Przewodnik dla przedsiębiorców

Transkrypt

1 Przewodnik dla przedsiębiorców

2 WSTĘP Własność intelektualna (IP), obejmująca własność przemysłową oraz prawo autorskie i prawa pokrewne, pełni bardzo istotną funkcję we współczesnym świecie i nowoczesnych gospodarkach opierających swój rozwój na wiedzy oraz innowacyjności. Właściwa ochrona dóbr intelektualnych, a także efektywne zarządzanie prawami wyłącznymi decyduje niejednokrotnie o uzyskaniu przez przedsiębiorstwa, uczelnie, jak i inne podmioty przewagi konkurencyjnej. IP dotyczy rozwiązań technicznych (wynalazki i wzory użytkowe), wytworów o charakterze estetycznym i funkcjonalnym (wzornictwo przemysłowe), oznaczeń zapewniających zdolność odróżniającą i budujących renomę rynkową produktów (znak towarowy, oznaczenie geograficzne), a także szerokiej kategorii utworów chronionych prawem autorskim (utwory literackie, naukowe, muzyczne, projekty architektoniczne, programy komputerowe czy bazy danych). Niniejszy poradnik pt. Własność intelektualna stanowi zwieńczenie projektu, w ramach którego ukazało się osiem edycji biuletynu podejmującego wiele ciekawych kwestii, ważnych szczególnie dla przedsiębiorców prowadzących działalność innowacyjną. Jestem przekonana, że ta publikacja, podobnie jak wcześniejsze numery biuletynu, przyczyni się do dalszego podnoszenia świadomości i popularyzacji wiedzy oraz zainteresowania problematyką ochrony własności intelektualnej w wielu środowiskach, w tym zwłaszcza wśród przedsiębiorców i przedstawicieli świata nauki. Gratulując Redakcji podjęcia i realizacji tego przedsięwzięcia, pragnę również wyrazić nadzieję, że szerokie spektrum podjętych w nim tematów oraz ich wysoki poziom merytoryczny, będą zachętą do powszechnego wykorzystania własności intelektualnej w rozwoju przedsiębiorstw, uczelni i innych organizacji. Z życzeniami twórczej lektury dr Alicja Adamczak Prezes Urzędu Patentowego RP 3

3 WYNALAZEK ABC patentowania Wynalazek jako przejaw innowacyjności firmy Paulina Dukaczewska 4 W ostatnich latach popularne stało się pojęcie innowacyjności. Jako innowacyjni chcą być postrzegani przede wszystkim przedsiębiorcy, ponieważ wzrost konkurencyjności firm jest ściśle związany ze wzrostem poziomu ich innowacyjności. O innowacyjności można mówić na wielu płaszczyznach funkcjonowania przedsiębiorstw. Jedną z nich jest poszukiwanie nowych pomysłów na gruncie techniki. Zdarza się także, że nowe rozwiązania, czy też nowe zastosowanie już istniejących projektrów, powstają przypadkowo lub przy okazji zupełnie innych poszukiwań. W każdym z wymienionych przypadków możemy mieć do czynienia z wynalazkiem. Nie ma formalnej czy też formalno-prawnej definicji wynalazku ani w polskich aktach prawnych, ani w zagranicznych. Próżno także poszukiwać definicji wynalazku w międzynarodowych konwencjach patentowych. Cechy wynalazku Wynika to z istoty pojęcia wynalazku. W krajowych aktach prawnych w Polsce ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr 119 poz. 117, ze zm.) znaleźć możemy jedynie cechy, które musi posiadać wynalazek mogący podlegać opatentowaniu. Z pewnością, łatwiej jest sprecyzować, czym wynalazek nie jest, aniżeli próbować to pojęcie dookreślić. Należy zwrócić uwagę na rozdzielność pojęć wynalazek i odkrycie. Odkryciem jest opisanie istniejącego w przyrodzie stanu rzeczy. Wynalazek zaś zawsze stanowi rozwiązanie problemu technicznego, czy to poprzez skonstruowanie nowego produktu, czy też poprzez opracowanie nowego procesu. Zdarza się, że dzięki jakiemuś odkryciu można dojść do wynalazku. Oczywiście, wszystko to przy udziale człowieka, najczęściej myślącego nieschematycznie i kreatywnie. Aby na wynalazek można było uzyskać ochronę w postaci prawa wyłącznego, musi on być rozwiązaniem nowym, a więc nie stanowić części dotychczasowego stanu techniki. Ponadto musi posiadać poziom wynalazczy, czyli nie może to być rozwiązanie oczywiste dla znawcy. Rozwiązanie musi również nadawać się do przemysłowego stosowania, czyli powinna istnieć możliwość uzyskiwania według wynalazku wytworu (lub też wielokrotnego wykorzystywania sposobu będącego przedmiotem wynalazku) w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wyłączając rolnictwa. Droga do rozwiązania I tu zaczyna się istotna rola przedsiębiorcy, którego pracownik jest potencjalnym wynalazcą. Nie należy, oczywiście, wykluczać sytuacji, w której sam przedsiębiorca dokonuje wynalazku. W firmie najistotniejszym elementem sprzyjającym innowacyjności, w tym dążeniu do dokonywania wynalazków, jest otwartość na nowe rozwiązania,

4 WYNALAZEK kreatywność oraz sprawny proces decyzyjny. Pierwszym krokiem jest trafna identyfikacja potrzeby lub też problemu dotyczącego stosowanych rozwiązań technicznych, a następnie poszukiwanie sposobu jego rozwiązania. Ten etap wydaje się najtrudniejszy, a na jego powodzenie składa się wiele elementów, często niezależnych od osoby czy zespołu pracującego nad nowym rozwiązaniem. Ważne jest skoncentrowanie się na prowadzonych pracach oraz szybkie wyłowienie właściwej drogi. Kolejnym istotnym etapem są prace badawcze dotyczące nowego rozwiązania. Przede wszystkim należy zapoznać się ze stanem techniki związanym z obszarem, na którym prowadzone są prace, czy też na którym poszukujemy rozwiązań. Może się bowiem zdarzyć tak, że rozwiązanie naszego problemu lub sposób zaspokojenia naszej potrzeby zostały już wynalezione. Lepiej, żeby się nie okazało, że praca i niemałe środki finansowe poszły na marne. Albo że zastosowanie naszego rozwiązania na skalę przemysłową narusza patent należący do osoby trzeciej. Aby zapobiec tego typu sytuacjom, należy dokładnie zapoznać się z dostępnymi rozwiązaniami naukowymi w danej dziedzinie. Źródeł tej wiedzy należy poszukiwać w zasobach rejestrów urzędów właściwych do wydawania decyzji o udzieleniu ochrony w postaci prawa wyłącznego w Polsce jest to Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej (zobacz ramkę). Ponadto należy sięgnąć do opracowań naukowych oraz publikacji pokonferencyjnych z danego zakresu tematycznego, jak również do fachowej literatury, czasopism naukowych, technicznych czy popularnonaukowych, katalogów firmowych i rozmaitych wydawnictw handlowych. Patent czy tajemnica firmy? Jeśli nie odnajdziemy rozwiązania identycznego z naszym, należy rozpocząć kolejny etap prób, mających na celu udoskonalenie wynalazku. Gdy już uzyskany efekt, do którego dążyliśmy, następnym ważnym krokiem jest podjęcie decyzji dotyczącej objęcia wynalazku ochroną patentową albo też chronienia go jako know-how przedsiębiorcy. Nie zawsze ubieganie się o ochronę patentową jest opłacalne, nawet w sytuacji gdy nasz wynalazek spełnia wszystkie wymogi patentowalności. I to wcale nie z powodu kosztów urzędowych czy tych ponoszonych przy korzystaniu z usług wyspecjalizowanego rzecznika patentowego. Nie zawsze bowiem otrzymanie prawa wyłącznego w postaci patentu związane jest z uzyskiwaniem wymiernych korzyści finansowych. > EUREKA Innowacyjne połączenie Wynalazków można dokonywać w najbardziej tradycyjnych dziedzinach gospodarki. Instytut Obróbki Plastycznej (INOP) w Poznaniu opracował nowatorski sposób łączenia elementów o cylindrycznym zarysie ścian zewnętrznych, szczególnie rur. Pod taką nazwą zgłoszono wynalazek do Urzędu Patentowego RP, również korzystając ze wsparcia w ramach z poddziałania Wsparcie na uzyskanie/ realizację ochrony własności przemysłowej Programu Innowacyjna Gospodarka. Technologia ta pozwala na trwałe łączenie rur na zimno, bez spawania czy zgrzewania. Na wynalazek jak często bywa pracowników naprowadził przypadek. Podczas walcowania rura nagniotła się na tuleję tak silnie, że trudno było ją wyjąć. Inżynierowie spostrzegli, że połączenie jest stabilne i opracowali technologię podobnego łączenia rur z dwóch różnych materiałów. Wynalazki znalazły zastosowanie w urządzeniach budowanych w INOP pierwsze z nich pracują dla zakładów Fläkt Bovent w Ożarowie Mazowieckim i są wykorzystywane do wyrobu części do systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych. 5

