Zeszyty Naukowe nr 13

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 13 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Kraków 2012 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Mikropożyczki jako jedna z form reakcji na kryzys gospodarczy rozwiązania Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Utworzeniu funduszy wspólnotowych w latach 50. ubiegłego wieku przyświecała idea rozwoju Wspólnot Europejskich i realizacji ich celów. Inicjatywy podejmowane na szczeblu unijnym lub proponowane przez państwa członkowskie i akceptowane przez Komisję Europejską wiązały się z przekazywaniem dotacji i dopłat najczęściej pod warunkiem współfinansowania ze strony podmiotów krajowych. W efekcie środki bezzwrotne stały się podstawowym źródłem pozyskiwania środków z budżetu unijnego. W trakcie realizacji wieloletnich ram finansowych na lata , jak również w wyniku kryzysu finansowego zwrócono uwagę na inną formę pomocy w postaci pożyczek preferencyjnych i gwarancji dla podmiotów potrzebujących kapitału na prowadzenie bądź rozwój swojej działalności. Ze względu na zaostrzenie warunków pożyczania środków w bankach komercyjnych unijne formy wsparcia stają się skuteczną alternatywą zwłaszcza dla osób fizycznych oraz mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zasad działania Funduszu Mikropożyczek Progress na tle innych instrumentów unijnych w aspekcie możliwości pozyskania środków finansowych przez osoby fizyczne na założenie lub prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Wybór tematu wynika z analizy bieżącej sytuacji społeczno-gospodarczej w Unii Europejskiej i konieczności znalezienia równowagi między działaniami w zakresie zaostrzenia wymogów

2 174 kredytowych a pobudzeniem wzrostu gospodarczego poprzez wspieranie przedsiębiorczości. 2. Ogólna wykładnia pojęcia mikropożyczki Termin mikropożyczka można łączyć z pojęciem mikrofinansów, które na szerszą skalę zaczęło być używane w latach 80. ubiegłego wieku na określenie działalności depozytowo-kredytowej, ubezpieczeniowej i usług dodatkowych (m.in. przelewów) dla podmiotów o niskich dochodach 1. Akcent został położony na udzielanie pożyczek i kredytów w sytuacji braku historii kredytowej dla danego podmiotu, niskich dochodów lub nawet ich niewystępowania, a co za tym idzie wysokiego poziomu ryzyka niewywiązania się ze spłat rat kredytowych. Zatem termin mikropożyczka zawiera się w szerszym pojęciu mikrofinansów i odnosi się do koncepcji zbudowania takich ram instytucjonalnych, które umożliwiłyby pomoc finansową dla osób fizycznych chcących założyć własną działalność gospodarczą lub dla istniejących mikroprzedsiębiorstw z określonym planem rozwoju. Zgodnie z komunikatem Komisji Europejskiej [A European initiative 2007, s. 12] mikrokredyty można zdefiniować według następujących kryteriów: a) grupy docelowej dla mikroprzedsiębiorstw, samozatrudnionych, osób wykluczonych, pozbawionych dostępu do tradycyjnych źródeł finansowania, b) przeznaczenia środków na nową działalność lub rozwój istniejącego przedsiębiorstwa, a co za tym idzie tworzenie dodatkowych miejsc pracy, c) wielkości poniżej 25 tys. euro, średnio ok. 8 tys. euro, d) dodatkowych usług w postaci doradztwa i szkoleń. Warunki udzielenia takiej pożyczki muszą zostać przygotowane przede wszystkim pod kątem analizy prowadzonej przez dany podmiot działalności lub jego zamierzeń. Innowacyjność tej formy finansowania polega na tym, żeby ograniczyć ryzyko niewypłacalności potencjalnego pożyczkobiorcy poprzez wnikliwą analizę jego działalności gospodarczej i zapewnić nieprzerwaną spłatę zobowiązań pożyczkowych [Elementy finansów 2008, s. 42]. Udzieleniem mikropożyczek lub samych poręczeń mogą zajmować się instytucje non profit, ale również komercyjne instytucje finansowe, dlatego działalność ta wymaga przede wszystkim analizy ekonomicznej, a dopiero potem społecznej. Zakłada się, że generowanie zysku i rozwój działalności gospodarczej nie jest domeną tylko dużych podmiotów (w sensie obrotów, aktywów i liczby zatrudnio- 1 Za propagatora działalności mikropożyczkowej można uznać M. Yunusa laureata pokojowej Nagrody Nobla z 2006 r. za utworzenie banku w Bangladeszu dla najuboższej ludności w latach 70. XX w.

