Rola własności intelektualnej w gospodarce. Teoria i praktyka

Transkrypt

1 Rola własności intelektualnej w gospodarce Teoria i praktyka

2 Andreas Bielig Rola własności intelektualnej w gospodarce Teoria i praktyka OFICYNA WYDAWNICZA SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE WARSZAWA 2014

3 Tłumaczenie książki było możliwe dzięki życzliwemu wsparciu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Volkswagen Bank Polska S.A. i Deloitte Polska Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp.k. Recenzenci niemieckiej wersji językowej Günter Heiduk Piotr Kalka Tłumaczenie Anna Pobratyn-Słomińska Krzysztof Szymański Redaktor Ewelina Ambroziak Copyright by Andreas Bielig & Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Oficyna Wydawnicza Warszawa, al. Niepodległości 162 tel , wydawnictwo@sgh.waw.pl Projekt okładki Monika Trypuz Druk i oprawa QUICK-DRUK s.c. tel quick@druk.pdi.pl Zamówienie 122/IX/14

4 Spis treści 1. Wprowadzenie 9 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej Objaśnienia terminologii Dobra naukowe Własność Własność intelektualna jako forma własności Prawa autorskie Prawa do znaków towarowych Prawa do wzorów przemysłowych Prawa patentowe Inne prawa związane z własnością intelektualną Pojęcie własności a relacyjny charakter własności intelektualnej Ekonomiczna zasada własności intelektualnej Podstawy własności intelektualnej a zawodność rynku Rynek dóbr naukowych jako mechanizm koordynujący Rynkowa definicja dóbr naukowych Prawa własności dóbr naukowych jako przedmioty wymiany rynkowej Koszty korzystania z rynku w odniesieniu do dóbr naukowych Rynek kontra hierarchia formy koordynacji dóbr naukowych Sprawnie funkcjonujący rynek dóbr naukowych a funkcje konkurencji Moralne aspekty rynków dóbr naukowych Przyczyny zawodności rynku dóbr naukowych Zawodność rynku vs. zawodność państw Efekty zewnętrzne powodowane dobrami naukowymi Niepodzielności dóbr naukowych Deficyty informacyjne w dziedzinie dóbr naukowych Braki w dostosowaniu i braki racjonalności dóbr naukowych 121

5 6 Spis treści Dobra naukowe jako dobra publiczne problem odgraniczenia Ochrona dóbr naukowych prawem własności intelektualnej z perspektywy zawodności rynku Przyporządkowanie własności intelektualnej do dóbr naukowych zagadnienie optymalnej produkcji i użytkowania dla dobrobytu alokacji Problem alokacji w kontekście aspektów efektywności statycznej Problem alokacji w kontekście aspektów efektywności dynamicznej Związek pomiędzy własnością intelektualną a produkcją i użytkowaniem dóbr naukowych Tworzenie się własności intelektualnej w drodze ewolucji praw własności Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze wynalazków patenty i wzory użytkowe Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze wzorów przemysłowych Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze znaków towarowych Rozwój ochrony dóbr naukowych w sferze twórczości intelektualnej prawa autorskie Związek między produkcją i użytkowaniem dóbr naukowych a własnością intelektualną Ekonomiczne funkcje własności intelektualnej Własność intelektualna z punktu widzenia mikroekonomicznego Strona podaży dóbr naukowych Strona popytu na dobra naukowe Własność intelektualna z perspektywy makroekonomicznej Własność intelektualna a konkurencja Własność intelektualna a wzrost gospodarczy Konwergencja produkcji, użytkowania dóbr naukowych i własności intelektualnej Podsumowanie 321 Bibliografia 327

6 Spis tabel i wykresów Tabela 1. Konkurencja na rynkach dóbr naukowych w przypadku subaddytywności i nieodwracalności 98 Tabela 2. Klasyfikacja dóbr gospodarczych według rywalizacyjności i możliwości wykluczenia 127 Tabela 3. Kategorie dóbr naukowych w ramach produktywnych form użytkowania i kryteria klasyfikacji dóbr 133 Tabela 4. Strategie apriopriacji w systemach własności intelektualnej o niewielkiej egzekwowalności 202 Tabela 5. Formy technicznych zabezpieczeń i oznaczeń dóbr naukowych 205 Tabela 6. Ścieżki innowacyjne i strategie zarządzania IP w zakresie dóbr naukowych według sektorów ekonomicznych 212 Tabela 7. Kompleksy zadaniowe strategicznego zarządzania własnością intelektualną 216 Tabela 8. Działania operacyjnego zarządzania własnością intelektualną 216 Tabela 9. Stopień otwartości procesów innowacyjnych i produkcji dóbr naukowych 226 Tabela 10. Współzależność między własnością intelektualną a ekonomicznymi kategoriami dóbr naukowych 237 Tabela 11. Działanie omamiające i stopień ekwiwalencji produktów kopiowanych w porównaniu z oryginalnym dobrem naukowym 242 Tabela 12. Wyniki regresji dla stanu własności intelektualnej i PKB Niemiec w latach Tabela 13. Macierz korelacji dla stanu patentów, wzorów użytkowych i znaków towarowych w Niemczech w latach Tabela 14. Wyniki regresji dla zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w Niemczech w latach Tabela 15. Profil własności intelektualnej wywierający wpływ na wzrost PKB w Niemczech w latach Tabela 16. Wyniki regresji dla stanu własności intelektualnej i PKB w Polsce w latach Tabela 17. Wyniki regresji zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w Polsce w latach Tabela 18. Macierz korelacji dla zgłoszeń wzorów użytkowych, znaków towarowych i wzorów przemysłowych w Polsce w latach Tabela 19. Profil własności intelektualnej wraz z wpływem na wzrost PKB w Polsce w latach Tabela 20. Wyniki regresji dla zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w USA model długookresowy 1/2 296 Tabela 21. Pierwsze wyniki regresji dla zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w USA model długookresowy 1/1 297 Tabela 22. Finalne wyniki regresji dla zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w USA model średniookresowy 2/2 306 Tabela 23. Pierwsze wyniki regresji dla zgłoszeń własności intelektualnej i PKB w USA model średniookresowy 2/1 306

