 Strategia roz1voju lokalnego gminy Węgliniec, Ośrodek Badań Naukowych i Usług Econornicus", Węgliniec-} elenia Góra 1998.

12 Kryteria inrerwe;:ncjonizmu lokalnego na przykladzie wybranych gmin 217 _ kreację zbioru preferencji dla firm turystyki klasycznej, agroturystyki, ekoturystyki itp. Przedstawione wyżej przykłady mogą rodzić przekonanie, że istnieje wyraźna, dodatnia korelacja między dysproporcją istniejącej lub oczekiwanej struktury funkcji i struktury zagospodarowania a inicjatywnością społeczności lokalnej w zakresie stymulacji rozwoju przedsiębiorczości. Tak też jest w rzeczywistości. Koncepcje interwencjonizmu lokalnego rozwijają się gwałtownie najczęściej tam, gdzie struktura gospodarcza zdominowana jest przez podmiot (grupę jednorodnych podmiotów) dotknięty trudnościami rynkowymi i finansowymi. Wskazują na to nie tylko doświadczenia zaprezentowanych gmin, ale i dziesiątek innych. Uprawnione wydaje się zatem uogólnienie, Że lokalna polityka gospodarcza polskich gmin podejmowana w latach 90. XX w. miała charakter symptomatyczny. Reguła ta posiada jednak wyjątki. stnieją bowiem gminy aktywnie zabiegaj~1ce o polifunkcjonizację swojej struktury gospodarczej, nawet wtedy, gdy aktualna dominacja jednej z branż wytwórczości jest dla nich korzystna. Takie zachowanie można traktować jako antycypacyjną lokalną politykę gospodarczą. Jedną z takich gmin jest miejsko-wiejska gmina Polkowice. Współczesne Polkowice to jedna z najbogatszych gmin w Polsce, biorąc pod uwagę dochody budżetow e przypadające na jednego mieszkańca. Źródłem zamożności gminy są wysokie wpływy z tytułu podatku od nieruchomości i opłaty eksploatacyjne wnoszone przez KGHM PM" SA. Jest jasne, Że wysokie dochody będą trwać tak długo, jak długo rentowne będzie wydobycie zlokalizowanych na terenie gminy złóż i jak długo funkcjonować tu będą zakłady miedziowej spółki". Czas ten okre ś la się na lat. stnieje zatem potrzeba, a jednocześnie kapitałowa możliwość stworzenia przyszłego, stabilnego zaplecza finansowego dla budżetu i mieszkańców Polkowic. Stymulacja rozwoju przedsiębiorczości została w związku z tym podporządkowana nadrzędnemu kryterium - przełamywaniu obecnej monostruktury gospodarczej gminy. Z kryterium tym powiązano kryterium dodatkowe - polifunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. To drugie kryterium wprowadzono, mając na uwadze wysokie bezrobocie na terenach wiejskich gminy, minimalną rentowność produkcji rolnej oraz znaczną ilość niewykorzystanego majątku służącego produkcji rolnej. Kryteria te wskazują, że władza lokalna Polkowic pragnie wspomóc przede wszystkim rozwój alternatywnych dla przemysłu miedziowego miejsc pracy, lecz zlokalizowanych głównie na terenach wiejskich i niezwiązanych z produkcją rolną. W ramach obu kryteriów mieszczą się następujące, określone jako priorytetowe w przyjętej w 1995 r. strategii rozwoju gminy 20, przedsięwzięcia stymulujące jej rozwój gospodarczy: 20 Lokalna strategia rozwoju gospodarczego gminy Polkowice, O śro dek Badań Naukowych i Usług Economicus", Polkowice- Jelenia Góra 1995.

