Stres mój wróg, czy przyjaciel? Agnieszka Waląg

Transkrypt

1 Stres mój wróg, czy przyjaciel? Agnieszka Waląg Celem artykułu jest: 1. Pogłębienie wiedzy na temat stresu. Schemat : 1. Pojęcie stresu. 2. Reakcje organizmu na stres. 3. Strategie radzenia sobie ze stresem oraz ich efektywność. 4. Bibliografia. I. Czym jest stres? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna, ani łatwa. W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji reakcji stresowej. Jednym z pierwszych badaczy tego zjawiska był Hans Selye, który terminem stres określił nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania. Reakcję tę nazwał Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym, przebiegającym w trzech kolejnych stadiach: 1. Stadium reakcji alarmowej ( mobilizacja sił obronnych, krótki okres pobudzenia cielesnego, kiedy organizm przygotowuje się na intensywną aktywność ). 2. Stadium odporności ( przystosowanie się do stresora). 3. Stadium ogólnego wyczerpania ( wyczerpanie się energii przystosowania jeśli stresor jest długotrwały i silny). 1 Długotrwałe oddziaływanie hormonów uwalnianych w reakcji stresowej ( hormon adrenokortykotropowy) upośledza funkcjonowanie układu odpornościowego, redukując naturalną zdolność komórek obronnych do zwalczania komórek nowotworowych oraz innych infekcji. Koncepcja Selye jest użyteczna do wyjaśnienia zjawiska chorób psychosomatycznych, czyli takich, w których nie można jednoznacznie ustalić przyczyny fizjologicznej. Badacz ten przedstawiał chorobę jako nieunikniony wynik stresu. Aby w pełni zrozumieć wpływ stresu na organizm, fizjologiczną teorię Selye, ujmującą stres w kategoriach reakcji, należy wzbogacić o czynniki psychologiczne. Współcześnie nie ma jednej, powszechnie uznawanej definicji stresu psychologicznego. Można wyszczególnić następujące nurty w określaniu tego zjawiska jako: a) bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach; b) reakcji wewnętrznej człowieka, zwłaszcza reakcji emocjonalnej, doświadczanej wewnętrznie w postaci określonego przeżycia; c) relacji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka. Aktualnie w psychologicznym ujęciu stresu dominuje podejście relacyjne, według którego jest on traktowany jako rodzaj reakcji ( interakcji, transakcji) między jednostką a otoczeniem. Mimo pewnych różnic między koncepcjami poszczególnych badaczy, wspólną ich cechą jest traktowanie relacji stresowej jako zakłócenia lub zapowiedzi zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki, a wymaganiami otoczenia. 2 Najczęściej cytowanym światowym autorytetem w dziedzinie stresu psychologicznego jest Richard Lazarus. Definicja R. Lazarusa i S. Folkman ujmuje stres jako określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. O uznaniu sytuacji za stresową decyduje tu subiektywna ocena jej znaczenia przez osobę w niej uczestniczącą, a nie właściwości obiektywne. 3 Warto także przytoczyć koncepcję stresu rozumianą jako model zachowania zasobów Stevana Hobfolla. Opiera się ona na założeniu, że ludzie dążą do budowania, utrzymywania i ochrony cenionych przez jednostkę obiektów (przedmioty, właściwości osobiste, okoliczności lub czynniki sprzyjające). Stres jest tutaj definiowany jako reakcja wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu. 4 W tym podejściu, zarówno spostrzegana, jak i faktyczna utrata zasobów (lub też brak ich wzrostu) są wystarczające do powstania stresu. Wybitny polski psycholog Jan Strelau pojęcie stresu odnosi do stanu, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji. 