7 8 Spis tabel i wykresów Tabela 24. Profil własności intelektualnej o długookresowym wpływie na PKB USA w latach Tabela 25. Profil własności intelektualnej o średniookresowym wpływie na PKB USA w latach Wykres 1. Statyczne straty w zakresie dobrobytu wynikające z pozycji monopolistycznej wywołanej posiadaniem praw własności intelektualnej 139 Wykres 2. Wpływ własności intelektualnej na niemiecki PKB w latach Wykres 3. Znaki towarowe zarejestrowane w DPMA w latach Wykres 4. Patenty zarejestrowane w DPMA w latach Wykres 5. Wzory przemysłowe zarejestrowane w DPMA w latach Wykres 6. Wzory użytkowe zarejestrowane w DPMA w latach Wykres 7. Zgłoszenia wzorów użytkowych w DPMA w latach Wykres 8. Zgłoszenia znaków towarowych w DPMA w latach Wykres 9. Zgłoszenia patentów w DPMA w latach Wykres 10. Zgłoszenia wzorów przemysłowych w DPMA w latach Wykres 11. Patenty zarejestrowane w UPRP w latach Wykres 12. Wzory przemysłowe zarejestrowane w UPRP w latach Wykres 13. Znaki towarowe zarejestrowane w UPRP w latach Wykres 14. Wzory użytkowe zarejestrowane w UPRP w latach Wykres 15. Zgłoszone i zarejestrowane wzory użytkowe w UPRP w latach Wykres 16. Zgłoszone i zarejestrowane wzory przemysłowe w UPRP w latach Wykres 17. Zgłoszone i przyznane patenty w UPRP w latach Wykres 18. Zgłoszenia i rejestracje znaków towarowych w UPRP w latach Wykres 19. Wpływ własności intelektualnej na PKB w Polsce w latach Wykres 20. Zgłoszenia patentów do USPTO w latach Wykres 21. Zgłoszenia patentów roślinnych do USPTO w latach Wykres 22. Zgłoszenia znaków towarowych do USPTO w latach Wykres 23. Zgłoszenia wzorów przemysłowych do USPTO w latach Wykres 24. Długookresowy wpływ własności intelektualnej na PKB USA w latach Wykres 25. Średniookresowy wpływ własności intelektualnej na PKB USA w latach

8 1 WPROWADZENIE Własność intelektualna w ekonomicznych procesach pracy i procedurach operacyjnych realizowanych w nowoczesnym społeczeństwie informacyjnym odgrywa rolę, której trudno niedocenić. Spotykamy się z nią codziennie, prawie bez przerwy, w różnych sytuacjach i formach, lecz często nieświadomie jako ekonomiczni i prawni posiadacze praw do użytkowania i rozporządzania zasobami dóbr naukowych. Większość obiektów, z którymi mamy styczność w codziennym życiu, reprezentuje różne formy własności intelektualnej. I w pracy zawodowej, i w czasie wolnym własność intelektualna jest stale obecna, towarzyszy człowiekowi w jego działaniach, kierując nim, wspomagając albo też go ograniczając. Własność intelektualna postrzegana jest więc najczęściej kognitywnie poprzez prawa patentowe, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe i oznaczenia geograficzne albo prawa autorskie, które zapewniają ochronę praw w odniesieniu do użytkowania różnych dóbr naukowych. Proces rozwoju własności intelektualnej doprowadził do ukształtowania się różnych dziedzin ochrony, od prawa patentowego do prawa autorskiego, które koncentrują się na chronionym obiekcie w celu uwzględnienia w odpowiedniej formie jego specyficznych właściwości. Jednakże w swojej złożoności i skutkach ekonomicznych, jakie za sobą pociągają, są zrozumiałe tylko dla wąskiego kręgu specjalistów. Jednocześnie pojęcie własności intelektualnej ma działanie silnie polaryzujące. Podczas gdy jego zwolennicy podkreślają pozytywne oddziaływanie własności intelektualnej na wynalazczość, przedsiębiorczość, kreatywność, innowacyjność i wzrost, to literatura oraz opinia publiczna zwracają uwagę na problemy, które występują razem z restrykcyjnymi skutkami własności intelektualnej dotyczącymi wykluczeń i mogą przez to przekreślić istniejące pozytywne efekty dobrobytu. Argumenty te po części silnie różniące się od siebie, a przy tym często oceniające pod względem normatywnym są między innymi wytaczane w sytuacji, gdy w porównaniu do bardzo precyzyjnej analizy poszczególnych