5 WYNALAZEK 6 > Podejmując decyzję o ubieganie się o patent, musimy mieć wiedzę, czy na nasz wynalazek istnieje rynek zbytu oraz czy będziemy mogli znaleźć potencjalnych licencjobiorców. Dodatkowo czy koszty uzyskania patentu nie będą większe niż przychody z licencji, a także, jaka jest potencjalna możliwość skonstruowania wynalazku zbliżonego do naszego rozwiązania, które mogłoby posiadać zdolność patentową. Trzeba też Maksymalny okres ochrony Minimalny koszt zgłoszenia Możliwości ochrony za granicą Wynalazek Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP 20 lat 550,00 zł w przypadku dokonania zgłoszenia tak 7 lat wiedzieć, czy będziemy wynalazek eksploatować we własnym przedsiębiorstwie oraz czy może się on okazać łakomym kąskiem dla innych przedsiębiorców. Jeśli tak, wówczas należy rozważyć złożenie w UP RP wniosku patentowego oraz ustalić ewentualne zasady licencjonowania naszego rozwiązania lub warunki sprzedaży praw do niego. Najbardziej znanym przykładem dotyczącym opłacalności ochrony w postaci know-how jest kazus coca-coli. Gdyby bowiem wynalazca tego napoju opatentował jego skład, gdy opracował recepturę (to jest w 1886 r.), po 20 latach przeszedłby on do tak zwanej domeny publicznej. Właściciel prawa z patentu po upływie tego okresu traci swój monopol. Oznacza to, że każdy mógłby wytwarzać napój o składzie identycznym jak coca-cola, o ile oczywiście miałby takie możliwości techniczne. Każdy mógłby produkować napój o identycznym składzie w celach komercyjnych. Strzeżenie receptury jako know-how w tym przypadku okazało się znacznie lepszym rozwiązaniem. Know-how pozostaje bowiem tajemnicą dopóty, dopóki jesteśmy w stanie je chronić. Opatentowanie wynalazku zapobiega jego powielaniu i wykorzystywaniu praktycznie na całym świecie, ale też wymaga ujawnienia w urzędzie patentowym istoty rozwiązania, w celu wskazania zastrzeżeń patentowych. Zakres ujawnienia określają przepisy prawne musi ono zawierać opis wynalazku ujawniający jego istotę, w taki sposób, by umożliwiało to zrozumienie w stopniu niezbędnym do jego zrealizowania. Ochrona w postaci know-how nie wymaga ujawnienia w jakikolwiek sposób ani też rejestracji w jakimkolwiek urzędzie. Ochronę czy to w postaci patentu, czy też know-how możemy traktować alternatywnie, choć często obie te formy wzajemnie się uzupełniają. Ochrona patentowa nie wyklucza również równoległej ochrony prawnej w postaci na przykład wzorów użytkowych lub wzorów przemysłowych. Na przykład produkt australijskiej spółki ITL Corporation, pod nazwą Donorcare, jest chroniony nie tylko patentem, ale też jako wzór użytkowy i przemysłowy. Jest to urządzenie służące do pobierania krwi, którego wyjątkowość polega na zminimalizowaniu możliwości skaleczenia zużytą igłą, poprzez zastosowanie automatycznego jej zabezpieczenia bezpośrednio po wyjęciu z żyły. Donocare odniósł sukces zarówno na rynku australijskim, jak i na całym świecie, ponieważ jego zastosowanie zaspokajało istotną globalną potrzebę. Zgłoszenie patentowe Jeśli zdecydujemy się na dokonanie zgłoszenia patentowego, musimy przygotować dokumentację zgłoszeniową oraz określeić państwa, w których rozwiązanie powinno zostać objęte ochroną. Związane jest to z terytorialnym zasięgiem patentu. Ochrona patentowa uzyskana na mocy decyzji wydanej przez UP RP będzie obejmowała swoim zakresem wyłącznie terytorium Polski. Dokonując zgłoszenia w czasie, w którym istnieje możliwość skorzystania z pierwszeństwa (w przypadku patentów jest to 12 miesięcy od daty dokonania pierwszego prawidłowego zgłoszenia wynalazku),

6 WYNALAZEK Przejrzyj bazy danych UP RP: Tu znajdziesz również listę urzędów udostępniających nieodpłatnie swoje bazy patentowe: warto wskazać państwa, w których będziemy ubiegać się w najbliższym czasie o patent. W takim przypadku umowy i porozumienia międzynarodowe umożliwiają nam skorzystanie z różnych procedur zgłoszeniowych ich wybór pozwoli znacznie zredukować koszty zgłoszeń. W ramach opłat za dokonanie zgłoszenia oraz uzyskanie patentu uwzględnia się stawki urzędowe, uzależnione od liczby stron opisu, zastrzeżeń i rysunków. Powinniśmy też pamiętać o opłatach za utrzymanie patentu (po jego uzyskaniu), które są zróżnicowane w kolejnych latach utrzymywania ochrony. Samego zgłoszenia może dokonać, zgodnie z przepisami prawa, wynalazca, czyli osoba będąca twórcą wynalazku. Jeżeli mamy do czynienia z wynalazkiem, który powstał w wyniku realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy (bądź też innej umowy cywilno-prawnej), prawo dokonania zgłoszenia może przysługiwać pracodawcy lub zamawiającemu. Kwestię tę można uregulować w umowie zawartej pomiędzy pracodawcą/zleceniodawcą a pracownikiem/zleceniobiorcą w sposób odmienny, albo też w wewnętrznym regulaminie przedsiębiorstwa. Może się zdarzyć, że wynalazek powstanie przy udziale pracodawcy, na przykład z użyciem jego sprzętu, jednak poza obowiązkami wynikającymi z umowy o pracę. Wówczas prawo do uzyskania patentu przysługuje twórcy wynalazku, zaś pracodawca nabywa z mocy ustawy prawo do niewyłącznego korzystania z nowo powstałego rozwiązania we własnym zakresie. W przepisach prawa przewidziana jest sytuacja, gdy wynalazku dokonuje kilka osób. Wówczas prawo do niego przysługuje wszystkim współtwórcom. Są oni również wymienieni wspólnie w zgłoszeniu patentowym. Jeżeli współtwórcy są jednocześnie zgłaszającymi, patent, o ile zostanie przyznany, przysługuje im łącznie. Promocja i kontrakt Ważne, by przed dokonaniem zgłoszenia, utrzymywać swoje rozwiązanie w tajemnicy. Ujawnienie wynalazku może bowiem zniweczyć jedną z bezwzględnych cech, które wynalazek musi posiadać, by mieć zdolność patentową cechę nowości. W konsekwencji oznacza to utratę zdolności patentowej. Kiedy dokonamy zgłoszenia patentowego, warto przedsięwziąć kroki zmierzające do komercjalizacji wynalazku. Duże możliwości daje zgłoszenie wynalazku na wystawę albo do konkursu naukowego. W ten sposób możemy zaprezentować swoje rozwiązanie potencjalnym nabywcom lub licencjobiorcom, a także inwestorom. Jeśli znajdziemy już odbiorców czy też licencjobiorców dla naszego wynalazku, pozostaje podpisać umowę. Pamiętajmy, że wszelkie umowy powstają na złe czasy póki współpraca układa się dobrze i obydwie strony są usatysfakcjonowane pod każdym względem, nikt do umowy nie zagląda. Po umowę strony sięgają wówczas, gdy zaczyna dziać się źle. Autorka jest prawnikiem i politologiem specjalizującym się w prawie własności 7 intelektualnej.