5 Stanowisko to pozostaje w omawianym nurcie relacyjnym, różni się jednak poglądem na przyczyny determinujące stres. J. Strelau uważa, że stan stresu spowodowany jest brakiem równowagi (wystąpieniem rozbieżności) pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki do radzenia sobie z nimi. 6 1 R.J. Gerring, P.G. Zimbardo, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s I. Heszen-Niejodek, Stres i radzenie sobie główne kontrowersje, w: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak ( red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s.13 3 J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s Tamże, s I. Heszen-Niejodek, op.cit.,.s J. Strelau, Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem, w: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak ( red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s

2 II. Reakcje organizmu na stres. Stres powoduje szeroką gamę zmian fizjologicznych w ciele. Pierwszy naukowy opis sposobów, w jaki zwierzęta i ludzie reagują na niebezpieczeństwo przedstawił Walter Cannon w latach 20 XX wieku. W nerwach i gruczołach zostaje uruchomiona sekwencja działań, mających na celu przygotowanie organizmu do walki i obrony lub do ucieczki - reakcja walcz lub uciekaj (ang. fight-or-flight response). 7 W wyniku złożonych procesów, regulowanych przez autonomiczny układ nerwowy oraz przysadkę mózgową następuje między innymi: zwężenie naczyń krwionośnych skóry, mięśni szkieletowych, mózgu i narządów wewnętrznych, nasila się pocenie, rozszerzają się źrenice, zaś mięśnie rzęskowe soczewki rozkurczają się, umożliwiając widzenie na dalszą odległość, rozszerzają się oskrzela, oddech staje się szybszy i głębszy, wzrasta częstość uderzeń i siła skurczów serca, zmniejsza się aktywność układu pokarmowego, śledziona wydziela więcej czerwonych ciałek krwi, co ułatwia krzepnięcie w przypadku zranienia, szpik kostny jest stymulowany do produkcji większej liczby białych krwinek, by zwalczyć ewentualną infekcję, zwiększa się poziom cukru we krwi ( energia dla organizmu). Opisane reakcje nie są w pełni użyteczne w codziennym życiu, gdzie stosunkowo rzadko mamy do czynienia z bezpośrednim zagrożeniem, najczęściej natomiast zmagamy się z wieloma stresorami psychicznymi. Jeżeli stan pobudzenia nie trwa długo i organizm ma szansę powrotu do stanu normalnego, nie stwarza on większego problemu. Jeżeli jednak mamy do czynienia z długotrwałymi sytuacjami stresującymi, organizm może być w niemal ustawicznym stanie walki lub ucieczki i w końcu rezerwy mogą zostać wyczerpane. Długotrwały stres powoduje zróżnicowane zmiany w procesach fizjologicznych, psychicznych, zachowaniu oraz ogólnym stanie zdrowia. Przykłady takich reakcji: 1. Reakcje fizjologiczne (wzrost poziomu niektórych hormonów w krwi i moczu, wzrost poziomu glukozy w krwi, wzrost ciśnienia tętniczego, zawroty głowy, uczucie suchości w jamie ustnej, rozszerzenie źrenic, napięcie mięśni karku i ramion, przyśpieszony i płytki oddech, wzmożone wydzielanie potu, wrażenie ucisku lub dławienia w gardle, skurcze żołądka, mdłości, naprzemienne uczucie gorąca i zimna. 2. Reakcje psychiczne (apatia, poczucie napięcia, rozdrażnienie, nerwowość, agresywność, zmęczenie, rozczarowanie, poczucie osamotnienia, tęsknotę, przygnębienie, depresję, czasem poczucie winy i wstydu, obniżenie samooceny, koszmary senne, bezsenność, brak koncentracji, trudności w zapamiętywaniu i przypominaniu). 