3 Mikropożyczki jako jedna z form reakcji nych pracowników), a trafność w wyborze przedsiębiorstwa, któremu udzieli się wsparcia finansowego, jest wynikiem szczegółowej analizy zaprezentowanego projektu, tj. biznesplanu i studium wykonalności. Zatem dotychczasowa działalność niekoniecznie stanowi podstawę do oceny zdolności kredytowej, ale brany jest również pod uwagę potencjał i perspektywy rozwoju. Stanowisko Unii Europejskiej w zakresie wspierania mikroprzedsiębiorczości (tj. przedsiębiorstw zatrudniających mniej niż dziesięciu pracowników, z rocznym obrotem do 2 mln euro lub roczną sumą bilansową do 2 mln euro) wynika z obserwacji i analizy sytuacji na rynku pracy. Państwa członkowskie UE pragną promować rozwój mikroprzedsiębiorstw, zdając sobie sprawę z utrudnień związanych z wykluczeniem społecznym, w tym z ponownym znalezieniem pracy. 3. Inicjatywy Unii Europejskiej w zakresie udzielania pomocy zwrotnej Środki z budżetu UE nie są przekazywane bezpośrednio podmiotom prywatnym w formie pożyczek, ale przez specjalnie powołanych pośredników. Dodatkowo władze krajowe mogą zdecydować o wyodrębnieniu pewnej kwoty w ramach istniejących programów operacyjnych na wsparcie zwrotne. Procedura przyznawania środków ma zatem charakter pośredni i polega na wyborze przez instytucję zarządzającą instytucji pośredniczącej, którą może zostać bank, agencje rozwoju regionalnego lub fundusze pożyczkowe, natomiast środkami zarządza podmiot będący menedżerem funduszu (rys. 1). Menedżer funduszu Instytucje pośredniczące Przedsiębiorstwa Rys. 1. Struktura organizacyjna przepływu środków w ramach finansowania zwrotnego Źródło: opracowanie własne.

4 176 W Polsce menedżerem funduszu jest najczęściej Bank Gospodarstwa Krajowego, natomiast w przekazywaniu wsparcia finansowego do przedsiębiorców uczestniczy wiele podmiotów (tzw. financial intermediaries MFI), z których przykładowe zostały zaprezentowane w tabeli 1. Tabela 1. Przykładowi pośrednicy finansowi w Polsce Nazwa podmiotu Europejski Fundusz Leasingowy Bank Przemysłowo- -Handlowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Polfund Bank Pekso SA Polski Fundusz Gwarancyjny Źródło: ( ). Działania wspierane ze środków UE umowy leasingowe finansowanie wydatków inwestycyjnych na utworzenie nowego, modernizację bądź powiększenie istniejącego majątku trwałego dla firm kredyt na sfinansowanie zakupu środków transportu udzielanie poręczeń dla przedsiębiorstw rozpoczynających działalność lub będących we wczesnej fazie rozwoju udzielanie poręczeń dla kredytu finansującego kapitał obrotowy udzielanie poręczeń dla kredytu inwestycyjnego kredyty inwestycyjne kredyt obrotowy dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą udzielanie poręczeń na działalność innowacyjną Obok prezentowanego w kolejnym rozdziale instrumentu Progress, do najważniejszych programów udzielania pomocy zwrotnej przez Komisję Europejską można zaliczyć: 1) Program Ramowy na rzecz Konkurencyjności i Innowacji (Competitiveness and Innovation Framework Programme), w ramach którego funkcjonuje instrument wzrostu i innowacji skierowany do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw określonych zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej z 2003 r., przy czym związany jest z innowacyjnymi przedsiębiorstwami zaczynającymi swoją działalność lub będącymi w fazie ekspansji; 2) JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises) wsparcie finansowe dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw z Unii Europejskiej, poprzez elastyczny dobór środków finansowych (poręczenia, pożyczki, kredyty, kapitał podwyższonego ryzyka) pochodzących z funduszy strukturalnych; 3) JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas) oferuje pomoc na terenach miejskich w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju poprzez inwestycje realizowane z udostępnionych zwrotnych środ-