13 218 Andrzej Szrando - uzbrojenie terenów wiejskich przeznaczonych pod inwestycje gospodarcze; - stworzenie katalogu ofert inwestycyjnych wraz ze specyfikacją korzyś ci zewnętrznych; - utworzenie regionalnego kompleksu rekreacyjno-wypoczynkowego; - utworzenie centrum informacji, promocji i obsługi biznesu;. - utworzenie ośrodka wspierania przedsiębiorczości na obszarach wiejskich; - nadanie Fundacji PLON charakteru instytucji stymulującej polifunkcyjny rozwój wsi; - utworzenie funduszu poręczycielskiego gwarantującego kredyty inwestorów wiejskich; - współdziałanie z KGHM w kształtowaniu polifunkcyjnego rozwoju gminy; - utworzenie strefy koncentracji funkcji gospodarczych. nt eresującą m eto d ę fo rmuł owania kryteriów wspierania przedsiębiorczości lokalnej zastosowano podczas opracowywania strategii rozwoju w gminie Lubawka. Pierwsza jej faza jest analogiczna jak w przypadku zaprezentowanych wyże j gmin. Na podstawie prospektywnej diagnozy gminy oraz konsultacji z jej spo- łeczno ścią i miejscowymi przedstawicielami środowiska biznesu określono te. 1 kierunki rozwoju gospodarczego, które gwarantują zdyskontowanie możliwoś ci tkwiących w układzie lokalnym. Określono tą drogą kryterium utrzymania zróżnicowanej struktury gospodarczej oraz kryterium rozwoju funkcji tury. stycznej, głównie na obszarach wiejskich gminy. W fazie drugiej przeanalizowano możliwości pozyskania środków zewnętrznych na rozwój przedsiębiorczości. Gdy okaza ło się, że są one rozległe, wprowadzono kryterium dodatkowe. Zgodnie z nim, najważniejszymi spośród wspierających rozwój gospodarczy gminy p rze dsięwzięć są te, które można w znacznej części sfinansowa ć ze środków pozabudżetowych. Ciekawym przykładem konstrukcji kryteriów wspierania rozwoju przedsiębi orczości lokalnej jest strategia rozwoju Jeleniej Góry 2 1. Kształt jej części poświęc o nych działalności gospodarczej jest pochodną przyjęcia trzech podstawowych kryteriów. W zamiarze autorów mają one służyć utrzymaniu i zintensyfikowaniu ukształtowanych już kierunków rozwoju lokalnego. Pierwsze kryterium to sprzyjanie rozwojowi turystyczno-uzdrowiskowe mu. Zasoby naturalne i kulturowe nadające się do turystyczno-uzdrowiskowej eksploatacji są bowiem jednym z podstawowych atutów miasta. Dzięki temu kryterium władza lokalna na plan pierwszy wysunęła szereg zadań, takich jak: wsparcie dla rozbudowy bazy uzdrowiskowej i hotelarstwa, podnoszenie standardu centrum miasta, rozbudowa parkingów śródmiejskich, stworzenie bogatej oferty kulturalnej, rekreacyjnej i sportowej, popieranie rozwoju firm zajmującyc h się turystyką itp. 21 Strategia rozwoju jeleniej Góry - podstawowe dokumen~v, Zarząd Miasta Jeleni::i Góra, Jelenia Góra 1999.

14 ' :, Kryteria interwencjonizmu loblnego na pr zy kład z i e wybranych gmin 219 Drugie kryterium wprowadzono, mając na uwadze bardzo wysoki poziom turystyczno-wypoczynkowej atrakcyjności gmin bezpośrednio sąs iaduj ących z Jeleni ą Górą. Jest to uwarunkowanie predysponujące Jelenią Górę do roli subregionalnego centrum dystrybucji i obsługi ruchu turystycznego. Kryterium preferencji działań sprzyjających rozbudowie tej funkcji spełnia szereg, przyjętych jako strategiczne, zadań, które można podzielić na infrastrukturalne i gospodarcze. Wśród pierwszych warto wymienić działania modernizacyjne w drogowym układzie komunikacyjnym miasta, organizację dużych parkingów sezonowych, rozbudowę lokalnych i międzynarodowych połączeń kolejowych oraz wykorzystanie lotniska dla komunikacji pasażerskiej. Grupa gospodarcza zawiera część wymienionych wyżej zadań spełniających kryterium pierwsze (wsparcie dla hotelarstwa i firm świadczących usługi turystyczne), a także pomoc w rozwoju prywatnych firm świadczących usługi przewozowe. Kryterium trzecie jest silnie związane z pierwszym i drugim. Zgodnie z nim w Jeleniej Górze mogą rozwijać się wszystkie inne formy działalności gospodarczej, ale pod warunkiem, Że nie będą wchodzić w istotne kolizje z rozwojem funkcji turystyczno-uzdrowiskowych lub z rozwojem miasta jako centrum dystrybucji i obsługi ruchu turystycznego. Przestrzeganie tego kryterium jest warunkiem osiągnięcia celów, dla jakich sformułowano i wdrożono w życie dwa wyżej wymienione kryteria. Wartym zaprezentowania jest także przykład gminy Jeżów Sudecki. Kryteria wynikające z treści strategii rozwoju 22 tej gminy są pochodną dwóch cech jej położ enia geograficznego. Pierwsza, to położenie na terenie Gór Kaczawskich i ich Pogórza w bezpośrednim sąsiedztwie turystycznych centrów Karkonoszy, takich jak Karpacz i Szklarska Poręba. Z punktu widzenia aspiracji rozwoju ruchu turystycznego sąsiedztwo to nie jest korzystne. Mimo iż Góry Kaczawskie odznaczają się znacznym bogactwem form morfologicznych, znakomitymi warunkami do uprawiania sportów zimowych, dużymi obszarami leśnymi i atrakcyjnymi akwenami, znajdują się jednak w głębokim cieniu" turystycznej dominacji Karkonoszy. Kryterium drugie wynika z bliskiego sąsiedztwa gminy ze stosunkowo dużym miastem, jakim jest Jelenia Góra. Przez ponad dwadzieścia ostatnich lat jego ukł ad miejski dynamicznie rozwijał się w kierunku granic prezentowanej gminy, osiągając dziś w wielu miejscach bezpośrednią z nimi styczność. Dzięki temu, znajdujące się na terenie gminy Jeżów Sudecki nieruchomości gruntowe sąsiadujące z Jelenią Górą stanowić mogą dziś zarówno przemysłowe, jak i usługowe oraz mieszkalne przedmieścia Jeleniej Góry. Wiele przyjętych w Jeżowie Sudeckim z adań strategicznych spełnia w związku z tym kryterium dyskontowania 12 Strateg i<1 rozwoju gminy jeżów Sudecki, Biuro Urbanistyk.i i Architektury w Jeleniej Górze, Jelenia G ó ra-je żów Sudecki 1999.