3. Zmiany w zachowaniu (zwiększona pobudliwość, impulsywność działania, wyładowania emocjonalne, zwiększona pobudliwość, wzmożona ruchliwość, zaburzenia mowy, zaburzenia apetytu ( brak lub nadmierne łaknienie). 4. Zmiany w stanie zdrowia (ogólne osłabienie, opóźnienie lub brak miesiączki, bóle głowy, pleców,- bóle w klatce piersiowej, biegunka, zwiększona częstotliwość oddawania moczu). Jednym z bardziej uciążliwych następstw przewlekłego stresu jest ograniczenie zdolności uczenia się i zapamiętywania, poprzez niekorzystne oddziaływanie hormonów stresu na neurony hipokampa, struktury pełniącej zasadniczą funkcję w wymienionych procesach. 8 Aby skutecznie radzić sobie ze stresem, należy posiąść wiedzę o tym zjawisku. Poznanie mechanizmów powstawania stresu, powodów pojawiania się go oraz umiejętność rozpoznawania jego objawów, to podstawa opracowania skutecznych metod minimalizowania jego niekorzystnych efektów. Stresu nie da się całkowicie wyeliminować z życia, pewien poziom jego natężenia jest człowiekowi potrzebny, aby podejmować życiowe aktywności. Niektórzy autorzy wyróżniają dwa rodzaje stresu: eustres i dystres. Jak podaje Siegfried Brockert, grecki przedrostek eu oznacza dobre, piękne, pozytywne. Stres pozytywny powstaje wtedy, gdy traktujemy jakieś zadania jako wyzwanie, mając jednocześnie wrażenie, że mu podołamy. Przedrostek dis oznacza natomiast przeciwieństwo eu. Dystres to stres szkodliwy, nieprzyjemne zadania i obciążenia, które nas przerastają. 9 Wraz ze wzrostem stresu ulega poprawie samopoczucie ogólne oraz stan zdrowia, osiągając w pewnym momencie swój punkt kulminacyjny ze względu na korzyści. Jest to optymalny poziom stresu dla danej jednostki, po jego przekroczeniu stres staje się dla organizmu szkodliwy. Maksymalna tolerancja jednostki na obciążenie stresem jest wynikiem wrodzonych czynników biologicznych, nabytych czynników fizjologicznych i behawioralnych. 10 Z przedstawionych powyżej definicji stresu wynika, że jest on aktywacją organizmu na bodźce i bez niego niemożliwe byłoby jakiekolwiek działanie. Niektórzy powołują się na prawa Yerkesa i Dodsona, zgodnie z którymi do każdego zadania niezbędny jest właściwy poziom pobudzenia organizmu. Optymalny poziom nie może być za niski, bo wiąże się ze spadkiem efektywności wykonania oraz nudą i zmęczeniem. Jednak zbyt wysoki poziom stresu również niekorzystnie wpływa na jakość, a to z powodu pośpiechu, nerwowości i spadkowi efektywnej uwagi. 11 Oznacza to, że do wykonania zadania trudnego korzystny jest niższy poziom pobudzenia, zaś do łatwego wyższy. 7 R.J. Gerring, P.G. Zimbardo, op.cit., s M. Spitzer, Jak uczy się mózg, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2007, s S. Brocket, Pokonać stres, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003, s G.S. Everly Jr, R. Rosenfeld, Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s M. Mastalerz, Etiologia stresu, Remedium, 2008 nr 11. 2

3 Kiedy stres staje się niebezpieczny? Wtedy, gdy: zagrożenie lub przeciążenie są długotrwałe i nie ma możliwości ochrony przed nimi, człowiek przez dłuższy czas nie potrafi sprostać wymaganiom lub wyzwaniom, które przed nim stają, nie ma możliwości usunięcia nagłej albo chronicznej przyczyny. 