5 Mikropożyczki jako jedna z form reakcji ków finansowych, przy czym inwestycje muszą być projektami przynoszącymi dochód ze względu na konieczność spłaty zobowiązania finansowego i zarazem mają podnosić atrakcyjność przestrzeni miejskiej i przyczyniać się do wzrostu jakości życia mieszkańców; wsparcie jest przeznaczone dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą i posiadających osobowość prawną; 4) JASMINE (Joint Action to Support Microfinance Institutions in Europe) program pilotażowy Komisji Europejskiej, Grupy Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Parlamentu Europejskiego skierowany do instytucji finansowych udzielających mikropożyczek i niebędących bankami; ma na celu umocnienie tych instytucji na rynku kredytowym poprzez organizację szkoleń i doradztwo w zakresie świadczenia usług finansowych 2. Oprócz wspomnianych instrumentów Ministerstwo Rozwoju Regionalnego podjęło w 2012 r. decyzję o stworzeniu w obrębie Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki instrumentu pożyczkowego skierowanego do przedsiębiorstw świadczących tzw. usługi społeczne, czyli z zakresu edukacji, ochrony zdrowia. Nowe inicjatywy są przeprowadzane we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym oraz innymi instytucjami finansowymi, tj. Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju oraz Bankiem Rozwoju Rady Europy. Zaangażowanie kilku podmiotów finansowych ma pozwolić na skuteczniejszą realizację przyjętych zamierzeń dzięki następującym działaniom [Strategia na rzecz wzrostu 2006, s. 12]: zapewnienie dodatkowych źródeł pożyczek na kształcenie przedsiębiorców oraz na rozwój w regionach UE, udzielanie poręczeń jako formy zabezpieczenia do kredytów oferowanych przez banki komercyjne, pozyskiwanie wiedzy w dziedzinie finansów i zarządzania wnoszonej przez wyspecjalizowane instytucje, łączenie dotacji z pożyczkami. 4. Charakterystyka instrumentu Progress Europejski Instrument Mikrofinansowy Progress (European Progress Microfinance Facility) został utworzony ponad dwa lata temu jako jedna z form wspierania mikroprzedsiębiorstw. Wspólna inicjatywa Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego polega na udzieleniu pożyczek poniżej 25 tys. euro. Środki na działanie tego 2 Do niedawna JASMINE był przedstawiany jako wsparcie kapitałowe dla rozszerzenia działalności mikrokredytowej, ale od 2010 r. tę funkcję przejął instrument Progress.

6 178 instrumentu zostały wyodrębnione z istniejącego od 2007 r. programu Progress (60 mln euro), z rezerw budżetu UE (40 mln euro) oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego (100 mln euro). Funkcja instrumentu Progress jest ściśle związana z celami strategicznymi Unii Europejskiej na lata , tj. ograniczeniem bezrobocia i przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu. Wsparcie za pomocą środków unijnych umożliwia udzielenie poręczenia lub kredytu na korzystniejszych warunkach, czyli przy obniżonym wkładzie własnym, niższych opłatach i oprocentowaniu, wydłużonym okresie działania danego instrumentu, łagodniejszych wymogach odnośnie do okresu działania przedsiębiorstwa (tabela 2). Tabela 2. Warunki uzyskania wsparcia finansowego z instrumentu Progress Menedżer środków Forma pomocy Beneficjenci końcowi Instytucje pośredniczące Wymagania minimalne w zakresie generowanych wielkości finansowania Warunki Europejski Fundusz Inwestycyjny Pośrednie, polegające na: udzielaniu gwarancji do pożyczek dla pośredników finansowych oferowaniu instrumentów podziału ryzyka dla pośredników finansowych przekazywaniu środków do instytucji pośredniczącej wybierającej beneficjentów pożyczek (udziały kapitałowe i instrumenty dłużne) przedsiębiorcy zatrudniający do 9 pracowników włącznie (zgodnie z definicją zawartą w [Commission recommendation 2003] osoby fizyczne pozostające bez pracy (nieaktywne zawodowo lub bezrobotne) i pragnące założyć własną działalność gospodarczą (także w formie samozatrudnienia) osoby fizyczne chcące założyć własne przedsiębiorstwo lub posiadające własną działalność, ale ze względu na wiek, niskie dochody, płeć, przynależność do mniejszości narodowej czy stopień niepełnosprawności mające trudności w uzyskaniu kredytów na standardowych warunkach podmioty objęte wsparciem nie mogą prowadzić działalności związanej z produkcją i sprzedażą broni, przemysłem tytoniowym, działalnością hazardową oraz klonowaniem ludzkich komórek Banki, pozabankowe instytucje finansowe, instytucje non profit (fundacje, organizacje pozarządowe) Co najmniej 100 mikropożyczek udzielonych w ciągu roku z tytułu mikrofinansowania Progress Termin, wysokość stopy procentowej, opłaty, udział kapitału własnego uzależnione od decyzji instytucji pośredniczącej Źródło: [Wdrożenie 2011, s. 4 6; Decyzja Parlamentu Europejskiego 2010].

