Światowy kryzys gospodarczy a procesy koncentracji kapitałowej

Transkrypt

1 dr Aneta Sokół dr Anna Owidia Surmacz Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytet Szczeciński Światowy kryzys gospodarczy a procesy koncentracji kapitałowej W trwającym obecnie cyklu koniunkturalnym apogeum wzrostu gospodarczego na rynku globalnym wystąpiło w roku Owszem w latach spodziewane było osłabienie koniunktury i spowolnienie tempa wzrostu gospodarki światowej, jednak większość sporządzonych w latach prognoz dotyczących spowolnienia gospodarczego, okazała się zbyt optymistyczna i nic nie wskazywało, Ŝe zapowiadane spowolnienie gospodarcze okaŝe się kryzysem na skalę ogólnoświatową. Główną jego przyczyną był kryzys na rynku kredytów hipotecznych w USA. Wystąpił on w połowie 2007 roku a następnie rozszerzył się na globalny rynek finansowy. Niestety kumulacja tych dwóch czynników z niezwykłą siłą zaczęła oddziaływać negatywnie na globalną gospodarkę realną. Skutkiem tego było zmniejszenie się produkcji i PKB. Ponadto nastąpiło ograniczenie po stronie popytu, jak równieŝ powstały trudności płatnicze w podmiotach gospodarczych. 1 Zanim o skutkach światowego kryzysu, warto przypomnieć zasadnicze przyczyny kryzysu finansowego na świecie, do których zalicza się: 2 - styl Ŝycia społeczeństwa amerykańskiego oparty na kredytach i konsumpcji oraz niskiej stopie oszczędności; - niedostateczny nadzór i zmiany w regulacjach sektora bankowego (zniesienie przepisu o zakazie łączenia bankowości inwestycyjnej i detalicznej oraz liberalizacja przepisów o ochronie przed nadmiernym ryzykiem banków i towarzystw ubezpieczeniowych); - poŝyczki hipoteczne udzielane przez banki osobom o marginalnych moŝliwościach finansowych (ang. subprime mortgage); - polityka banku centralnego USA (FED), stymulująca rozwój gospodarki amerykańskiej (po pęknięciu giełdowej bańki internetowej w 2002 r.), utrzymująca niski poziom stóp 1 Wpływ kryzysu na globalnym rynku finansowym na PKB i produkcję przemysłową UE ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w polskim przemyśle przetwórczym, Gospodarki. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2009, s. 3; 2 Sektor MSP w czasie kryzysu w: f5.pl/pub/uploaddocs/prezentacja_msp.ppt