7 WZÓR UŻYTKOWY Porządkowanie pojęć Wzór użytkowy bez tajemnic Paweł Koczorowski 8 Utarło się przekonanie, że wzór użytkowy to jest mały wynalazek. Taki prawie wynalazek, wynalazek w cudzysłowie. Do tego traktowany z taryfą ulgową, bo przecież podczas badania wzoru użytkowego ekspert Urzędu Patentowego nie sprawdza, czy wzór użytkowy ma poziom wynalazczy. Wystarczy, że jest nowy, żeby można było otrzymać ochronę na wzór użytkowy. Aha, musi być oczywiście użyteczny, ale to akurat wydaje się proste: a co nie jest użyteczne? Skoro ubiegam się o ochronę wzoru użytkowego, to przecież znaczy, że według mnie jest użyteczny. Czyż nie? Traktowanie wzoru użytkowego jako namiastki wynalazku nie jest właściwe. Wzór użytkowy jest samodzielnym, można powiedzieć: pełnoprawnym rodzajem własności przemysłowej, tak samo ważnym jak wynalazek czy wzór przemysłowy albo znak towarowy. Jednakże wokół pojęcia wzoru użytkowego nagromadziło się sporo nieporozumień, które warto po kolei wyjaśnić. Sztuka + przemysł = użyteczność? Przede wszystkim: wzór użytkowy jest często mylony ze wzorem przemysłowym. Wzięło się to zapewne z docenienia znaczenia sztuki użytkowej, intencjonalnie łączącej walory artystyczne z zaletami użytkowymi. I chociaż sztuka użytkowa jest tak wiekowa jak wszelka wytwórczość, to awansowała do rangi sztuki dopiero w XX wieku. Spoiwem łączącym wzory użytkowe ze sztuką użytkową jest właśnie użyteczność, czyli zorientowanie się na praktyczne aspekty wytworu. To jest pierwszy powód, dla którego wzory użytkowe są postrzegane jako bliższe sztuce niż technice. Drugi powód pomieszania pojęć tkwi w nazwie wzoru przemysłowego, która wydaje się akcentować przemysłowy, a więc w domyśle techniczny aspekt rozwiązania. Skutek: wzór użytkowy może wydawać się bliższy sztuce, a wzór przemysłowy bliższy technice. Zrobił się nam bałagan pojęciowy, który teraz spróbuję uporządkować. Wytwory, które zgodzilibyśmy się pokazać na wystawie sztuki użytkowej, mogą być chronione jako wzory przemysłowe. Przemysłowe nie dlatego, że zawierają jakąkolwiek myśl techniczną, lecz dlatego, że mogą być wytwarzane w sposób przemysłowy, czyli mogą być powielane. W biuletynie Własność Intelektualna nr 2/2010 podałem przykład wytworu, który może być chroniony jako wzór przemysłowy: dzbanek z dzióbkiem zawiązanym na supełek. Taki dzbanek nie jest oczywiście użyteczny w sensie technicznym, bo nalewanie z niego kawy do filiżanki dałoby opłakany skutek. Może on natomiast pełnić funkcję zdobniczą i być produkowany seryjnie, na przykład w przemyśle pamiątkarskim lub jako gadżet reklamowy. Walory zdobnicze są więc najważniejszą cechą wzorów przemysłowych, które nb. były dawniej nazywane wzorami zdobniczymi. Uporawszy się z przywiązaniem wzoru przemysłowego do sztuki

8 WZÓR UŻYTKOWY użytkowej, zajmę się teraz odwiązaniem i odsunięciem od niej wzoru użytkowego. Użyteczność musimy w tym przypadku rozumieć tak, jak ją określa ustawa o prawie własności przemysłowej (pwp). Wzór użytkowy uważa się za rozwiązanie użyteczne, jeżeli pozwala ono na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów (art. 94 ust. 2 pwp). O ile wzór przemysłowy jest zorientowany na funkcje zdobnicze przedmiotu, o tyle wzór użytkowy ma być przede wszystkim użyteczny bez względu na jego estetykę. A skoro z punktu widzenia ochrony wzoru użytkowego wrażenie estetyczne wywoływane przez wzór użytkowy jest nieistotne, to i jego powiązanie ze sztuką jest wątłe. Wytwory sztuki użytkowej mogą być chronione jako wzory przemysłowe nie dlatego, że zawierają jakąkolwiek myśl techniczną, lecz dlatego, że mogą być wytwarzane w sposób przemysłowy, czyli mogą być powielane. Stosowalny przemysłowo = użyteczny? Tu pojawia się również pierwsza istotna różnica pomiędzy wzorem użytkowym a wynalazkiem. Otóż o ile wynalazek, żeby można go było opatentować, musi nadawać się do przemysłowego stosowania (art. 24 pwp), o tyle wzór użytkowy musi być tylko (a może: aż?) użyteczny. Na czym polega różnica pomiędzy użytecznością wzoru a przemysłową stosowalnością wynalazku? Porównajmy z zacytowanym wyżej określeniem użyteczności, jak w ustawie rozumiana jest stosowalność przemysłowa. Wynalazek uważany jest za nadający się do przemysłowego stosowania, jeżeli według wynalazku może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa (art. 27 pwp). Nie wdając się w niektóre niuanse tego przepisu, jak podkreślenie, że rolnictwo (w domyśle: także rybołówstwo, leśnictwo, łowiectwo, zbieractwo itd.) może być postrzegane jako produkcja przemysłowa, poszukajmy podobieństw i różnic pomiędzy ustawowym rozumieniem użyteczności i przemysłowej stosowalności: Maksymalny okres ochrony Minimalny koszt zgłoszenia Możliwości ochrony za granicą Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP wzór użytkowy 10 lat 550 zł (w postaci elektronicznej: 500 zł) plus opłaty dodatkowe za więcej niż 2 wynalazki, ponad 20 stron itd. data pierwszeństwa w procedurze PCT; wzór użytkowy występuje w prawie patentowym niektórych państw ok. 2 lat od daty zgłoszenia (w tym ustawowe 18 mies. przed ogłoszeniem o zgłoszeniu można skrócić) 1. Warunek, że wzór użytkowy powinien umożliwić osiągnięcie praktycznego celu przy wytwarzaniu wyrobów, jest podobny, ale szerszy niż samo uzyskiwanie wytworu według wynalazku. Praktycznym celem przy wytwarzaniu wyrobu może być na przykład zwiększenie komfortu pracy, poziomu zadowolenia pracownika. Wzorem użytkowym może być zawieszana nad stanowiskiem czasza w kształcie melonika, wygłuszająca niepożądane dźwięki. Zapewne nie miałaby poziomu wynalazczego i przez to nie uzyskałaby patentu, ale będąc nową (czy widział ktoś melonikopodobny pochłaniacz dźwięków?), może być chroniona jako wzór użytkowy. 2. Z kolei wykorzystywanie, w sensie technicznym, wynalezionego sposobu nie znajduje odpowiednika > 9