9 10 1. Wprowadzenie kategorii własności w literaturze ekonomicznej 1 samo pojęcie własności intelektualnej, wynikająca z niego koncepcja ekonomiczna oraz znacząca rola w dzisiejszej gospodarce nie były dotychczas przedmiotem szczegółowej analizy ekonomicznej 2. Podstawowe prace dotyczące własności intelektualnej jako ogólnej koncepcji opierają się z reguły na konieczności ekonomicznego mechanizmu motywacyjnego pozwalającego na efektywne ekonomicznie wytwarzanie dóbr naukowych 3, które należy zagwarantować poprzez odpowiednie skonstruowanie systemu własności intelektualnej. Dotychczas brakowało precyzyjnych wyników analitycznych obejmujących pojęcie własności intelektualnej oraz jego genezę wywodzącą się z przypisanej mu przez społeczeństwo sfery ekonomicznej. W tej publikacji natomiast analiza koncentruje się przede wszystkim na działaniu motywatorów ekonomicznych. Celem niniejszej pracy jest zatem wypełnienie tej luki: zbadanie i przedstawienie instytucjonalno-ekonomicznej genezy pojęcia własności intelektualnej, analizę jej kształtowania się przez zmienne warunki na rynku dóbr naukowych oraz przeanalizowanie jej funkcji ekonomicznych na płaszczyźnie mikroekonomicznej i makroekonomicznej w aspekcie praktycznych założeń polityki gospodarczej. Związany z tym problem badawczy brzmi: czym jest własność intelektualna z perspektywy ekonomicznej, jaką rolę odgrywa we współczesnych procesach ekonomicznych i jakie konsekwencje wynikają z tego dla polityki gospodarczej? Ważnym elementem analizy jest przy tym powiązanie alokacyjnych efektów własności intelektualnej na rynkach dóbr naukowych z zachodzącymi w odwrotnym kierunku procesami kształtowania się własności intelektualnej wskutek zmieniającego się wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych. Wynika z tego silniej zaakcentowane pojęcie własności intelektualnej, które w celu rozwiązania kwestii minimalizacji względnej ograniczoności, występującej na rynkach dóbr naukowych, musi być za każdym razem na bieżąco konkretyzowane w ramach polityki gospodarczej. 1 Por. między innymi analizy: B.N. Anand, T. Khanna (2000); S. Besen, S.N. Kirby (1989); W.M. Cohen, R.R. Nelson, J.P. Walsh (2000); K.W. Dam (1994); R. Gilbert, C. Shapiro (1990); Z. Grilliches (1990); G. Hansen (2009); E.W. Kitch (1986); W.M. Landes, R.A. Posner (1989) i M.A. Lemley, C. Shapiro (2005). 2 Por. M. Goldammer (2009), s Por. między innymi prace: W.M. Landes, R.A. Posner (2003); N. Gallini, S. Scotchmer (2002); S. Besen (1998); M.A. Lemley (2005); C. Engel (2008); E.L. Lamoureux, S.L. Baron, C. Stewart (2009); E. Helpman (1993); E. Mackaay (1990) i P.S. Menell (2000).

10 1. Wprowadzenie 11 Głównym celem tej pracy jest precyzyjniejsze scharakteryzowanie pojęcia własności intelektualnej w powiązaniu z jej skutkami ekonomicznymi w teorii i praktyce. Kolejnym zadaniem jest sformułowanie na podstawie uzyskanej wiedzy implikacji w zakresie polityki gospodarczej i zaleceń dotyczących podejmowanych działań, adresowanych do decydentów w dziedzinie gospodarki, polityki i spraw społecznych. Zgodnie z wytyczonym celem kształtuje się struktura niniejszego opracowania. Rozdział drugi poświęcono objaśnieniu terminologii związanej z własnością intelektualną oraz jej fundamentalnej zasady ekonomicznej. Zostaje tu sformułowana główna teza nadająca kierunek całej pracy. Własność intelektualna przedstawiana jest jako instytucja ukształtowana przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, której forma determinowana jest przez procesy ekonomiczne, polityczne i socjalne zachodzące w społeczeństwie. Rozdział trzeci uzasadnia zaangażowanie państwa w sferę dóbr naukowych, które włączone są w tematykę dotyczącą zawodności rynku. Najpierw zwraca się uwagę na specyfikę mechanizmu koordynacyjnego, jakim jest rynek w przypadku dóbr naukowych, podkreśla istotne powody zawodności rynku, a następnie rozpatruje problem alokacji przyporządkowania własności intelektualnej do dóbr naukowych w aspektach jej statycznej i dynamicznej efektywności ekonomicznej. Formułowana jest przy tym teza o funkcjonalności własności intelektualnej. Własność intelektualna rozpatrywana jest tu w perspektywie możliwości wpływu jej konstrukcji na procesy wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych w odniesieniu do ich efektywności alokacyjnej. W rozdziale czwartym opisany jest rozwój systemu własności intelektualnej. W oparciu o przykłady historyczne, jak i aktualne przedstawiono w skrócie kształtowanie własności intelektualnej w czterech dziedzinach na drodze ewolucji praw własności: 1) patenty i wzory użytkowe, 2) wzory przemysłowe, 3) znaki towarowe i 4) prawa autorskie. Następnie sformułowano tezę o wpływie własności intelektualnej. Własność intelektualna prezentuje się w związku z tym instytucjonalnie jako rezultat rozwoju procesów wytwarzania i wykorzystania dóbr naukowych, których motywatory oraz warunki ramowe modyfikują struktury systemu praw własności intelektualnej w kontekście efektywności alokacyjnej. W rozdziale piątym szczegółowo omówiono ekonomiczne funkcje własności intelektualnej. Dokonano przy tym analitycznego rozróżnienia funkcjonalnych aspektów oddziaływania praw własności intelektualnej na płaszczyźnie mikroekonomicznej i makroekonomicznej. Na płaszczyźnie mikroekonomicznej ukazano najpierw relacje funkcjonalne po stronie podaży dóbr na-