2 procentowych, który doprowadził do zalania rynku tanim pieniądzem i napompowania bańki na rynku nieruchomości; Natomiast do skutków kryzysu na świecie zaliczamy: 3 - zmniejszenie produktu krajowego brutto państw OECD (państwa te wchodzą w stan recesji gospodarczej); - obniŝenie wartości akcji spółek notowanych na giełdach światowych od sierpnia 2007 roku (straciły one juŝ ponad 16 bilionów euro na swojej wartości); - brak zaufania na rynku finansowym, zagraŝający utracie płynności finansowej wielu banków oraz ograniczeniami w kredytowaniu przedsiębiorstw; - upadłość, nacjonalizacja, dokapitalizowanie lub przejęcia kilkunastu bardzo duŝych instytucji finansowych na przykład, pospieszne dokapitalizowanie głównych banków w USA: Merill Lynch, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Citygroup czy Lehman Brothers w marcu i kwietniu 2008 r., by zapobiec ich upadłości; - interwencję rządów krajów wysokorozwiniętych w działania stabilizacyjne (wykup długów, dokapitalizowanie i inne) dla zasłuŝonych instytucji finansowych w celu uniknięcia efektu domina, bankructw banków, przedsiębiorstw, bezrobocia i kryzysu gospodarczego, porównywalnego do kryzysu stulecia z 1929 r.; - spowolnienie gospodarcze w wielu krajach, straty finansowe inwestorów, wzrost bezrobocia. Kryzys finansowy który w ostatnich dwóch latach wpłynął znacząco na funkcjonowanie gospodarek wielu krajów na świecie nie ma bezpośredniego źródła w Polsce. Co prawda nie naleŝy sądzić, Ŝe sytuacja ta nie miała wpływu na naszą gospodarkę, wręcz przeciwnie. gospodarka odczuła skutki kryzysu finansowego w sposób pośredni poprzez pogorszenie koniunktury światowej, spadek zaufania pomiędzy instytucjami finansowymi, większą niepewność transakcji na rynku walutowym. RównieŜ na rynku kredytowym nastąpiło zaostrzenie kryteriów przyznawania kredytów oraz wzrost kosztów pozyskania pieniądza na rynku kapitałowym. 4 Zmiana koniunktury w drugiej połowie 2008 roku miała pośredni wpływ na cykle fuzji/przejęć. Choć szeroko rozumiane procesy połączeń przedsiębiorstw nie mają bezpośredniego związku z aktualną kondycją gospodarki, to w pewnym stopniu są one 3 TamŜe; szerzej na temat kryzysu w: T. DiLorenzo, The Government-Created Subprime Mortgage Meltdown w: G. Mokorft, Treasury set to bail out Fannie Mae, Freddie Mac w: 4 Sektor MSP w czasie kryzysu w: f5.pl/pub/uploaddocs/prezent.acja_msp.ppt

3 pochodną cykli, jakie przeŝywa gospodarka. Generalnie, spadek koniunktury gospodarczej moŝe spowodować: 5 - nieznaczne wyhamowanie wzrostu rynku fuzji i przejęć, z uwagi na zmianę kierunku poszukiwań przedsiębiorstw do przejęcia lub partnerów do konsolidacji (nastąpił spadek liczby transakcji w 2008 roku w porównaniu do 2007 roku); - wzmoŝoną liczbę transakcji ze względu na zaniŝoną wycenę podmiotów (skorzystanie z tzw. okazji rynkowej) lub traktowanie przejęć jako panaceum na bolączki finansowe wielu spółek; - spadek optymizmu inwestorów co do przyszłej koniunktury w gospodarce; - kłopoty podmiotów gospodarczych z dostępem do źródeł finansowania transakcji (dostęp jest trudniejszy chociaŝby w efekcie zaostrzenia polityki kredytowej banków czy bessę na rynku kapitałowym); - w dłuŝszym okresie zwiększone zainteresowanie podmiotów połączeniami. W Polsce w 2009 roku zarejestrowano 556 transakcji M&A o łącznej wartości ponad 8,5 mld euro. Szacuje się jednak, Ŝe wartość całego rynku kształtowała się na poziomie 12 mld euro. 36 transakcji było skutkiem procesów restrukturyzacyjnych w ramach grup kapitałowych, zaś tradycyjnych fuzji było tylko 14. W porównaniu z rokiem poprzednim, polski rynek M&A pomimo kryzysu, zachowywał się stabilnie, co stanowiło okoliczność bardzo korzystną dla tego sektora. Wydaje się to szczególnie istotne w świetle silnego oddziaływania kryzysu gospodarczego na przedsiębiorstwa (był on dla nich odczuwalny w II półroczu 2008 roku oraz w I półroczu 2009 roku, w kolejnych miesiącach 2009 roku sytuacja stopniowo się poprawiała). 6 I tak, analizując krajowy rynek kontroli nad przedsiębiorstwami w aspekcie oddziaływania nań ogólnoświatowego kryzysu, to w pierwszym półroczu 2010 roku w porównaniu do analogicznego okresu w 2009 roku wzrósł on o 16%, zaś wartość transakcji (w euro) wzrosła aŝ o 44%. Dokonując analiz danych regionalnych w skali globalnej moŝna stwierdzić, Ŝe takŝe znalazł się w korzystnej sytuacji. a szacowany (ilościowo) udział naszego rynku w środkoeuropejskim rynku M&A to 33%, zaś w ujęciu wartościowym udział ten wyniósł ok. 5 A. Sokół, A. O. Surmacz, Działalność konsolidacyjna przedsiębiorstw w Polsce w 2007 roku - stan i perspektywy Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw 2008, nr Raport o stanie gospodarki. Gospodarski. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2010, s. 15; Wpływ kryzysu na globalnym rynku finansowym na PKB..., op.cit., s. 3.