9 WZÓR UŻYTKOWY 10 > w określeniu użyteczności. Sposoby mogą być patentowane, ale nie mogą być chronione jako wzory użytkowe. Warto zwrócić uwagę, że pojęcie użyteczności ogniskuje się na osiągnięciu celu o praktycznym znaczeniu przy wytwarzaniu wyrobów, a nie na samym procesie wytwarzania. Ważne jest zatem, żeby wzór użytkowy umożliwiał osiągnięcie tego celu, z pominięciem kwestii, jak ten cel można osiągnąć. 3. Dla odmiany, w określeniu przemysłowej stosowalności nie ma żadnej wzmianki o korzystaniu z wyrobów. Wynalazki wiążą się bezpośrednio lub pośrednio z wytwórczością. Wzór użytkowy może natomiast uzyskać ochronę, jeżeli jego użyteczność realizuje się w samym korzystaniu z wyrobu. Na przykład deska surfingowa zapewniająca większą szybkość uzyskiwaną dzięki nowemu wyprofilowaniu strony dennej może być chroniona wzorem użytkowym, gdyż zawodnik korzystający z niej osiągnie cel mający dla niego praktyczne znaczenie: prędzej dotrze do mety. Taka deska może też być chroniona patentem (jako wynalazek), ale nie ze względu na zalety przy korzystaniu z niej, lecz dlatego, że można ją przemysłowo wytwarzać. Tak jak zabawki: jako wynalazki są przemysłowo stosowalne w tym sensie, że można je produkować, lecz jako wzory użytkowe mogą być chronione, jeżeli korzystanie z nich prowadzi do osiągnięcia określonego, praktycznego celu (wychowawczego, edukacyjnego, zdrowotnego itp.). Z powyższego zestawienia wynika, że ustawowe rozumienie użyteczności tylko częściowo pokrywa się z ustawowym sensem stosowalności przemysłowej. Obu pojęć nie można utożsamiać. Są rozwiązania użyteczne, które nie są przemysłowo stosowalne i na odwrót. Występują sytuacje, w których lepiej jest chronić rozwiązanie jako wzór użytkowy, a zdarzają się i takie, w których właściwa jest ochrona patentowa. Definicja Rozprawiwszy się z wydawałoby się: intuicyjnie zrozumiałym pojęciem użyteczności wzoru użytkowego, spróbuję teraz rozebrać na części jego ustawową definicję. Tu spotykamy się z drugą ważną różnicą pomiędzy wynalazkiem a wzorem użytkowym. Ustawa pwp nie definiuje wynalazku i ogranicza się do określenia warunków koniecznych do tego, żeby wynalazek mógł być chroniony patentem. Patenty są udzielane bez względu na dziedzinę techniki na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania (art. 24 pwp). Rozumienie pojęcia wynalazek ustawa pozostawia intuicji. Natomiast pojęcie wzoru użytkowego zostało precyzyjnie wyłożone w ustawie: Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci (art. 94 ust. 1 pwp). Jak rozumieć atrybuty wzoru użytkowego, których posiadanie warunkuje uzyskanie ochrony? Nowość. Atrybut nowości jest wymagany we wszystkich rodzajach własności przemysłowej oprócz oznaczenia geograficznego, ale rozumienie nowości jest w każdym przypadku nieco inne. Nowość wynalazku i wzoru użytkowego bada się w odniesieniu do wszelkich dokonań, które nastąpiły w technice: wynalazki i wzory użytkowe są uważane za nowe, jeżeli nie są częścią stanu techniki (por. art. 25 ust. 1 pwp). Techniczny aspekt nowości ma podstawowe znaczenie dla ochrony, bo pozwala na oddzielenie zastrzeganego rozwiązania od wcześniejszych dokonań nietechnicznych. Na przykład obraz przedstawiający oświetlone lampą wnętrze z postaciami i przedmiota- Wynalazki i wzory użytkowe są uważane za nowe, jeżeli nie są częścią stanu techniki.

10 WZÓR UŻYTKOWY mi, na którym żaden obiekt nie rzuca cienia, nie jest przydatny do podważenia nowości lampy bezcieniowej, o ile na obrazie malarz nie pokazał szczegółów technicznych tej lampy, prowadzących do efektu braku cienia. Brak cieni na obrazie może być nierealistyczną wizją artysty, a nie dowodem, że wymyślił on lampę bezcieniową. Użyteczność. Temu zagadnieniu poświęciliśmy wystarczająco dużo uwagi, więc przejdźmy do następnego atrybutu: Charakter techniczny. Wymóg posiadania przez wzór użytkowy waloru techniczności pojawił się już przy atrybucie nowości, lecz ustawa nie zostawia niedopowiedzeń: wzór użytkowy musi proponować rozwiązanie zaliczane do jakiejś dziedziny techniki, a więc musi to być rozwiązanie sprowadzające się do oddziaływania na materię. Nie chodzi o trudną materię w technice negocjacji lub oporną materię w technice uczenia, ale o materię fizyczną (korpuskularną, falową) i oddziaływanie na nią. Wzór użytkowy będzie użyteczny, jeżeli oddziaływanie za jego pomocą na materię będzie prowadziło do osiągnięcia celu o praktycznym znaczeniu. Przyjemność czerpana z patrzenia na przedmiot nie jest następstwem jego oddziaływania na materię, aczkolwiek przedmiot jest widoczny dzięki oddziaływaniu na światło, które ten przedmiot emituje lub odbija. Wzór użytkowy musi oddziaływać na materię, powodując wystąpienie przewidywalnego, mierzalnego i powtarzalnego skutku, prowadzącego do osiągnięcia praktycznie istotnego celu. Kształt, budowa lub zestawienie. Wzór użytkowy jest przedmiotem. Musi mieć ściśle określony kształt, może też składać się z elementów o określonych kształtach (zestawienie przedmiotu). Istnieje tu podobieństwo pomiędzy wzorem użytkowym i wzorem przemysłowym, który też jest określany za pomocą kształtów. Tu jednak podobieństwo się kończy, bo jak już zauważyliśmy kształt we wzorze przemysłowym pełni funkcję estetyczną, a we wzorze użytkowym jest wynikiem rozwiązania pewnego problemu technicznego. Pojęcia ładny, brzydki, estetyczny nie mają sensu w odniesieniu do wzoru użytkowego. Wzorem użytkowym może być zestaw elementów, na przykład klocków do budowania, albo zestaw płyt i elementów profilowanych do samodzielnego zmontowania regału. Atrybutem wzoru użytkowego może też być budowa przedmiotu, ale tylko budowa związana z ukształtowaniem elementów składowych i w ograniczonym zakresie z koniecznymi dla opisania budowy cechami materiałowymi. Na przykład element wzoru użytkowego może być ze stali jeżeli jest twardy i wytrzymały, ze styropianu gdy ważny jest mały > DOBRY WZÓR Wielofunkcyjna kabina Spółka Water Jet od lat jest związana ze sportami motorowodnymi. Sprzedawała głównie sprowadzane z zagranicy łodzie motorowe i skutery. Wymagania użytkowników szybko się jednak zmieniają, a oferowany sprzęt nie zawsze trafia w gust klientów. Firma postanowiła oprzeć się na wiedzy i doświadczeniu własnych pracowników i opracować projekt nowej kabiny do łodzi patrolowych, ratunkowych i transportowych. Na to przedsięwzięcie pozyskała 5,3 mln zł dotacji z Programu Innowacyjna Gospodarka (działanie 4.2 Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa przemysłowego ). Water Jet dzięki dotacji stworzy też nowoczesna linię produkcyjną. Wprowadzi na rynek wygodną i funkcjonalną kabinę nowego typu, w której np. kierujący łodzią może stać w wygodnej, wyprostowanej pozycji. Opracowana konstrukcja ma rozwiązania ułatwiające korzystanie z zamontowanego sprzętu i bezpieczne poruszanie się po pokładzie. Podstawową zaletą jest zaś to, że konstrukcja jest wielofunkcyjna o tym, czy dana łódka będzie karetką ratunkową, czy łodzią patrolową, decydować ma wyposażenie montowane na indywidualne życzenie klienta. 11