12 III. Radzenie sobie ze stresem. Czynniki stresowe zaburzają emocjonalną równowagę jednostki, prowokując ją do podejmowania aktywności, ukierunkowanych na przywrócenie homeostazy. Najczęściej cytowana w literaturze definicja procesu radzenia sobie, autorstwa Lazarusa i Folkman obejmuje zmieniające się wysiłki poznawcze i behawioralne, zmierzające do opanowania określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby. 13 Podstawą działania jest więc ocena poznawcza, nie musi ona jednak być realistyczna, a cel uświadomiony. Pozwala to zakwalifikować mechanizmy obronne, u których podłoża tkwi nieświadome zniekształcanie rzeczywistości, do form radzenia sobie. Pełnią one ważną funkcję adaptacyjną w określonych sytuacjach stresowych lub fazach działania stresora. Skutki działania stresora zależą od jego natury, intensywność oraz indywidualnych sposobów radzenia sobie. Jak podaje J. Strelau, możliwości jednostki w zakresie radzenia sobie z wymaganiami są zależne od takich cech jak: inteligencja, uzdolnienia specjalne, umiejętności, wiedza, cechy osobowościowe i temperamentalne, cechy wyglądu fizycznego, doświadczenie w sytuacjach wywołujących stres, opanowane strategie radzenia sobie z nim, a także aktualny stan fizyczny i psychiczny osoby. 14 Radzenie sobie może być rozpatrywane jako proces, strategia i styl. Proces to całość aktywności, podejmowanej przez jednostkę w danej sytuacji stresowej, skorelowany w wymiarze czasowym z rozwojem tejże sytuacji. Przebieg radzenia sobie rozpoczyna się od oceny znaczenia sytuacji (ocena pierwotna) jak i możliwych wariantów radzenia sobie (ocena wtórna) i odbywa się poprzez nieustanne poznawcze monitorowanie sytuacji oraz własnych możliwości. Strategie to różne formy zachowania, stosowane przez ludzi w warunkach stresowych. Dwa główne sposoby radzenia sobie są zdefiniowane przez kryterium funkcjonalne: ukierunkowanie na rozwiązanie problemu, bądź na regulację emocji. Podejście zorientowane na problem obejmuje aktywności zmierzające do bezpośredniego poradzenia sobie ze stresorem (np. poszukiwanie wsparcia, informacji) lub pozytywnego przewartościowania. Wysiłki skierowane na rozwiązanie problemu są użyteczne, gdy stresory, z jakimi jednostka się spotyka podlegają jej wpływowi, są możliwe do modyfikowania lub wyeliminowania. W sytuacji radzenia sobie ze stresorami, które nie podlegają kontroli, użyteczny jest drugi rodzaj strategii, dzięki któremu można zmniejszyć odczuwane napięcie (np. fantazjowanie, zaprzeczanie, relaksacja). R.S. Lazarus wyróżnia cztery strategie zaradcze: 1. Poszukiwanie informacji, służącej do podjęcia odpowiednich działań lub też do przewartościowania szkody, straty czy zagrożenia. 2. Podejmowanie bezpośrednich działań (różnych czynności służących zmianie sytuacji). 3. Powstrzymywanie się od działania. 4. Procesy intrapsychiczne (są to metody, mające przede wszystkim działanie uspokajające, redukujące przykre emocje, poprawiające samopoczucie, takie jak: zaprzeczanie, pozorowanie reakcji nadrabianie miną, unikanie zagrożenia, wycofywanie się, racjonalizacja, intelektualizacja). Zofia Ratajczak podaje także cztery strategie zaradcze, tworzące jednak pewną sekwencję działań, skorelowaną z rozwojem sytuacji zagrożenia. 1. Strategia prewencyjna (zapobieganie nieszczęśliwym wydarzeniom). 2. Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z agresywnym czynnikiem, bezpośrednim zagrożeniem zdrowia lub życia (wiąże się ze znacznym wydatkiem energetycznym oraz intelektualnym; jeśli wielkość i siła stresora przewyższa zasoby jednostki, adekwatne staje się przejście do kolejnej strategii). 3. Strategia obrony siebie, oszczędzania sił i środków, ukrywania się, zasłaniania, przeczekania, aż zagrożenie zmniejszy się lub minie. Jeśli agresywne czynniki potęgują się to konieczna staje się ewakuacja. 