7 Mikropożyczki jako jedna z form reakcji Należy podkreślić, że oferta Progress obejmuje nie tylko przedsiębiorców scharakteryzowanych w tabeli 2. Zwrócono także uwagę na sytuację wewnętrzną przedsiębiorstwa, tzn. na to, czy z powodu zmiany sytuacji gospodarczej przedsiębiorstwa i spadku zamówień na jego produkty istnieje zagrożenie zwolnienia części pracowników, czy przedsiębiorca zatrudnia osoby niepełnosprawne, starsze lub należące do mniejszości narodowych. Organizacja działania wsparcia finansowego Progress przebiega dwutorowo, poprzez [Wdrożenie 2011, s. 7 12]: 1) kanał gwarancyjny pośrednicy finansowi negocjują swoje umowy z Komisją Europejską i Europejskim Funduszem Inwestycyjnym (EFI). Po zawarciu umowy EFI udziela gwarancji danemu podmiotowi lub regwarancji, jeśli umowa zostanie podpisana z inną instytucją gwarancyjną, która dopiero udziela gwarancji pośrednikowi finansowemu. Zwiększony pułap gwarancji w obu przypadkach to 75% kwoty udzielonego kredytu. Gwarancja otrzymywana jest bezpłatnie (maksymalnie na trzy lata), chyba że instytucja mikrofinansowa udzieliła mniej niż 90% z zakładanej wielkości portfela kredytów; 2) kanał instrumentów kapitałowych funkcjonuje za pomocą tzw. unijnej platformy mikrofinansowania, w obrębie której działa Europejski Fundusz Mikrofinansowania Progress. Środki do pośredników finansowych są przekazywane w postaci pożyczek uprzywilejowanych (pierwszeństwo w odzyskaniu środków w razie bankructwa kredytobiorcy), pożyczek podporządkowanych, pożyczek w oparciu o podział ryzyka między EIF a pośrednika finansowego w zakresie portfela mikrokredytów, udziałów kapitałowych. Pośrednicy finansowi w ramach korzystania z instrumentu Progress są zobowiązani do składania sprawozdań, w których powinny być zawarte następujące informacje [Wdrożenie 2011, s. 13]: liczba złożonych podań o pożyczkę, w tym liczba podań odrzuconych (z wyszczególnieniem przyczyn odrzucenia), liczba umów zawartych z beneficjentami końcowymi, charakterystyka beneficjentów, wymiar społeczny, czyli status podmiotów składających wnioski ze względu na zatrudnienie lub jego brak, wiek, płeć, wykształcenie, stopień niepełnosprawności, przynależność do mniejszości narodowej. Jednym z podstawowych celów uruchomienia instrumentu Progress było wspieranie polityki zatrudnienia w Unii Europejskiej, dlatego przed rozpoczęciem współpracy z danym beneficjentem i po jej zakończeniu monitoruje się liczbę zatrudnionych osób i funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa na rynku. W ten sposób zostanie zbadana skuteczność nowej formy wsparcia i na podstawie otrzymanych informacji zostanie podjęta decyzja o ewentualnym przedłużeniu działania instrumentu po 2013 r.