4 50%. Dokonanych zostało 869 transakcji a ich łączna wartość, rozumiana jako suma transakcji z ujawnioną wartością, wyniosła przeszło 10 mld euro. 7 W 2009 roku najwięcej inwestorów zagranicznych, czyli podmiotów zarejestrowanych poza granicami Polski, a inwestujących w polskie spółki, pochodziło ze Stanów Zjednoczonych (18), Niemiec (13), Holandii (11), Wielkiej Brytanii (10) i Francji (8). dla porównania w 2008 roku były to odpowiednio spółki niemieckie (18), francuskie (11), amerykańskie (10) oraz czeskie i cypryjskie (po 9). Jeśli chodzi o zagraniczne inwestycje spółek polskich, czyli inwestycje podmiotów zarejestrowanych w Polsce w spółki zlokalizowane poza granicami kraju, w 2009 roku najwięcej z nich miało miejsce w Czechach (18), Rumunii i na Węgrzech (po 11), w Słowacji (10) i Niemczech (9). W 2008 roku były to odpowiednio: Niemcy (12), Czechy (10), Ukraina i Rumunia (po 8) oraz Kazachstan (6). 8 Tabela 1 Liczba i wartość transakcji w latach w Polsce i regionach Europy Środkowej Region Europy Środkowej Rola Polski w regionie Wyszczególnienie Dynamika 2010/2009 Liczba transakcji % Wartość transakcji (w mln EUR)* Teoretyczna wartość transakcji % % Liczba transakcji % Wartość transakcji (w mln EUR)** Teoretyczna wartość transakcji % % Ilościowo 33% 30% 9% Europy Środkowej Wartościowo** 50% 29% 76% * w oparciu o dane za pierwszą połowę 2010 roku o 176 transakcjach (62% ogółu) ** w oparciu o dane o transakcjach z ujawnioną wartością Źródło: Rynek fuzji i przejęć I półrocze na tle Europy Środkowo-Wschodniej, KPMG, DealWatch, Warszawa 2010, s Rynek fuzji i przejęć I półrocze na tle Europy Środkowo-Wschodniej, KPMG, DealWatch, Warszawa 2010, passim. 8 TamŜe.

5 Badając rozwój sektorowy w zakresie polskiego rynku M&A stwierdzić naleŝy, Ŝe prym wiódł sektor budownictwa i nieruchomości w którym dokonano najwięcej omawianych transakcji (por. wykres 1). Zgodnie z szacunkami zrealizowanych ich zostało 48 o łącznej wartości 948 mln euro. Tym samym sektor ten stał się drugim pod względem wartości dokonanych transakcji po sektorze energetycznym, paliwowym i surowców mineralnych, którego łączna wartość kształtowała się na poziomie 1,5 mld euro. Odnosząc te dane do roku 2009 zauwaŝyć naleŝy, Ŝe przyrost miał miejsce o 15 transakcji a jego wartość wynosiła wówczas 261 mln euro. 9 Wykres 1. Wartość transakcji ogłoszonych w pierwszym półroczu 2010 roku Polsce (według sektora, w milionach euro) w Źródło: Rynek fuzji i przejęć I półrocze na tle Europy Środkowo-Wschodniej, KPMG, DealWatch, Warszawa 2010, s. 13. Kolejne miejsca zajęły: sektor produkcji - 46 transakcji o wartości 411 mln euro (2009 rok 27 transakcji o wartości 139 mln euro), sektor komunikacji i mediów oraz rozrywki 40 transakcji o wartości 257 mln euro (2009 rok 44 transakcje o wartości 188 mln euro). Poza tym, do największych transakcji zaliczono: odkupienie od Ministerstwa 15% pakietów akcji w PGE Energia i PGE Górnictwo i Energetyka przez 9 TamŜe.