4. Strategia ucieczki (stosowana w sytuacjach beznadziejnych, gdy niemożliwe jest podjęcie innych działań; człowiek doświadcza poczucia bezradności i bezsiły). 15 Styl radzenia sobie jest definiowany jako posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie ze sytuacjami stresowymi. Przykładem klasyfikacji stylów radzenia sobie jest podział N. S. Miller, dokonany ze względu na postawę wobec stresora. Wyróżnia się: 1. Styl polegający na koncentracji na stresorze i / lub własnej reakcji. Polega na bezpośredniej konfrontacji z sytuacją stresową poprzez aktywne poszukiwanie, gromadzenie, wykorzystywanie informacji o stresorze. 12 R. Kretschman, K. Kirschner-Liss, I. Lange-Schmidt, R. Miller, E. Rabens, J. Thal, M. Zitzner, Stres w zawodzie nauczyciela,gwp, Gdańsk 2004, s J. Strelau, (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s J. Strelau, Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem, w: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak ( red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s Z. Ratajczak, Stres radzenie sobie koszty psychologiczne, w: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak ( red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s

4 2. Styl unikowy, polegający na odwracaniu uwagi od stresora i własnych reakcji. Jednostka odrzuca, zaprzecza, wypiera informacje o sytuacji stresowej na poziomie poznawczym lub angażuje się w inne, odwracające uwagę formy aktywności. 16 Jak wykazały badania, obie wymienione dyspozycje występują niezależnie od siebie. I. Heszen-Niejodek wyróżnia nie dwa, lecz cztery style, reprezentowane przez : 1. Osoby posiadające dużą liczbę różnorodnych strategii, zarówno w obszarze poszukiwania i wykorzystywania informacji, jak i ograniczania ich dopływu. 2. Osoby z przewagą strategii czujnych i ubogim repertuarem strategii unikowych. 3. Osoby charakteryzujące się deficytem strategii czujnych, konfrontacyjnych, z przewagą strategii unikowych. 4. Osoby z niewielkimi zasobami zaradczymi, zarówno po stronie strategii unikowych, jak i czujnych. N. S. Endler i J. D. A. Parker klasyfikują style radzenia sobie na: 1. Styl skoncentrowany na zadaniu. 2. Styl skoncentrowany na emocjach. 3. Styl skoncentrowany na unikaniu. Zagadnienie stresu jest obszarem wspólnych zainteresowań badaczy z dziedziny psychologii, medycyny i socjologii. Poszukuje się odpowiedzi na zasadnicze pytanie: Jak skutecznie radzić sobie w warunkach stresowych? Brak jest niestety jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Wiadomo na pewno, że o efektywności radzenia sobie decyduje posiadanie szerokiego zakresu strategii i elastyczność w ich stosowaniu. Ponadto badania wykazały, że w tej samej sytuacji stresowej, bardziej efektywne są strategie zgodne z indywidualnym stylem radzenia sobie niż dostosowanie zachowania do rodzaju sytuacji. Ch. S. Carver i M. Scheier za najskuteczniejsze uznali pozytywne przewartościowanie, czyli modyfikację oceny poznawczej zdarzenia w kierunku szukania i podkreślania jej dobrych stron, tak aby zmniejszyć poczucie straty lub porażki. Takie podejście zdecydowanie prowadzi do poprawy stanu emocjonalnego. Niektóre wyniki mogą sugerować, że aktywne radzenie sobie, bez względu na rodzaj stosowanych strategii jest bardziej adaptacyjne w stosunku do niskiej aktywności wobec stresora. 