11 12 1. Wprowadzenie ukowych, a następnie szczególne cechy funkcjonalne występujące po stronie popytu na rynkach dóbr naukowych. Na płaszczyźnie makroekonomicznej przedstawiono charakterystyczne cechy własności intelektualnej w odniesieniu do dwóch obszarów funkcjonalnych: 1) jej wpływ na konkurencję na rynkach oraz 2) jej wpływ na wzrost gospodarek narodowych. W wyniku rozważań sformułowano tezę o konwergencji własności intelektualnej. Prezentuje ona rozwój własności intelektualnej oraz procesy wytwarzania i użytkowania dóbr naukowych w formie wzajemnie zbieżnej współzależności, która dąży do efektywnego ekonomicznie użytkowania ograniczonych zasobów materialnych i niematerialnych. Rozdział szósty poświęcony został podsumowaniu najważniejszych wyników analizy oraz sformułowaniu zaleceń w sprawie politycznych działań. Ponadto zawiera tezy i główne myśli niniejszej pracy wraz z końcowymi wnioskami.

12 2 OBJAŚNIENIA TERMINOLOGII I ASPEKTY EKONOMICZNE WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 2.1. Objaśnienia terminologii Rozdział ten poświęcony jest objaśnieniu terminologii niezbędnej do przeprowadzenia analizy własności intelektualnej. Najpierw trzeba skoncentrować się na pojęciu dóbr naukowych, gdyż na prawie do rozporządzania nimi opierają się prawa własności intelektualnej. Następnie rozpatrzona zostanie kwestia, co można w sensie ogólnym rozumieć pod pojęciem własności oraz tymczasowego usytuowania pojęcia własności intelektualnej. W tym miejscu pojawi się relacja obecnej dyskusji nad problemem, czy własność intelektualną można traktować jako formę własności, na przykład w bezpośrednim porównaniu z innymi formami własności, jak własność dóbr materialnych. Wreszcie ustalona zostanie terminologia dotycząca istniejących form własności intelektualnej w oparciu o kategorie, na których koncentruje się analiza, a więc prawa autorskie, prawa do znaków towarowych, prawa do wzorów przemysłowych i prawa patentowe. Objaśnione będą też inne formy prawa zaliczane do własności intelektualnej lub z nią kojarzone. Skorzystano przy tym z klasyfikacji obowiązującej w obszarze prawnym dotyczącym gospodarki niemieckiej. Na końcu sformułowana zostanie teza główna nadająca kierunek całej pracy analitycznej oraz przedstawione zostaną aspekty ekonomiczne związane z ustanowieniem i wykorzystaniem własności intelektualnej Dobra naukowe Swoisty charakter własności intelektualnej polega na powiązaniu jej z prawem do rozporządzania zasobami niematerialnymi, które mierzone stosunkiem bezwzględnej dostępności do potrzeb podmiotów gospodarczych

13 14 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej wykazują względną ograniczoność. Zasoby niematerialne stają się przy tym dobrami gospodarczymi (ograniczonymi), które oprócz właściwości funkcjonalnych, pozwalających na wykorzystanie w realizacji określonych zadań lub rozwiązywanie istniejących problemów, cieszą się uznaniem potencjalnych użytkowników, co odzwierciedla się w krańcowej gotowości do zapłaty. Materialną reprezentację tych dóbr intelektualnych, ocenianych przede wszystkim pod kątem ich treści niematerialnych i wynikających z nich indywidualnych korzyści, może stanowić przedmiot w formie fizycznej porównywalnej z dobrem materialnym, jak np. książka wydana drukiem na papierze alba baza danych na płycie CD, ale możliwa jest również forma niematerialna, czego wyrazem może być wykład (prezentacja), instalacja artystyczna lub koncert 4. Istotną sprawą dla odróżnienia dóbr niematerialnych od dóbr materialnych w ramach określonego dobra gospodarczego staje się przyjęty przez podmioty gospodarcze stosunek wartości i korzyści z zawartych w nim elementów niematerialnych do tych związanych z formą materialną. Ta może przykładowo uzewnętrzniać się w postaci informacji zgromadzonych w bazie danych albo zastosowanej technologii produkcji dobra konsumpcyjnego lub inwestycyjnego. Właściwość dóbr naukowych odgrywa znaczącą rolę na przykład w sferze mediów, gdzie w szczególności treść przekazywana przez media, tzw. content, stanowi istotne źródło procesów kreowania wartości dodanej, które niezależnie od rodzaju fizycznego nośnika może być wykorzystywane do celów komercyjnych poprzez różne dyspozycyjne kanały upowszechniania w ramach multimedialnej koncepcji zarządzania zasobami informacyjnymi 5. Dyferencjacji jednak dóbr naukowych i rzeczowych w oparciu o specyficzne ich właściwości nie da się zawsze precyzyjnie i w sposób jednoznaczny przeprowadzić w stosunku do wszystkich kategorii dóbr, co stwarza konieczność indywidualnego podejścia, jeżeli chce się dokonać odpowiedniej kwalifikacji. Sfera potencjalnych dóbr naukowych istotnych dla analizy obejmuje w zasadzie wszystkie rodzaje zasobów niematerialnych 6, które wykazują względną ograniczoność na poziomie powyżej zera i których właściwości umożliwiają wymianę rynkową, a więc są zasadniczo wymienialne. W praktyce to szerokie pojęcie dóbr naukowych jest precyzyjnie definiowane w kontekście ochrony przez prawo własności intelektualnej. Odgraniczenie sfery istotnych dóbr naukowych od obszerniejszych kategorii informacji lub wie- 4 Por. J. Hachenberger (2003), s. 24; E. Hippel (1982), s. 95 i C. May (2000), s. 16 i nn. 5 Por. w części dotyczącej radia: J. Heinrich (1999), s. 123 i nn.; B. Beckert (2004), s Por. B. Sherman, L. Bently (1999), s. 4.