8 180 Po zebraniu raportów od pośredników Europejski Fundusz Inwestycyjny przesyła zbiorcze sprawozdanie do Komisji Europejskiej, która przekazuje ostateczne informacje Radzie UE i Parlamentowi Europejskiemu. W sprawozdaniu EFI, oprócz wyżej wymienionych punktów, znajdują się dane dotyczące podziału beneficjentów ze względu na region i sektor działalności [Decyzja Parlamentu Europejskiego 2010, art. 8]. 5. Podsumowanie Według danych Komisji Europejskiej [Wdrożenie 2011, s. 4] mikroprzedsiębiorstwa stanowią 95% z 2 mln tworzonych corocznie przedsiębiorstw na obszarze Unii Europejskiej. Natomiast ponad 30% mikro i małych przedsiębiorstw zostaje założonych przez osoby pozostające dotychczas bez pracy. Należy zatem pozytywnie ocenić inicjatywy Komisji Europejskiej, która w ostatnim okresie programowania nie tylko zauważyła konieczność wsparcia finansowego dla omawianej grupy przedsiębiorstw, ale także dostarczyła środki z Europejskiego Funduszu Społecznego na działalność szkoleniową i edukacyjną dla obecnych i przyszłych przedsiębiorców. Korzyści z tytułu nowych instrumentów oferowanych przez Unię Europejską można rozpatrywać zarówno z punktu widzenia beneficjentów końcowych, czyli osób fizycznych i przedsiębiorców, jak również od strony finansowych instytucji pośredniczących oferujących instrumenty finansowe. W odniesieniu do pierwszej grupy należy wymienić następujące zalety: ułatwienie w dostępie do zwrotnych źródeł finansowania działalności lub otrzymanie możliwości takiego dostępu, różnorodność prezentowanych instrumentów finansowych, korzystniejsze warunki spłaty zobowiązania dla osób fizycznych chcących rozpocząć lub rozpoczynających działalność gospodarczą, dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, indywidualizacja oferty ze względu na warunki konkretnego klienta, promocja zatrudnienia. Pośrednicy finansowi uzyskują możliwość zróżnicowania swojej oferty, a dzięki temu szerszego dostępu do potencjalnych klientów, następuje zatem wzrost ich konkurencyjności w stosunku do innych instytucji finansowych. Niezwykle istotne jest również ograniczenie ryzyka dzięki wsparciu finansowemu ze strony podmiotów Unii Europejskiej. Brak opisanej formy pomocy prowadziłby do istotnych ograniczeń w dostępie do pożyczek i poręczeń dla przedsiębiorców z niewielkim kapitałem, jak również do wzrostu kosztów zaciągnięcia zobowią-

9 Mikropożyczki jako jedna z form reakcji zania (wysokich rat kredytowych i opłat ubezpieczeniowych pokrywających ryzyko związane z działalnością pożyczkobiorcy). Literatura A European initiative for the development of micro-credit in support of growth and employment, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, COM(2007) 708 final, Brussels, Commission recommendation of 6 May 2003 (2003/361/EC) concerning the definition of micro, small and medium enterprises, Dz.U. L 124 z Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 283/2010/UE z dnia 25 marca 2010 r. ustanawiająca europejski instrument mikrofinansowy na rzecz zatrudnienia i włączenia społecznego Progress, Dz.U. L 87 z Elementy finansów i bankowości [2008], red. S. Flejterski, B. Świecka, CeDeWu, Warszawa. Strategia na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia a reforma europejskiej polityki spójności, czwarte sprawozdanie okresowe na temat spójności, Komunikat Komisji, , KOM(2006) 281 wersja ostateczna, Bruksela. Wdrożenie europejskiego instrumentu mikrofinansowego Progress 2010, Komunikat Komisji Europejskiej do parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, KOM (2011) 195 wersja ostateczna, Bruksela, Micro Loans as a Response to the Economic Crisis. EU Solutions The paper presents the principles of the functioning of the European Progress Microfinance Facility in the context of raising funds for natural persons who intend to set up their own business and carry out economic activities. The author stresses the benefits resulting from the new forms of support offered to entrepreneurs and their staff. The paper presents the following hypotheses: 1) at the time of crisis EU member states wish to promote microbusiness development also through easier access to loans and guarantee funds; the lack of such support would hinder access to loans and guarantees for entrepreneurs with scarce financial resources and increase the costs of borrowing (high installments and insurance charges for covering credit risk); 2) EU funds offer more favourable terms for extending guarantees and loans entrepreneurs lower equity, lower charges and interest rates, extended maturity periods for a given instrument and less strict requirements related to the period of company operations. The results of the analysis indicate that more than 30% of micro and small businesses in the EU are established by individuals who are out of work. Therefore, one of the major objectives of the Progress facility is to support employment policies. The analysis of the EU s current social and economic condition leads to the conclusion that it is necessary to strike the right balance between stricter credit policies and the efforts to stimulate economic growth through supporting entrepreneurship.

10 182 doktor, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Finansów, Katedra Finansów. Zainteresowania naukowo-badawcze: finanse publiczne, programowanie budżetowe, finanse Unii Europejskiej, procedury pozyskiwania środków unijnych, harmonizacja podatków w Unii Europejskiej. stabrylk@uek.krakow.pl