11 WZÓR UŻYTKOWY 12 > ciężar właściwy, z gumy jeśli jest elastyczny itp. Wzorem użytkowym nie może być układ (elektroniczny, mechaniczny), gdyż w układzie nie jest istotny kształt elementów składowych, ale ich cechy funkcjonalne, zapewniające działanie całego układu. Natomiast ochroną może być objęta i obudowa radioodbiornika, i płytka do montażu elementów elektronicznych. Określenie budowa przedmiotu należy rozumieć wąsko, nie odnosi się ono do budowy związku chemicznego ani do budowy domu. Trwała postać. Nazwa rodzaju własności przemysłowej wzór użytkowy nie bez przyczyny zawiera słowo wzór. Otrzymanie ochrony na wzór oznacza uzyskanie monopolu na produkowanie wytworów według tego wzoru, czyli identycznych. Przedmioty niemające trwałej postaci (np. ciecz, pasta, proszek, zaprawa tynkarska, wsyp puchowy do kołder, torebka foliowa z solą) przybierają postać określoną przez otoczenie, np. przez kształt naczynia, fakturę podłoża. Takie przedmioty nie mogą być produkowane według wzorca kształtu, zatem nie mogą być chronione jako wzory użytkowe. Wymóg trwałej postaci wzoru użytkowego oznacza, że jego kształt lub budowa nie może się istotnie zmieniać w trakcie normalnego użytkowania. Lizak, co prawda, zachowuje trwałą postać od chwili produkcji do rozpoczęcia jego konsumpcji, ale jego przeznaczeniem nie jest pakowanie, transport, wystawienie w sklepie ani sprzedaż. Użyteczność lizaka pojawia się w czasie korzystania z tego wyrobu, a to nieuchronnie prowadzi do zmiany kształtu. Lizak nie ma trwałej postaci przy jego użytkowaniu i dlatego nie może być chroniony jako wzór użytkowy. Natomiast atrapa lizaka, przeznaczona do pokazywania w sklepie (np. w oknie wystawowym) lub do używania jako rekwizyt (w teatrze, filmie), może uzyskać ochronę jako wzór użytkowy. Konwersja Na zakończenie warto wspomnieć o przepisie ustawy pwp wskazującym z jednej strony na powiązanie wynalazku ze wzorem użytkowym, a z drugiej strony podkreślającym ich odmienność. Zgodnie z art. 38 pwp zgłoszenie wynalazku można przekonwertować na zgłoszenie wzoru użytkowego nawet w okresie dwóch miesięcy od daty uprawomocnienia się decyzji o odmowie udzielenia patentu. Taka konwersja ma sens na przykład wtedy, gdy ekspert w badaniu wynalazku postawił zarzut braku poziomu wynalazczego. Przypomnijmy: atrybut poziomu wynalazczego nie jest konieczny do uzyskania ochrony na wzór użytkowy. Nie ma sensu dokonywanie konwersji, jeżeli wynalazek nie jest nowy, nie nadaje się do przemysłowego stosowania (na ogół nie będzie wtedy również użyteczny) lub rozwiązania nie można zaliczyć do żadnej dziedziny techniki. W takich przypadkach zarzuty postawione wynalazkowi przeniosłyby się na wzór użytkowy, skutkując odmową udzielenia ochrony. Nie ma też sensu konwertowanie na wzór użytkowy wynalazku, który jest sposobem, zastosowaniem albo wytwór nie ma określonego kształtu lub z innych względów nie spełnia wymogów art. 94 pwp. Możliwość konwersji jest ograniczona do procedury zgłoszeniowej, dlatego nie można przekonwertować udzielonego patentu na wynalazek na prawo ochronne na wzór użytkowy. Konwersja przeciwna, to znaczy ze zgłoszenia wzoru użytkowego na zgłoszenie wynalazku, nie jest możliwa, między innymi dlatego, że maksymalny czas ochrony wzoru użytkowego (10 lat) jest o połowę krótszy od maksymalnego czasu ochrony wynalazku. Jest to ważne ze względu na interes potencjalnych konkurentów, którzy mogą zakładać, że ewentualna ochrona wzoru użytkowego definitywnie zakończy się po 10 latach, licząc od daty zgłoszenia. Wówczas wzór użytkowy przejdzie do domeny publicznej i każdy będzie mógł z niego legalnie korzystać, bez opłat. Autor artykułu jest ekspertem w Departamencie Badań Patentowych Urzędu Patentowego RP.

12 WZÓR PRZEMYSŁOWY Design sprzedaje produkt Piotr Zakrzewski Wzór przemysłowy jako źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorcy Cena, wygoda użytkowania oraz jakość wykonania to najczęściej wymieniane w analizach rynku konsumenckiego czynniki, jakimi kierują się Polacy, decydując o zakupie danego produktu. Cóż jednak z tego, że oferowany towar jest w atrakcyjniej cenie i zawiera wiele innowacji technicznych, kiedy jego mało ergonomiczny kształt, zbyt duży rozmiar i nieciekawa kolorystyka mogą przesądzić o rezygnacji klienta z zakupu? Okazuje się, że estetyka, a także funkcjonalność odgrywają istotną rolę w strategii sprzedaży oraz marketingu produktu. Coraz częściej firmy reprezentujące różne branże począwszy od odzieżowej, poprzez artykuły gospodarstwa domowego, a skończywszy na przemyśle meblarskim uzyskują przewagę konkurencyjną dzięki zastosowaniu interesującego designu. Jest on przedmiotem własności przemysłowej, który w żadnym razie nie stanowi przeciwieństwa rozwiązań technicznych (wynalazku czy wzoru użytkowego), ale raczej ich dopełnienie i wartość dodaną produktu. W istocie wzór przemysłowy to emanacja sztuki użytkowej 1. Twórca wzoru od początku zakłada konieczność jego wielokrotnego odtwarzania, urzeczywistniającego się w masowej produkcji. Ciekawy design może więc posiadać zarówno ekskluzywny komplet wypoczynkowy, jak też zestaw naczyń codziennego użytku. Design znajduje zastosowanie praktycznie w każdej dziedzinie życia, nie powinno zatem dziwić, że wzór przemysłowy może odnosić się do długopisu, telefonu komórkowego, biżuterii, ale również do nowego modelu samochodu czy tramwaju. Świadczą o tym liczne i cenione w świecie prace polskich designerów i studentów uczelni artystycznych. Wiele z nich można podziwiać na wystawach, organizowanych przez wiodące w zakresie wzornictwa, krajowe instytucje Zamek Cieszyn czy Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie. Ważne miejsce zajmują w tej 1 K. Szczepanowska-Kozłowska, Wzór przemysłowy. Między funkcjonalnością a estetyką, Zeszyty Urzędu Patentowego RP dziedzinie działania Urzędu Patentowego RP, który realizując swoją misję edukacyjną, upowszechnia wiedzę dotyczącą także szeroko rozumianego designu. Zasadne wydaje się ustalenie na początku kwestii definicyjnych, by następnie przejść do możliwości wykorzystania wzornictwa przemysłowego w strategii danej organizacji. Czym jest wzór przemysłowy Poruszając się w obrębie prawa własności przemysłowej, warto zdawać sobie sprawę z istnienia trzech fundamentalnych zasad, związanych z ochroną wzorów przemysłowych chodzi o tryb rejestrowy, terytorialność i ograniczony zakres czasowy. Po pierwsze, w celu uzyskania prawa wyłącznego (w tym przypadku prawa z rejestracji), należy dokonać zgłoszenia w wyspecjalizowanej instytucji ds. własności przemysłowej, przeważnie krajowym urzędzie patentowym. Po drugie, wybór stosownej procedury (krajowej, regionalnej > 13

13 WZÓR PRZEMYSŁOWY 14 > bądź międzynarodowej) wpływa na zakres terytorialny ochrony. Przykładowo jeśli przedsiębiorca zdecyduje się na dokonanie zgłoszenia krajowego, jedynie w polskim urzędzie patentowym, firmy w pozostałych państwach będą mogły zgodnie z prawem wykorzystywać jego wzór przemysłowy, jednak bez możliwości zgłoszenia go do ochrony, ze względu na brak nowości w skali światowej (o czym dalej). Wreszcie, należy pamiętać, że ochrona ma określone ramy czasowe w przypadku wzoru przemysłowego wynosi ona 25 lat, licząc od daty dokonania zgłoszenia. Właścicielem prawa wyłącznego jest twórca. Ale nie zawsze prawo własności przemysłowej przewiduje sytuację, w której np. wzór przemysłowy powstał w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Prawo do uzyskania monopolu przysługuje wtedy pracodawcy (zob. art. 11 pwp). Polski ustawodawca definiuje wzór przemysłowy jako nową i posiadającą indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadaną mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Zatem dwie cechy konstytuujące wzór to nowość oraz indywidualny charakter. Wzór przemysłowy uważa się za nowy, jeśli przed datą zgłoszenia nie został udostępniony publicznie przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Czy zatem firma odzieżowa, która przed dokonaniem zgłoszenia w urzędzie patentowym, zdecydowała się zaprezentować najnowszą kolekcję na pokazie mody, bezpowrotnie traci możliwość uzyskania ochrony? Nie do końca, gdyż wiele krajowych regulacji, w tym polska ustawa, przewidują tzw. ulgę w nowości (z ang. grace period), pozwalającą zgłaszającym mimo ujawnienia wzoru, ubiegać się w określonym czasie o prawo z rejestracji polskie przepisy mówią o okresie 12 miesięcy przed datą dokonania zgłoszenia. Upublicznienie wzoru należy jednak udokumentować w celu przeciwdziałania ewentualnym naruszeniom dokonywanym przez konkurencję. Ulga w nowości jest rozwiązaniem sprzyjającym, zwłaszcza sektorowi MŚP pozwala na przesunięcie w czasie decyzji o zgłoszeniu okres ten może zostać spożytkowany na badanie reakcji konsumentów na wdrożenie rynkowe nowego produktu, co w przypadku negatywnego wyniku pozwala zaoszczędzić środki przeznaczone na ochronę wzoru. Od zasady pierwszeństwa istnieją również dwa wyjątki obejmujące pierwszeństwo konwencyjne (wynikające z przepisów umów międzynarodowych, w których za datę pierwszeństwa uznaje się pierwsze zgłoszenie w jednym z państw stron porozumienia, a kolejne może zostać dokonane w przypadku wzorów przemysłowych w ciągu 6 miesięcy) oraz pierwszeństwo z wystawy (możliwość ubiegania się o ochronę, jeżeli zgłoszenie zostało dokonane w ciągu 6 miesięcy od daty wystawienia wzoru przemysłowego na wystawie międzynarodowej oficjalnej lub oficjalnie uznanej na zasadach określonych w regulacjach międzynarodowych). Ponadto przepisy pwp zastrzegają, że wzór uważa się za identyczny z udostępnionym publicznie wówczas, gdy różni się od niego jedynie nieistotnymi szczegółami. To ostatnie pojęcie nie zostało wprawdzie zdefiniowane, należy jednak zakładać, że ustawodawca miał na myśli identyczność bądź znaczące podobieństwo cech istotnych, wymienionych w zgłoszeniach obydwu wzorów. Indywidualny charakter wzoru przemysłowego wyraża się w różnicy pomiędzy ogólnym wrażeniem, jakie wywołuje on na zorientowanym użyt- Urząd patentowy zarejestruje wzór, który nie został wcześniej ujawniony i nie posiada identycznego poprzednika.