14 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej 15 dzy o ogólnym charakterze następuje z jednej strony poprzez zidentyfikowanie potencjalnych zakresów ochrony rzeczowej w oparciu o przepisy prawne dotyczące własności intelektualnej, na przykład odpowiadając na pytanie, jakie dobra niematerialne mogą być objęte ochroną z tytułu prawa autorskiego, a z drugiej strony przez zakorzenione w praktyce gospodarczej i społecznej zwyczaje, które nie obejmują ochroną znacznej części nieuchwytnych zasobów albo z uwagi na obiektywne i merytoryczne aspekty nie mogą ich objąć. Dobra naukowe przecinają się w związku z tym z rzeczowymi kategoriami informacji lub wiedzy, ale nie są z nimi identyczne. Pod pojęciem informacji można rozumieć ogół danych, sygnałów, liczb, faktów lub wpływów (bodźców) środowiskowych, którymi interesują się podmioty gospodarcze, żeby je w określony sposób wykorzystać 7. Aby móc postrzegać coś jako informację, odbiorca jej musi mieć możliwość rozkodowania sensu treści otrzymanego komunikatu, tak by stał się dla niego użyteczny. Brak możliwości odpowiedniego rozszyfrowania nie pozwala użytkownikowi zarówno na poznanie, jak i na wykorzystanie otrzymanych komunikatów, wskutek czego zawarty w nich ładunek informacyjny staje się bezużyteczny. Podczas gdy prawidłowe przekazanie sensu informacji wpływa na poszerzenie indywidualnego stanu wiedzy dotyczącego pojedynczych czynników, istotnych dla jej posiadacza, to sama wiedza pozwala mu na łączenie informacji w bardziej złożone związki znaczeniowe i wykorzystanie ich znajomości do rozwiązywania konkretnych zadań i problemów. Wiedza pozwala jej posiadaczowi, na podstawie hipotez opartych na procesach empirycznych i poznawczych, a dotyczących szczególnych związków przyczynowo-skutkowych, na świadome i właściwe reagowanie na zmiany w jego otoczeniu 8. W zależności od formy gromadzenia i wykorzystywania wiedzy Michael Polanyi wyróżnia wiedzę jawną skodyfikowaną oraz wiedzę ukrytą nieskodyfikowaną 9. Wiedza jawna występuje w formie skodyfikowanej i łatwo dostępnej na nośniku fizycznym i w przypadku braku ograniczeń technicznych lub innych restrykcji może zasadniczo być wykorzystywana przez wszystkich zainteresowanych, jak np. wiedza w ramach systemu zarządzania informacjami albo zawarta w opisie patentu. Elementy wiedzy ukrytej występują natomiast w postaci nieskodyfikowanej bezpośrednio u jej posiadacza w spersonalizowanej formie wartości empirycznych oraz wyuczonej wiedzy i umiejętności. 7 Por. J. Hachenberger (2003), s. 16; F. Attneave (1959), s Por. A. Picot, M. Fiedler (2000), s Por. M. Polanyi (1967), s ; N. Thumm (2000), s. 16.