15 220 Andrzej Sztando sąsiedztwa z dużym ośrodkiem miejskim. Są to: zmiana określonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego funkcji terenów zlokalizowanych w pobliżu Jeleniej Góry z rolnych na usługowe, handlowe i produkcyjne, opracowanie kompleksowej oferty inwestycyjnej gminy wyróżniającej te tereny, pozyskanie na nie inwestorów oraz kompleksowe przygotowanie wybranych (sąsiadujących z Jelenią Górą) terenów dla jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego. Powyższa analiza genezy, kształtu i oczekiwanych skutków sto owanych w wybranych gminach kryteriów lokalnego interwencjonizmu gospodarczego wskazuje, iż istnieje możliwość wyróżnienia pewnych ich typów. Kryteria, których celem jest wyeksponowanie priorytetu rozwoju danej funkcji gospodarczej gminy (np. funkcji turystycznej, uzdrowiskowej, przemysłowej), możemy określić jako kryte. ria funkcji. Z kolei kryteria zmierzające do redukcji dominacji danej funkcji gospodarczej nad innymi możemy nazwać kryteriami polifunkcjonizacji..kryteriom stanowiącym mechanizm zabezpieczający przed utratą właściwych - w danym miejscu (gminie) i czasie - proporcji funkcji gospodarczych i zagospodarowania gospodarczego możemy nadać miano kryteriów prewencji struktury. Biorąc pod uwagę związek niektórych kryteriów z wyodrębnionym fragmentem terytorium gminy, jak np. strefą intensywnego rozwoju dzialalności gospodarczej, obszarami graniczącymi z pozagminnym ośrodkiem miejskim lub obszarami wiejskimi, uzasadnione wydaje się określenie ich jako kryteriów przestrzennych. nną grupę kryteriów wspierania rozwoju przedsiębiorczości lokalnej stanowią kryteria zmierzające do redukcji bezrobocia, które można określić jako kryteria aktywiza cji rynku pracy. Ostatnią, szczególną grupę stanowią kryteria warunkujące. Są to kryteria, których spełnienie to warunek dostateczny powodzenia zamierzeń, dla których wprowadzane są kryteria pozostałe. Kończąc omawianie aspektów kryterialnych, warto rozwiać wątpliwości zwią zane z kryteriami funkcji. Zgłaszane są one niejednokrotnie przez niektórych członków władz lokalnych oraz nielicznych badaczy problematyki samorządu c lokalnego, a dotyczą obaw przed forsowaniem za ich pomocą monofunkcyjnego rozwoju gminy. Obawy te wydają się jednak nieuzasadnione. Po pierwsze, siła wpływu narzędzi, spełniających kryterium i jednocześnie znajdujących się w dyspozycji władzy lokalnej, nie jest na tyle duża, aby diametralnie zmienić struk turę gospodarczych funkcji gminy. Po drugie, czas obowiązywania kryterium,. zależy od władz gminy, dzięki czemu może ono być zmodyfikowane lub zlikwidowane natychmiast po pojawieniu się zjawisk niepożądanych. Wreszcie, po trzecie, wprowadzane w gminach kryteria funkcji mają na celu zdyskontowanie lokalnych szans rozwojowych, przez co ich oddziały\vanie na strukturę gospodarczą gminy jest zdecydowanie bardziej korzystne niż - stanowiące główną przyczynę monostrukturalizacji polskich układów lokalnych - polityczno-uznaniowe decyzje alokacyjne podejmowane w minionym ustroju gospodarczym.

16 Kryteria interwencjonizmu lokalnego na przykladzie wybranych gmin 221 Summary The criteria of!ocal interventionism on example of chosen communes The!ocal interventionism consists in loca! authorities activities towards introducing of communes to the path of restructuring and long-term, dynamie development. Loca! interventionism is a!ocal econornic policy that has the long-term enterprise development as one of its goals. This article contains description of enterprise simulation in chosen communes of Dolny Śląsk. On this base Author has formulated the criteria of!ocal interventionism.