14 WZÓR PRZEMYSŁOWY kowniku, a wrażeniem wywołanym przez inny, wcześniej upubliczniony wzór. Swoistą regułą jest to, że powinno się porównywać przedmioty tego samego rodzaju inaczej bowiem można postrzegać ornament stanowiący element płytek ściennych, a inaczej, gdy widnieje on na opakowaniu czekoladek. Przy czym, podobnie jak w przypadku terminu nieistotne szczegóły, ustawodawca nie wyjaśnia pojęcia zorientowany użytkownik. Mimo braku jednomyślności w doktrynie można przyjąć, że zorientowanym użytkownikiem w zakresie np. designu lodówek jest zarówno doświadczony sprzedawca z działu AGD, jak i klient, który dokonał rozpoznania rynku poprzez porównanie ofert różnych producentów sprzętu kuchennego. Podsumowując, urząd patentowy zarejestruje wzór, który nie został wcześniej ujawniony i nie posiada identycznego poprzednika. Tylko na podstawie zewnętrznych właściwości produktu ocenia się jego nowość i indywidualny charakter. Nie mają na to wpływu cechy nieuwidocznione podczas używania przedmiotu przez ostatecznego użytkownika 2. Zgłaszający często 2 W doktrynie nie zostało jednoznacznie rozstrzygnięte, czy przy rozpatrywaniu zgłoszenia należy definitywnie odrzucić wszystkie wewnętrzne cechy produktu jako cechy wzoru K. Szczepanowska-Kozłowska dopuszcza możliwość wskazania zarówno cech zewnętrznych, jak i wewnętrznych, o ile wnioskodawca wykaże, że te ostatnie tworzą pewną postać produktu, dostępną dla odbiorcy w trakcie używania (por. Wzór przemysłowy. Między funkcjonalnością, s. 11). popełniają błąd, podając obok charakterystyki zewnętrznej wzoru także jego właściwości techniczne (funkcjonalność), które z założenia nie mogą być chronione jako wzór przemysłowy. Wyjątek stanowią wzory dotykowe wykonane z materiałów o specyficznych właściwościach wtedy także chroni się postać produktu (a nie sam materiał, który został użyty do jego wytworzenia). Szczególne cechy można przedstawić za pomocą fotografii przedmiotu w różnych pozycjach, obrazujących np. jego elastyczność. Wyłączone spod ochrony są wzory przemysłowe, których jedyna forma pozwala na osiągnięcie rezultatu technicznego. Chodzi tu o połączenia mechaniczne części typu must fit, stosowane np. w samochodach 3. Zgłoszenie wzoru i uzyskanie prawa z rejestracji przez jedną firmę uniemożliwiłoby w tej sytuacji produkcję części o tym samym kształcie przez inne koncerny ewidentne ograniczenie konkurencyjności przyniosłoby negatywne skutki w postaci wysokich cen. Problematykę tę podjęła w swoich pracach legislacyjnych Unia Europejska rezultatem działań na szczeblu międzynarodowym było przyjęcie dyrektywy dotyczącej tzw. klauzuli napraw. Jej odzwierciedlenie stanowi art. 106 pwp ochrona 3 Przy czym wyjątkiem od tej zasady są mechaniczne połączenia produktów modułowych (casus klocków LEGO), których istotną cechą jest możliwość wielokrotnego składania i łączenia (must lift), co wpływa na wartość rynkową produktu. z tytułu prawa rejestracji wzoru nie przysługuje wytworowi, który stanowi część składową wytworu złożonego, używaną do naprawy tego wytworu w taki sposób, by przywrócić mu jego wygląd początkowy. Konkludując powyższe ustalenia, popatrzmy, które elementy samochodu mogłyby podlegać ochronie prawem z rejestracji wzoru przemysłowego. Na pewno sama linia auta, wygląd deski rozdzielczej, kształt foteli, ale także elementy dodatkowe składające się na tuning samochodu, np. spoilery czy alufelgi. Wyjątek stanowiłyby zderzak (klauzula napraw), rura wydechowa (ze względu na osiągnięcie rezultatu technicznego, część must fit) albo jeden z elementów silnika (niewidoczny dla ostatecznego użytkownika auta, a jedynie dla specjalisty, np. konstruktora czy też mechanika samochodowego). Strategie ochrony wzoru przemysłowego Po przeanalizowaniu aspektów definicyjnych warto zastanowić się nad właściwym sposobem ochrony wzoru przemysłowego. Z pewnością wybór ten będzie zdeterminowany szerszą strategią organizacji, rodzajem wzoru i jego rynkowym potencjałem oraz dostępnością środków finansowych. Mamy do wyboru kilka ścieżek. > 15

15 WZÓR PRZEMYSŁOWY DOBRY WZÓR 16 Limuzyna dla konia Projekt wielkopolskiej spółki Debon dowiódł, że innowacje w dziedzinie transportu zwierząt hodowlanych mogą przynieść sukces rynkowy. W rozwijaniu nowych pomysłów pomaga zrozumienie rynku, doświadczenie i umiejętność współpracy. Jeśli nowy produkt spotka się z zainteresowaniem klientów, nie pozostanie nic innego, jak wdrożyć go do produkcji i wprowadzić na rynek. Wielkopolska firma Debon Sp. z o.o. ma ogromne doświadczenie w produkcji przyczep, stajni i boksów dla koni. To sprawiło, że konstruktorzy z Krzemieniewa przygotowali kilka rozwiązań modernizacyjnych, które mogły znacznie poprawić warunki transportu zwierząt. Przyczepy, opracowane w ramach prac własnego działu B+R, mają ogromną przewagą nad dotychczas produkowanymi modelami. Obniżenie środka ciężkości ułatwiło wprowadzanie do nich konia. Nowa konstrukcja jest lżejsza i pozwala zmniejszyć zużycie paliwa. Spadły też koszty montażu i transportu morskiego (dotychczasowe przyczepy trzeba było demontować). Ujednolicone ramy pozwalają na produkcję opartą na wielkoseryjnych podzespołach. > 1. Ochrona prawno-autorska. Polskie regulacje przewidują możliwość ochrony wzoru jako utworu w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. System ten nie wymaga ze strony użytkownika dopełnienia żadnych formalności, warunkiem dla powstania ochrony jest uzewnętrznienie utworu, czyli możliwość zapoznania się z nim przez osoby trzecie. Przykładem może być prezentacja nowej kolekcji mebli na targach wyposażenia wnętrz. Należy pamiętać, że wprawdzie ochrona ta jest dłuższa niż okres trwania prawa z rejestracji, jednak egzekucja roszczeń na podstawie przepisów prawa autorskiego bywa znacznie trudniejsza. Ponadto ustawa pwp wyraźnie wskazuje, że po wygaśnięciu prawa z rejestracji, ochrona autorskich praw majątkowych nie ma zastosowania w stosunku do wytworów wytworzonych według wzoru przemysłowego. W praktyce oznacza to między innymi utratę potencjalnych korzyści majątkowych, wynikających z posiadanego wcześniej monopolu. 2. Niezarejestrowany wzór przemysłowy. Z kolei prawo wspólnotowe, wychodząc naprzeciw przedsiębiorcom wytwarzającym produkty o krótkim cyklu trwałości, wprowadziło na obszarze Unii Europejskiej możliwość uzyskania trzyletniej ochrony, licząc od daty ujawnienia wzoru. W istocie jest to dobre rozwiązanie, np. dla producentów odzieży poddanych dyktatowi mody i przemijającym trendom. Pozwala do minimum zredukować koszty na ochronę, z drugiej strony ogranicza jej trwanie i zamyka ścieżkę dalszej wyłączności po upływie wspomnianego czasu. 3. Ochrona na podstawie prawa własności przemysłowej. Podmiot korzystający z trybu rejestrowego ma do wyboru procedurę krajową, regionalną oraz międzynarodową. Decydując się na ochronę na terytorium Polski, należy dokonać zgłoszenia w Urzędzie Patentowym RP za pomocą odpowiedniego formularza, który oprócz danych zgłaszającego, powinien zawierać ilustrację wzoru przemysłowego oraz opis. Konieczne jest także wniesienie opłaty za zgłoszenie. Szczegółowe informacje na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Urzędu, w zakładce wzory przemysłowe. Warto wiedzieć, że wzór przemysłowy jako jedyny spośród wszystkich przedmiotów własności Wybór ścieżki ochrony wzoru przemysłowego jest elementem strategii organizacji.