15 16 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej Wiedzę ukrytą z reguły trudno jest sformalizować. W dużym stopniu uzależniona jest od kontekstu, a przekazywanie jej innym osobom wiąże się często z wysokimi kosztami transakcyjnymi, jak np. w przypadku wartości empirycznych w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Mimo coraz większych starań podmiotów gospodarczych o daleko idącą kodyfikację takich elementów wiedzy, a tym samym zagwarantowanie interpersonalnego dostępu do korzystania z nich, udział form wiedzy ukrytej zyskuje w wielu branżach na znaczeniu nie tylko w aspekcie ilościowym i jakościowym, lecz także stanowi decydującą podstawę korzystania ze związanymi z nią elementami wiedzy jawnej. Tak więc mimo rozwiniętej formalizacji i technicyzacji procesów pracy w nowoczesnej gospodarce formy wiedzy ukrytej pozostają niezmiennie istotnym elementem ich stabilizacji. Spersonalizowanie wiedzy ukrytej oraz utrudniona jej kodyfikacja i transmisja ogranicza instrumentalizację w celu jej ochrony w ramach form własności intelektualnej. Tylko formy wiedzy jawnej, a co za tym idzie jedynie ograniczona część wiedzy funkcjonującej w społeczeństwie, podlegają jako dobra naukowe ochronie własności intelektualnej i mogą być objęte taką ochroną. Wykorzystywane komplementarnie elementy wiedzy ukrytej nie tylko nie są objęte istniejącym prawem w zakresie własności intelektualnej, ale z uwagi na ograniczoną możliwość ich kodyfikacji pozbawione są również możliwości uzyskania samodzielnego statusu ochronnego. Prawa własności intelektualnej odnoszą się więc jedynie do ograniczonej, skodyfikowanej albo pozwalającej na kodyfikację części całego zakumulowanego kapitału wiedzy, który stanowi dla nich bazę niematerialną niezależnie od tego, czy wiedza ta występuje w formie fizycznej w produkcie materialnym, czy też w innej formie niesprzężonej z materialnym produktem Własność Z rozważaniami tymi wiąże się pytanie, co z ekonomicznego punktu widzenia może być rozumiane jako własność. Istotnym wkładem w wyjaśnienie tej kwestii stała się w szczególności property rights theory wypracowana w ramach rozwoju teorii ekonomicznych, która bazując na klasycznej liberalnej definicji własności, dokonała w latach czterdziestych ubiegłego stulecia systematycznej analizy ekonomicznej istniejących struktur prawa własności 10. Jej definicja własności koncentrowała się na stosunku podmiotu gospodar- 10 Por. J.R. Commons (1931), s ; L. de Alessi (1980), s. 3 i J.W. Kramer (1996), s. 9.

16 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej 17 czego, jako właściciela zasobu, do przedmiotu własności, którym może on rozporządzać na zasadzie wyłączności w relacjach z innymi podmiotami gospodarczymi. Tym sposobem gwarantuje się wyłączne prawo właściciela do rozporządzania zasobami i wykorzystywania ich, charakteryzujące się spersonalizowanym wyłącznym prawem do użytkowania, kontroli oraz przekazywania zasobu, i jednocześnie odpowiednie prawa ochrony przed naruszaniem własności przez inne podmioty gospodarcze 11. Zasadniczo właściciel w obszarze funkcjonowania prawa własności może mieć nieograniczone roszczenie władztwa i użytkowania przedmiotu swojej własności, a także użytkowania go w dowolnej formie do własnych celów i niezależnie od wpływów zewnętrznych 12. Tego rodzaju pełne prawo do rozporządzania dotyczy jednak tylko rzeczowo ograniczonego zakresu obowiązywania prawa własności. Tym samym prawo własności różni się zarówno w aspekcie metodycznym, jak i rzeczowym od pełnego prawa do określonego zasobu. Obejmuje ono jedynie prawo do użytkowania tego zasobu i wyciągania z niego korzyści, a tym samym może być traktowane jako wiązka określonych praw własności pozwalających na wykonywanie pewnych legalnych działań alternatywnych 13. Ten ograniczony charakter praw własności jako praw cząstkowych, dotyczących jedynie określonego wycinka potencjalnych działań alternatywnych, uzasadniony jest związaniem ich z otaczającymi relacjami społecznymi, które z drugiej strony zapewniają, że przyznane prawa własności mogą być nie tylko uznane przez społeczeństwo, ale również skutecznie wykonywane i sankcjonowane przez podmiot gospodarczy. Własność jako stosunek prawny między podmiotami gospodarczymi w kontekście przypisania praw własności do zasobów zawsze wymaga z ekonomicznego punktu widzenia ustalenia trzech kwestii: 1) osobiste przypisanie do właściciela; 2) stosunek do innych podmiotów gospodarczych; 3) charakter chronionego statusu własnościowoprawnego, związanych z nim praw do ekonomicznego wykorzystania i związanych z nim praw do kontroli i ochrony 14. Ten ostatni wymiar merytoryczny prawa własności można pod względem rzeczowym podzielić na cztery różniące się od siebie prawa cząstkowe: 11 Por. S.N.S. Cheung (1971), s Por. A.A. Alchian (1965), s Por. A.A. Alchian, H. Demsetz (1975), s Por. H. Siegrist, D. Sugarman (1999), s. 25.