6 PGE za łączną sumę przekraczającą 800 mln euro. Następną co do wartości transakcją była prywatyzacja Grupy Enea (280 mln euro). Sprzedającym było równieŝ Skarbu Państwa. Na miejscu trzecim znalazło się przejęcie przez CA Immo International 100% grupy Europolis Invest,. Sprzedającym był Volksbank International, który otrzymał w wyniku transakcji 272 mln euro. Tabela 2 15 największych transakcji M&A w Polsce w 2009 roku Podmiot transakcji Sprzedający Kupujący Kraj kupującego Kompania Piwowarska PKN Orlen Wartość (w EUR) Kulczyk Holding SABMiller Plc. RPA 797,10 Nafta 470,68 DB Schenker Rail PCC SE DB Schenker Niemcy 450,00 Getin Bank Getin Holding Noble Bank 356,85 Grupa Lotos Nafta 303,90 Vattenfall Heat Poland, Vattenfall Distribution Poland TP S.A. Nowaco Czech Republic, Farutex HTL-Strefa Capital Research and Managemen Company Bidvest Group Noryt N.V., OFE Polsat, Andrzej Czernecki, Wojciech Wyszogrodzki, inni Vattenfall Szwecja 295,17 b.d. b.d. 272,44 Bancroft Private Equity, Nova Investments Terantium Investments RPA, inne 250,00 208,36 ITI Neovision ITI Group TVN 188,00 Spółki AXA w regionie Europy Środkowej Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju AXA Group Francja 147,00 AVG Technologies 3 projekty farm wiatrowych BSO AIG Bank Benson Oak Capital, Intel Capital, Polish Enterprise Fund V TA Associates Wielka Brytania 136,99 b.d. Taiga Mistral Hiszpania 130,00 British Sugar Overseas American International Group Inc. Pfeifer&Langen Niemcy 130,00 Santander Consumer Bank 118,96

7 Źródło: Rynek fuzji i przejęć I półrocze na tle Europy Środkowo-Wschodniej, KPMG, DealWatch, Warszawa 2010, s. 7. Polski rynek fuzji i przejęć wolniej i bardziej umiarkowanie reaguje na dekoniunkturę na świecie. Mimo ogólnego spowolnienia jest w dobrej kondycji i jest nadal dobrze postrzegana przez inwestorów. Aczkolwiek wydaje się, iŝ konsolidacja i inkorporacja stanowi nierzadko doskonałe rozwiązanie w świetle zagroŝenia upadłością przedsiębiorstw, wynikającej z kryzysu amerykańskiego systemu finansowego. W sytuacjach patowych podmioty gospodarcze podejmują próbę restrukturyzacji i sprzedaŝy części swoich aktywów, stąd mają i będą miały miejsce liczne przyjazne przejęcia. Zatem, kryzys finansowy juŝ zwiększył zainteresowanie fuzjami i przejęciami na świecie, co widoczne jest w postaci licznych przejęć instytucji finansowych w USA oraz w Europie przez podmioty zagraniczne. Dodatkowo, istnieje wysokie ryzyko pogłębienia się efektu domina (rozprzestrzenienia się kryzysu na inne kraje) oraz zaraŝenia się podmiotów zaleŝnych (podporządkowanych kapitałowo) od przeŝywających kłopoty światowych instytucji finansowych. Tabela 3. Największe przykładowe transakcje w Polsce w I półroczu 2010 roku Przejmowany Przejmujący Kraj przejmującego Sprzedający Wartość (mln Euro) PGE Energia PGE Górnictwo i Gazownictwo PGE 806,1 Enea Inwestorzy instytucjonalni - 280,9 Europolis Invest CA Mimo International Austria Volksbank International 272 Gros Nova IK Investment Partners Wielka Brytania Sonda 248,4 Centrum Handlowe Arkadia w Warszawie Rodamco Europe Holandia Invanhoe Cambridge Simon Property Group 200 E. Wedel (aktywa) Lotte Group Japonia Krat Foods 157