16 WZÓR PRZEMYSŁOWY Maksymalny okres ochrony Minimalny koszt zgłoszenia Możliwości ochrony za granicą Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP przemysłowej, podlega badaniu formalnoprawnemu ekspert Urzędu sprawdza m.in. poprawność informacji zawartych w zgłoszeniu, nie przeprowadza natomiast badania merytorycznego. Ewentualne kwestie sporne pomiędzy podmiotami obrotu gospodarczego rozstrzygane są najczęściej już po udzieleniu prawa z rejestracji. Rozpatrywanie zgłoszenia trwa zwykle około 3 miesięcy, zaś prawo z rejestracji udzielane jest na 25 lat i podzielone na 5-letnie okresy, w których konieczne jest dokonywanie opłat za utrzymanie ochrony w przeciwnym razie Urząd wydaje decyzję o jej wygaśnięciu. O ochronę wzoru na terenie Unii Europejskiej można ubiegać się Wzór przemysłowy 25 lat liczone od daty dokonania zgłoszenia na podstawie przepisów pwp 70 lat od śmierci twórcy (autorskie prawa majątkowe) w przypadku ochrony na podstawie przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych 300 zł ochrona wzoru wspólnotowego na terenie całej Unii Europejskiej (procedura regionalna) międzynarodowa ochrona na podstawie przepisów Porozumienia Haskiego (system administrowany przez WIPO) 3-4 miesiące do momentu wydania decyzji warunkowej o udzieleniu prawa z rejestracji przed Urzędem Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM) na podstawie rozporządzenia w sprawie wzorów wspólnotowych. Przepisy pozwalają na uwzględnienie wielu wzorów w jednym zgłoszeniu, co z kolei wpływa znacząco na redukcję początkowych opłat. Zaletą procedury jest uzyskanie poprzez de facto jedno postępowanie ochrony na obszarze wszystkich państw Wspólnoty. Ochronę międzynarodową wzorów przemysłowych umożliwia natomiast Porozumienie Haskie, administrowane przez Światową Organizację Własności Intelektualnej (WIPO). Podobnie jak w procedurze przed OHIM, dokonanie jednego zgłoszenia pozwala uzyskać ochronę we wszystkich państwach będących stronami porozumienia, które zostały wyznaczone przez zgłaszającego. W obu przypadkach zgłoszenia można dokonać bezpośrednio w OHIM lub WIPO bądź za pośrednictwem Urzędu Patentowego. Wybór ścieżki ochrony wzoru przemysłowego jest elementem strategii organizacji. W dużym stopniu decyduje o potencjalnych zyskach, wpływa na zagospodarowanie części rynku oraz kształtuje potencjał podmiotu względem konkurencji. Nie sposób jednak nie analizować strategii w szerszym kontekście, biorąc pod uwagę możliwą kumulację przedmiotów własności przemysłowej i udzielanych na nie praw wyłącznych. Często bowiem w jednym produkcie można odnaleźć rozwiązania techniczne w postaci wynalazków chronionych patentami, których siłę rynkową wzmacnia znany i ceniony wśród konsumentów znak towarowy, jak również użyteczność oraz estetyka produktu osiągane dzięki zastosowaniu ciekawego designu. Tę swoistą symbiozę dr Robert Blaich, niegdyś jeden z czołowych designerów Philipsa, określił krótkim, ale bardzo trafnym zdaniem: wzornictwo sprzedaje technologię. Autor jest pracownikiem Urzędu Patentowego RP. 17

17 PRAWA AUTORSKIE Działalność twórcza Prawa autorskie w działalności przedsiębiorstw Adam Wiśniewski 18 Problematykę prawa autorskiego najczęściej kojarzymy ze środowiskiem kultury, sztuki, nauki intuicyjnie dostrzegając, iż przedsiębiorcy prowadzący działalność w tym zakresie z pewnością powinni się zainteresować także prawem autorskim. Nie mamy wątpliwości, że dotyczy ono działalności rozgłośni radiowych, wydawnictw, galerii sztuki etc. Czy jednak tylko ich? Przedmiotem chronionym przez prawo autorskie jest utwór, to znaczy każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Utworem jest dobro niematerialne i nie powinno się go mylić z nośnikiem, na którym został utrwalony. Utworem może być zatem powieść, wiersz lub piosenka czy program komputerowy, zaś książka, płyta CD to jedynie przedmioty. Skoro utworem jest rezultat działalności twórczej człowieka, warto też pamiętać, iż do tej kategorii nie należą na przykład różne twory przyrody, do powstania których człowiek się nie przyczynił. Utworem nie jest więc muszla, piękny kamień czy perła a przynajmniej do czasu, gdy człowiek zechce wykorzystać je do uzewnętrznienia w nich swej oryginalności. Ta sama muszla bowiem pomalowana przez kogoś, rzeźba wykonana w kamieniu bądź perła wykorzystana jako element biżuterii jak najbardziej może spełniać ustawowe cechy utworu. Co podlega ochronie Ochroną prawa autorskiego objęte są wyłącznie sposoby wyrażenia, nie zaś odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania czy koncepcje matematyczne. Chroniona prawem autorskim jest więc forma artykułu naukowego czy dokumentacji technicznej, ale z pewnością nie zawarta w nim treść (wiedza). Dlatego między innymi konieczna jest ochrona patentowa wynalazku (lub pozostawienie go w tajemnicy przedsiębiorstwa na zasadach know how), gdyż prawem autorskim można by ochronić ewentualnie formę opisu rozwiązania technicznego, ale nie zapewniłoby ono wyłączności przy jego zastosowaniu w przemyśle. Dzieło kwalifikowane jest jako utwór, jeśli cechuje się indywidualnym charakterem. Indywidualność dzieła to jego oryginalność, piętno osobiste, które nadał mu autor. Orzecznictwo sądów wskazuje, iż nawet niewielki poziom oryginalności dzieła skutkuje powstaniem ochrony autorsko-prawnej, co spowodowało, że za utwory uznano nawet instrukcję bhp, kalendarz czy instrukcję obsługi urządzenia. Dodatkowo należy zauważyć, iż ochrona autorsko-prawna utworu powstaje tylko w zakresie, w którym spełnia on przesłankę indywidualnego charakteru. Utworem może być na przykład zbiór przepisów dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej (mimo iż akty normatywne są wyłączone spod ochrony prawa autorskiego), a indywidualny charakter przejawi się w oryginalnym doborze materiałów (wybór przepisów z różnych ustaw) oraz ich uszeregowaniu. W tym przypadku ochrona prawa autorskiego nie będzie dotyczyła poszczególnych prze-