17 18 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej 1) prawo do użytkowania zasobu (usus); 2) prawo do zatrzymania dochodów z jego użytkowania (usus fructus); 3) prawo do wprowadzania zmian w jego formie i treści (abusus); 4) prawo do dobrowolnego odstąpienia tych praw lub praw cząstkowych innemu podmiotowi gospodarczemu (prawo do transferu) 15. Struktury prawa własności nie zakładają więc z punktu widzenia ekonomii indywidualnego przypisania zasobów do podmiotów gospodarczych, ale kształtują siatkę stosunków multilateralnych pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi zainteresowanymi użytkowaniem zasobów poprzez przydział indywidualnych kompetencji w formie wiązek praw własności. Stosunki prawne między podmiotami gospodarczymi powinny przy tym być tak zorganizowane, aby gwarantowały właścicielowi korzystanie z praw własności, pozbawione jakichkolwiek wpływów zewnętrznych, a tym samym odpowiednią wyłączność procesów użytkowania. Właściciel w ramach funkcji alokacyjnej własności uzyskuje bodziec ekonomiczny skłaniający go do optymalizacji kalkulacji swoich procesów użytkowania, tak aby były one efektywne ekonomicznie 16. Ustanowienie stabilnych struktur własnościowoprawnych tworzy jednocześnie niezbędne warunki ramowe, a tym samym bezpieczeństwo prawne, które potrzebne jest podmiotom gospodarczym do planowania ekonomicznego wykorzystania zasobów w przyszłości 17. W ten sposób stworzą one podwaliny ekonomicznego działania, a jednocześnie opartą na prawie własności bazę wymiany rynkowej zasobów, praw własności i produktów, a także ich analizy cenowej. Właśnie ten ostatni aspekt wymiany rynkowej jest celem funkcji wyceny własności 18. Realizowany przy tym proces oceny względnej ograniczoności zasobów w oparciu o preferencje podmiotów gospodarczych pozwala w warunkach rynkowych i przy założeniu prywatnej własności danego zasobu na oparcie się na sygnale cenowym. Funkcja wyceny własności na bazie kształtującej się ceny rynkowej może być jednak efektywnie spełniona w sensie alokacyjnym tylko wtedy, gdy prawa własności występują w pełnej formie, a więc są precyzyjnie zdefiniowane 19. Jedynie w takim przypadku można wszystkie istotne znajdują- 15 Por. M. Tietzel (1981), s Por. H. Demsetz (1964), s. 16 i nn. 17 Por. ibidem, s Por. ibidem, s Precyzyjnie zdefiniowane prawa własności dotyczą sytuacji, kiedy spełnione są takie cechy, jak precyzja, bezpieczeństwo prawne, wyłączność i wymienność rynkowa, por. L. Wegehenkel (1995), s. 124 i nn.

18 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej 19 ce się na rynku informacje o względnej ograniczoności zasobów zintegrować z mechanizmem cen i w jego ramach odpowiednio je interpretować. Możliwość realizacji tej funkcji wymaga tego, aby własność nosiła w dużym stopniu cechy własności prywatnej. W takim kontekście da się wysnuć normatywny postulat property rights theory odnośnie do definicji praw własności i ich ekonomicznych skutków. Zgodnie z nim pełna definicja praw własności w warunkach konkurencji prowadzi poprzez istniejące własnościowe i rynkowe struktury bodźców ceteris paribus do optymalnej w rozumieniu zasady Pareto alokacji czynników i dystrybucji dóbr, czego wynikiem będzie maksymalny ogólnospołeczny dobrobyt 20. Ta ogólnie sformułowana relacja da się przenieść w zmodyfikowanej formie na sferę dóbr informacyjnych, a tym samym na kształt własności intelektualnej Własność intelektualna jako forma własności Z ekonomicznego punktu widzenia własność intelektualną można zdefiniować jako własność dóbr naukowych, a tym samym jako wiązkę praw własności do zasobów niematerialnych rozporządzanych przez podmiot gospodarczy, która na gruncie normatywnego stwierdzenia property rights theory powinna być na tyle kompletna, aby umożliwić właścicielowi korzystanie z dobra informacyjnego w sposób ograniczający w dużym stopniu wpływy zewnętrzne. Z tego wynika, że w takiej sytuacji prawa własności intelektualnej obejmują wszystkie bezwzględne prawa subiektywne na przedmiotach niematerialnych wytworzonych przez pracę umysłową człowieka 21. Jeżeli potraktuje się takie ogólne sformułowanie jako punkt wyjścia do doskonalenia systemu własności intelektualnej w sensie dynamicznego procesu, można dostosowując niezbędne regulacje prawne, ująć hipotetycznie w konsekwencji wszystkie niematerialne dokonania ludzkiej pracy umysłowej jako przedmioty potencjalnej ochrony, które mogą być chronione jako własność intelektualna. Przy założeniu takiego statusu normatywnego potencjalny zakres stosowania praw własności intelektualnej mógłby w aspekcie ekonomicznym ulec znacznemu rozszerzeniu w stosunku do obecnego stanu 22. W przypadku istnienia 20 Por. W. Harbrecht (1984), s A. Ohly (2007a), s I tak W. Holzer (2004), s. 41, zadaje retoryczne pytanie dotyczące tych implikacji: Co to znaczy chronić własność intelektualną, jaką można wszędzie spotkać, czy to chodzi o gorgonzolę, czy też spaliny z harleya davidsona.