8 Sieć dystrybucyjna CEDC (14 spółek) Eurcash Central European Distribution Corporation 104,8 Nordea Bank Nordea Szwecja (nie dotyczy) nowa emisja akcji 100,2 Źródło: Rynek fuzji i przejęć I półrocze na tle Europy Środkowo-Wschodniej, KPMG, DealWatch, Warszawa Obserwuje się równieŝ, tendencję spadkową wartości akcji spółek na publicznym rynku kapitałowym oraz podstawowych indeksów giełdowych, co moŝe spowodować zainteresowanie przejęciami osłabionych spółek lub zainteresowanie rynkiem wtórnym New Connect czy wzmoŝoną aktywność na rynku pozagiełdowym. 10 Reasumując warto wskazać, Ŝe istnieje kilka powaŝnych barier utrudniających napływ potencjalnych inwestorów do naszego kraju. Są to m.in.: wysokie podatki, niestabilne prawo brak długoterminowej strategii rządu dla poszczególnych sektorów gospodarki, zły stan infrastruktury, liczne utrudnienia róŝnego rodzaju (administracyjne, prawne itp.) dla przedsiębiorców. Poza tym, prawdą jest, iŝ rynek M&A w Polsce nie jest jeszcze tak dobrze rozwinięty, jak na zachodzie z róŝnych względów: m.in. zbyt małej dojrzałości rynku kapitałowego, niedostatku wyspecjalizowanych w transakcjach fuzji i przejęć firm konsultingowych, nie przygotowania (barier psychologicznych) właścicieli firm czy braku umiejętności inicjowania transakcji przez polskich menedŝerów oraz determinacji do ponoszenia kosztów procesu fuzji/przejęcia. Mimo to, członkostwo Polski w Unii Europejskiej niewątpliwie przyciąga, (choć ze zmienną intensywnością) inwestorów zagranicznych, 11 uczestniczących w przejęciach przedsiębiorstw krajowych i przenoszących kulturę fuzji i przejęć. Poza tym, rosnąca konkurencyjność polskiej gospodarki, dostęp do coraz bardziej wyspecjalizowanych instrumentów finansowych (dług bankowy ze spłata balonową, poŝyczka mezzanine itd.), coraz większe zainteresowanie funduszy typu Private Equity zaangaŝowaniem kapitału w fuzje/przejęcia czy istniejąca duŝa podaŝ podmiotów znajdujących się w fazie dojrzewania otwiera dostęp do rynku kontroli nad przedsiębiorstwami dla nawet niewielkich podmiotów. 12 Literatura: 1. DiLorenzo T., The Government-Created Subprime Mortgage Meltdown w: 10 A. Sokół, A. O. Surmacz, op.cit.. 11 B. Garrette, P. Dussauge, Strategie aliansów na rynku, Poltext, Warszawa 1996, s A. Sokół, A. O. Surmacz, op.cit..

9 2. Garrette B., Dussauge P., Strategie aliansów na rynku, Poltext, Warszawa Mokorft G., Treasury set to bail out Fannie Mae, Freddie Mac w: Raport o stanie gospodarki. Gospodarski. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa Sektor MSP w czasie kryzysu w: f5.pl/pub/uploaddocs/prezentacja_msp.ppt 6. Sokół A., Surmacz A. O., Działalność konsolidacyjna przedsiębiorstw w Polsce w 2007 roku - stan i perspektywy Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw 2008, nr Wpływ kryzysu na globalnym rynku finansowym na PKB i produkcję przemysłową UE ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w polskim przemyśle przetwórczym, Gospodarki. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2009.