18 PRAWA AUTORSKIE pisów zamieszczonych w zbiorze, a jedynie elementów oryginalnych (doboru i uszeregowania treści). Spełnienie przesłanek utworu jest niezależne od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór może mieć charakter samoistny, gdy nie znalazły się w nim żadne twórcze elementy innego utworu, lub niesamoistny, które jest dziełem zależnym (opracowanie, np. tłumaczenie na język obcy utworu) oraz dziełem z zapożyczeniami. Przytoczona powyżej definicja utworu wskazuje, iż jest to pojęcie bardzo szerokie. Ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych wskazuje wprawdzie katalog dzieł, które są utworami, jest on jednak otwarty i nie wyklucza istnienia innych, niewymienionych w nim dzieł spełniających cechy utworu. Przedmiotem prawa autorskiego w szczególności są utwory: Ochroną prawa autorskiego objęte są wyłącznie sposoby wyrażenia, nie zaś odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania czy koncepcje matematyczne. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe) plastyczne fotograficzne lutnicze wzornictwa przemysłowego architektoniczne, architektoniczno- -urbanistyczne i urbanistyczne muzyczne i słowno-muzyczne sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne audiowizualne (w tym filmowe). Przedmiotami prawa autorskiego z mocy ustawy nie są: akty normatywne lub ich urzędowe projekty; urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole; opublikowane opisy patentowe lub ochronne; proste informacje prasowe. Od kiedy trwa ochrona Ochrona prawem autorskim utworu powstaje z chwilą jego ustalenia w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Ustalenie dzieła to takie jego uzewnętrznienie, które umożliwia osobom innym niż autor jego percepcję. Ustalenia dzieła nie należy mylić z jego utrwaleniem. Improwizacja utworu muzycznego przed zgromadzonym audytorium będzie stanowiła jego ustalenie niezależnie od tego, czy wykonanie to zostanie nagrane lub utrwalone w postaci zapisu nutowego. W przeciwieństwie do prawa własności przemysłowej, powstanie ochrony prawem autorskim nie wymaga żadnych formalności. Nie prowadzi się więc urzędowych rejestrów chronionych utworów. Nawet zastosowanie tzw. noty copyright, poprzedzonej charakterystycznym znakiem, z punktu widzenia powstania ochrony nie ma żadnego znaczenia. Zważywszy, że przyjęta przez prawodawcę koncepcja utworu chronionego prawem autorskim jest bardzo szeroka, trzeba zauważyć również, iż z dziełami podlegającymi ochronie stykamy się praktycznie na co dzień. W działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę warto pamiętać, iż utworem mogą być między innymi różnego rodzaju projekty graficzne (np. strony internetowej, broszury informacyjnej), logo firmy bądź kampanii reklamowej, używane w niej elementy muzyczne, projekty wzornictwa przemysłowego (produktów, opakowań), zdjęcia, opis prowadzonej działalności, dokumentacja techniczna itd. Nie chcąc narazić się na posądzenie o naruszenie cudzych praw autorskich, a tym bardziej na odpowiedzialność z tego tytułu, konieczna jest każdorazowa weryfikacja kwestii tytułu prawnego do korzystania z wszelkich cudzych utworów. > 19

19 PRAWA AUTORSKIE 20 > Podmioty prawa autorskiego Prawa autorskie powstają na rzecz twórcy, którym jest zawsze osoba fizyczna. W przypadku wspólnego dokonania utworu przez kilka osób, prawa przysługują współtwórcom. Domniemywa się przy tym, że wielkości udziałów współtwórców są równe. Niemniej jednak każdy z nich może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładu pracy twórczej. Szczególną sytuację stanowi tak zwany przypadek twórczości pracowniczej. Twórczość pracownicza ma miejsce przy łącznym spełnieniu dwóch przesłanek: twórcą jest osoba będąca pracownikiem, a utwór powstał w wyniku realizacji przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy. Dokonywanie utworów nie musi stanowić samodzielnego obowiązku wprost wynikającego z umowy o pracę bądź innych dokumentów z zakresu prawa pracy. Wystarczy, by wynikał z nich obowiązek świadczenia pracy twórczej, zaś utwór powstał przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy nabywa pracodawca (w wyniku przyjęcia utworu pracowniczego). Nabycie autorskich praw majątkowych do utworu pracowniczego następuje jednakże tylko w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. W umowie pracodawca może ustalić z pracownikiem inne zasady dotyczące praw autorskich. Odmienną zaś regulację przyjęto w sytuacji instytucji naukowych, gdy przedmiotem twórczości pracowniczej jest utwór naukowy w takim przypadku instytucji naukowej przysługuje jedynie prawo pierwszeństwa publikacji. Oczywiście, autorskie prawa osobiste, chroniące więź twórcy z utworem, pozostają zawsze przy osobie pracownika-twórcy. Co jest zbywalne, a co nie Prawa autorskie dzielą się na osobiste i majątkowe. Autorskie prawa osobiste to prawa do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Chronią one więź twórcy z jego utworem. Są niezbywalne (jakiekolwiek postanowienia umowne o ich zrzeczeniu się lub przekazaniu są nieważne) i nieograniczone w czasie. Autorskie prawa majątkowe to wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Wygasają z upływem 70 lat, liczonych od śmierci autora. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Uprawniony może nie przenosić na inny podmiot autorskich praw majątkowych, a jedynie dopuścić go do korzystania z utworu, w takim przypadku umowę nazywamy licencją. W umowach o przeniesienie autorskich praw majątkowych oraz umowach licencyjnych należy wyraźnie określić pola eksploatacji utworu. Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Odrębne pola to: w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono wprowadzanie do ob- Chcąc prowadzić działalność gospodarczą profesjonalnie, chrońmy wyniki własnej twórczości i nie naruszajmy praw innych podmiotów.

20 PRAWA AUTORSKIE rotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w powyższym punkcie publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Zarządzanie prawami i odpowiedzialność Pamiętać należy także o tym, że zarządzaniem autorskimi prawami majątkowymi, w tym także pobieraniem opłat za korzystanie z utworu (tantiemy) oraz wypłacaniem honorariów autorskich, zajmują się organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, np. Stowarzyszenie Autorów ZAIKS czy Związek Producentów Audio-Video (ZPAV), Związek Stowarzyszeń Artystów Wykonawców (STOART) czy Związek Polskich Artystów Fotografików (ZPAF). W niektórych okolicznościach, dopuszczalne jest korzystanie z cudzego utworu bez zgody uprawnionego z tytułu praw autorskich, czyli tzw. dozwolony użytek. Bez zezwolenia twórcy wolno na przykład nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego (dozwolony użytek osobisty). Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Ustawodawca ograniczył zastosowanie dozwolonego użytku osobistego w przypadkach utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego, elektronicznych baz danych, a także programów komputerowych. Warto pamiętać również, iż dopuszczalne jest cytowanie czy wykorzystywanie utworów do celów edukacyjnych i naukowych. Dozwolony użytek nie może jednak naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Wraz z ochroną utworów w ustawie o prawie autorskim uregulowano kwestię tzw. praw pokrewnych. Ich przedmiotami są: artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej fonogram lub wideogram nadanie programu pierwsze wydanie oraz wydanie naukowe i krytyczne. Nie wolno zapominać także o tym, iż podobnie jak w przypadku innych praw własności intelektualnej naruszenie praw autorskich czy praw pokrewnych (tzn. nieuprawnione wkroczenie w zakres cudzego prawa wyłącznego) zagrożone jest dotkliwą odpowiedzialnością zarówno cywilnoprawną, jak i karną. Odpowiedzialność za naruszenie cudzych praw wyłącznych następuje również w wyniku działań nieumyślnych. Interesująca witryna internetowa, ciekawy wystrój kawiarni, przyciągające uwagę opakowanie produktu czy atrakcyjne logo kampanii promocyjnej to elementy cenione przez przedsiębiorców niezależnie od branży, w której prowadzą działalność, bo między innymi dzięki temu zyskują akceptację klientów. Warto więc być kreatywnym, ale nie należy zapominać o tym, że dobra intelektualne chronione są prawami własności intelektualnej, w tym także prawami autorskimi. Chcąc prowadzić działalność gospodarczą profesjonalnie, chrońmy wyniki własnej twórczości i nie naruszajmy praw innych podmiotów. Takie świadome zarządzanie własnością intelektualną może się przyczynić do sukcesu prowadzonych przedsięwzięć. Źródła: Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010 Autor jest pracownikiem Urzędu Patentowego RP. 21