19 20 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej odpowiednich mechanizmów rejestracyjnych, realizacyjnych i zatwierdzających mogłoby w skrajnym przypadku dojść do sytuacji, kiedy wyniki wszystkich kreatywnych procesów realizowanych przez ludzi podlegałyby ochronie i ekonomicznemu wykorzystaniu niezależnie od tego, czy występują one w formie fizycznie zmaterializowanej, czy też niezmaterializowanej. Taka znosząca faktycznie wszelkie granice implikacja otwartości interpretacyjnej pojęcia własność intelektualna reprezentowana jest w literaturze oraz praktyce gospodarczej i prawnej przez mniejszość specjalistów 23. Rozważania na temat własności intelektualnej ograniczają się najczęściej (podobnie jak główne wątki niniejszej analizy) do historycznie wyrosłego systemu tej własności wraz z najważniejszymi kategoriami dóbr podlegających ochronie, które zostały osadzone w formie legislacyjnej i uznane w orzecznictwie sądowym, a należą do nich patenty, prawa autorskie, prawa do wzoru przemysłowego i prawo używania znaków zastrzeżonych, a w szczególności prawo do znaków towarowych 24. To co z perspektywy ekonomicznej wydaje się nie nastręczać problemów, budzi je po części z punktu widzenia prawa, w szczególności jeżeli chodzi o obszar funkcjonowania prawa niemieckiego. Ze względu na różnie kształtującą się historię powstawania i rozwoju poszczególnych form prawa własności intelektualnej w powiązaniu z różnorodnymi społeczno-politycznymi i ekonomicznymi uwarunkowaniami, które je uzasadniały i sankcjonowały, własność intelektualną traktuje się w mniejszym stopniu jako strukturalnie spójne pojęcie nadrzędne grupujące kategorie praw ochronnych, w oparciu o które można drogą dedukcji zidentyfikować poszczególne rodzaje praw własności albo też wnioskując indukcyjnie, można pojęcie własności wyprowadzić w odwrotnej kolejności na podstawie poszczególnych form prawnych własności intelektualnej. Własność intelektualna przyjmuje w większym stopniu formę stosunkowo mało precyzyjnie sformułowanego luźnego pojęcia rodzajowego, które jedynie w szeroko pojętym formalnym sensie wydaje się właściwe do potraktowania go jako kategorii zbiorczej dla związanych z nim wiązek prawa. Dogmatyczne uzasadnienie tego zasadniczego sceptycyzmu wobec terminu własności intelektualnej można odnaleźć, porównując go z wpisaną do 903 niemieckiego Kodeksu cywilnego (BGB) własnością rze- 23 Dotyczy to szczególnie dyskusji prawnej w Ameryce, która wskazywała na zasadniczo otwartą, a wskutek tego możliwą do rozszerzania strukturę terminu własności, zastanawiano się, czy trade secrets, privacy albo right of publicity należą do własności intelektualnej, por. M. Goldammer (2009), s Por. A. Ohly (2007a), s. 49.

20 2. Objaśnienia terminologii i aspekty ekonomiczne własności intelektualnej 21 czy 25. Na podjętej wyłącznie w nim kodyfikacji własności przedmiotów prawa rzeczowego (i zwierząt) oraz związanej z tym konieczności transpozycji cywilnoprawnej zasady własności na inne przedmioty, w tym konkretnym przypadku na niematerialne przedmioty majątkowe o częściowo bardzo zróżnicowanych strukturach praw własności z nimi związanych 26, opierała się już dość wcześnie podjęta krytyka zarówno metodyczna 27, jak i merytoryczna pojęcia własności intelektualnej 28. Wynikają z tego różne metodyczne podejścia i oznaczenia próbujące odpowiednio uwzględniać specyfikę sfery intelektualnych przedmiotów majątkowych odróżniającą je z reguły od istniejącego systemu własnościowoprawnego, jak na przykład oparta na pracach Josefa Kohlera konstrukcja prawa dóbr niematerialnych z 1874 roku 29 lub też wykrystalizowana na początku ubiegłego wieku ochrona prawna własności przemysłowej 30. Przy czym dyskusja na temat uzasadnienia, w szczególności w obszarze niemieckojęzycznym, koncentruje się jednak w mniejszym stopniu na rygorystycznej metodyce wypracowania ogólnej koncepcji dla wszystkich praw wyłączności w kategorii własności intelektualnej, a idzie raczej w kierunku legitymizacji i ustanawiania pojedynczych praw wyłącznych 31, jak np. ochrony patentowej czy też prawa autorskiego, co dotyczy zwłaszcza obszaru niemieckojęzycznego. Ponadto spory naukowe skupiają się często na analizie specyficznych obszarów zastosowania i zależności między nimi. Wynika z tego, np. w obszarze stosowania prawa amerykańskiego, zauważalny deficyt w analitycznym podejściu do własności intelektualnej oraz specyficznych czynników na nią oddziałujących i skutków, które nie tylko pozostają w tyle za rozwojem analizy cząstkowej praw wyłącznych, lecz także nie nadążają za kon- 25 Por. 903 BGB, ustęp 1 ( Właściciel rzeczy może, o ile nie stoi to w sprzeczności z ustawą lub prawami osób trzecich, postępować dowolnie z rzeczą i wykluczyć jakikolwiek wpływ z zewnątrz ). 26 Własność intelektualna co do zasady obejmuje zarówno wymiar majątkowoprawny, który chroni aspekty majątkowe dobra niematerialnego, jak również osobistoprawną strukturę praw własności właściciela, która ochrania osobiste aspekty przedmiotu własności, por. F. Fechner (1999), s Znaczenie obu tych cząstkowych sfer prawnych może ulegać zmianie w zależności od poszczególnych form własności intelektualnej. 27 Patrz również na aktualną dyskusję, mając na uwadze publiczną akceptację i realizację prawa w praktyce, M. Grünberger (2008), s J. Kohler obawiał się już w 1894 r. osłabienia znaczenia zakorzenionego już terminu własności poprzez konstrukcję własności intelektualnej, por. A. Ohly (2007a), s Por. M. Rehbinder (2006), s Por. A. Osterrieth (1908), s Por. M. Goldammer (2009), s. 144 i nn.