17 Grupą szczególnie narażoną na negatywne skutki stresu są młodzi ludzie w wieku dorastania. Wiek lat to wyjątkowo trudny okres rozwojowy. Problemy występujące w tym czasie związane są z: dojrzewaniem płciowym i psychicznym, zmianami fizycznymi, problemami ze sobą, a szczególnie ze swoim życiem emocjonalnym, usamodzielnianiem myślenia i działania, zachwianiem równowagi psychicznej, poczuciem zagubienia i osamotnienia, utratą wiary w siebie, niepowodzeniami, szkolnymi, rodzinnymi i towarzyskimi, niestałością poglądów i postaw, braku zrównoważenia i umiaru, idealizowaniu otaczającego świata, nadmiernym krytycyzmem i cynizmem. Nastolatek, podobnie jak osoba dorosła doświadcza w codziennym życiu wielu sytuacji zagrożenia (szkoła, dom, środowisko rówieśnicze). Jego zasoby, potrzebne do efektywnego radzenia sobie są jednak mniejsze z racji doświadczenia, specyfiki wieku rozwojowego, a często także z powodu niewłaściwych wzorców wyuczonych w najbliższym środowisku. Młody człowiek, który nieefektywnie radzi sobie ze stresem i ponosi duże koszty, zwłaszcza emocjonalne, może być w większym stopniu podatny rozwój uzależnień. Sięganie po środki psychoaktywne jest próbą poradzenia sobie z sytuacją stresową, choć w dłuższej perspektywie nie przynosi rozwiązania, a nawet nasila problem. Ponadto, długotrwały stres wpływa negatywnie na procesy uczenia się i zapamiętywania, czyli funkcje szczególnie wykorzystywane w wieku szkolnym. Wniosek do pracy z młodzieżą jest więc taki, aby uczenie opierało się na pozytywnych emocjach, a proponowane nastolatkom treningi umiejętności radzenia sobie ze stresem, oprócz ćwiczenia różnych technik aktywnego zwalczania stresu, wspierały także rozwój poczucia własnej skuteczności oraz poprawę samooceny. 16 I. Heszen-Niejodek, Stres i radzenie sobie główne kontrowersje, w: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak ( red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s Tamże, s.28. 4

5 Bibliografia: 1. Boenisch Ed, Haney C. Michele ( 2004): Twój stres. Gdańsk, GWP. 2. Brockert S. ( 2003): Pokonać stres. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 3. Everly Jr George S., Rosenfeld Robert ( 1992): Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. Warszawa, PWN. 4. Goldstein A.P., McGinnis E. ( 2001): Skillstreaming. Kształtowanie młodego człowieka. Warszawa. Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym I Dzieciom KARAN. 5. Górska T., Grabowska A., Zagrodzka J. ( 2006): Mózg a zachowanie. Warszawa, PWN. 6. Gutman J. (2001): Jak sobie radzić ze stresem? Kielce, Wydawnictwo Jedność. 7. Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. ( red.) ( 2000): Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. 8. Komorowska M., Radzenie sobie ze stresem a uzależnienia wśród nastolatków, Remedium, 2008 nr 6 9. Kretschman R., Kirschner-Liss K., Lange-Schmidt I., Miller R., Rabens E., Thel J., Zitzer M. ( 2004): Stres w zawodzie nauczyciela. Gdańsk, GWP. 10. Mastalerz M., Etiologia stresu, Remedium, 2008 nr McKenzie Carole ( 2000): Doskonała kontrola stresu. Poznań. Dom Wydawniczy Rebis. 12. Oniszczenko W. ( 1993): Stres, to brzmi groźnie. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. 13. Sadowska E. ( 2001): Lekcje wychowawcze. Warszawa, Wydawnictwo Seventh Sea. 14. Sieradzki A. ( 2000): Leczenie stresu metodą czterech stanów równowagi. Wrocław, Wydawnictwo Astrum. 15. Spitzer M. ( 2007): Jak uczy się mózg. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN. 16. Strelau J. ( 2004): Osobowość a ekstremalny stres. Gdańsk, GWP. 17. Strelau J. (2007): Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk, GWP. 18. Zimbardo P. G., Gerring R.J. (2006): Psychologia i życie. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN z dnia r z dnia r z dnia r z dnia r z dnia r. 5