Podręcznik zarządzania własnością intelektualną

Transkrypt

1 Grudzień 2009 Podręcznik zarządzania własnością intelektualną Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego 1

2 Redakcja podręcznika: Jakub Anders Autorzy: Justyna Cięgotura, Paweł Koczorowski, Bartłomiej Musiał, Andrzej Podszywałow, Anna Tomtas-Anders, Urszula Walas. Publikacja wydana przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego Poznań, grudzień

3 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE RODZAJE WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 5 I. WPROWADZENIE 5 II. RODZAJE WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 5 A. WŁASNOŚĆ PRZEMYSŁOWA 5 B. PRAWO AUTORSKIE ORAZ BAZY DANYCH 15 C. KNOW-HOW 22 D. ODMIANY ROŚLIN 23 ROZDZIAŁ 2. RODZAJE OCHRONY DÓBR INTELEKTUALNYCH 24 I. WPROWADZENIE 24 II. RODZAJE OCHRONY 24 A. WŁASNOŚĆ PRZEMYSŁOWA 24 B. PRAWA AUTORSKIE 33 C. TAJEMNICA PRZEDSIĘBIORSTWA 42 D. OCHRONA ODMIAN ROŚLIN 42 III. CZAS TRWANIA I ZAKRES OCHRONY 43 A. PORÓWNANIE CZASU TRWANIA OCHRONY 43 B. PORÓWNANIE ZAKRESU TERYTORIALNEGO OCHRONY 43 C. PRAWA ZBYWALNE I NIEZBYWALNE 44 D. OCHRONA KUMULATYWNA 44 E. INSTYTUCJA WYCZERPANIA 46 IV. SPOSOBY NABYCIA OCHRONY 49 A. NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI PRZEZ STWORZENIE DOBRA INTELEKTUALNEGO 49 B. NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI PRZEZ PRZEDSIĘBIORCĘ/UCZELNIĘ OD TWÓRCY 50 C. PRZEKAZANIE PRAW OCHRONNYCH 50 D. DYSPONOWANIE POSIADANYM PRAWEM OCHRONNYM 51 E. PRZEKAZANIE UPRAWNIENIA 52 V. OCHRONA WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ W POLSCE I NA ŚWIECIE 53 VI. SPORY DOTYCZĄCE OCHRONY PRAWNEJ 54 A. ROZSTRZYGANIE SPORÓW W POLSCE 54 B. ROZSTRZYGANIE SPORÓW DOTYCZĄCYCH PATENTU EUROPEJSKIEGO 54 VII. PROJEKT RACJONALIZATORSKI JAKO ODMIENNA FORMA OCHRONY 55 ROZDZIAŁ 3. ZARZĄDZANIE WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 56 I. WPROWADZENIE 56 II. ORGANIZACJA PROCESU ZARZĄDZANIA WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W INSTYTUCJI 56 3

4 A. CEL ZARZĄDZANIA WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W INSTYTUCJI 56 B. OBSZARY ZARZĄDZANIA WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W INSTYTUCJI 57 III. OGÓLNE ZASADY ORGANIZACJI ZARZĄDZANIA WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W INSTYTUCJI 58 A. FORMY ORGANIZACJI PROCESU ZARZĄDZANIA 62 B. PRZYKŁADOWE ŚCIEŻKI PRZEPŁYWU INFORMACJI (SCHEMAT ORGANIZACYJNY) 64 IV. OCHRONA DÓBR INTELEKTUALNYCH 70 A. ANALIZA CELOWOŚCI UBIEGANIA SIĘ O OCHRONĘ 70 B. OCHRONA POPRZEZ UTRZYMANIE W TAJEMNICY 70 C. UTRZYMANIE OCHRONY WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W INSTYTUCJI 72 D. WYKORZYSTANIE INFORMACJI NAUKOWO-TECHNICZNEJ W PROCESIE OCHRONY WARTOŚCI NIEMATERIALNYCH 74 V. ZARZĄDZANIE WŁASNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEDSIĘBIORSTWA W PRAKTYCE 76 A. WYBÓR DROGI POSTĘPOWANIA 76 B. PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA W ZAKRESIE WYBORU DROGI POSTĘPOWANIA W PROCESIE OCHRONY WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W INSTYTUCJI 82 VI. WYCENA DÓBR NIEMATERIALNYCH 86 A. ZNACZENIE WYCENY WARTOŚCI NIEMATERIALNYCH 86 B. PRZEDMIOT WYCENY 87 C. METODY WYCENY 95 D. NARZĘDZIE STOSOWANE W PROCESIE WYCENY 101 ROZDZIAŁ 4. WZORY UMÓW 108 I. WPROWADZENIE 108 II. WZORY UMÓW. 115 A. NABYCIE PRAWA ISTNIEJĄCEJ WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ. 115 B. NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W DRODZE UMOWY O DZIEŁO. 136 C. UMOWY LICENCYJNE. 142 D. OGÓLNE ZASADY SPORZĄDZANIA UMÓW WSPÓŁWŁASNOŚCI PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 158 III. WYBRANE POSTANOWIENIA W UMOWACH REGULUJĄCYCH KWESTIE WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ. 163 ANEKS 1: AKTY PRAWNE REGULUJĄCE OCHRONĘ WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 171 ANEKS 2: WYCIĄG Z AKTÓW PRAWNYCH NAJWAŻNIEJSZE REGULACJE 179 ANEKS 3. TABELA OPŁAT 192 ANEKS 4: PORÓWNANIE CZASU TRWANIA RÓŻNYCH FORM OCHRONY 199 ANEKS 5. NAJWAŻNIEJSZE ADRESY 200 ANEKS 6: WSPARCIE FINANSOWE FUNDUSZY STRUKTURALNYCH NA LATA BIBLIOGRAFIA: 203 4

5 Rozdział 1. Podstawowe rodzaje własności intelektualnej I. Wprowadzenie Własność intelektualna jest pojęciem bardzo szerokim. Podstawowa klasyfikacja, oparta przede wszystkim na polskim systemie prawnym, pozwala dokonać podziału własności intelektualnej m.in. na prawo własności przemysłowej, prawo autorskie oraz pojęcie knowhow. Prawo własności przemysłowej obejmuje m.in. następujące terminy: wynalazek (w tym biotechnologiczny), wzór użytkowy, wzór przemysłowy, znak towarowy, topografia układu scalonego oraz oznaczenie geograficzne. Definicje tych pojęć zawarto w ustawie prawo własności przemysłowej z 30 czerwca 2000 r. (Dz. U. z 2003 r. poz. 1117, z późn. zm.). Dodatkowo w ww. ustawie znajdują się szczegółowe wyjaśnienia dotyczące wynalazków biotechnologicznych oraz ich wykorzystania w kontekście zgodności z porządkiem publicznym. Prawo autorskie, którego zapisy zawarto w ustawie z 4 lutego 1994 roku (Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904, z późn. zm.), oprócz ochrony działalności twórczej po części obejmuje swym zakresem ochronę programów komputerowych oraz baz danych traktowanych w tym wypadku również jako utwór literacki. Bazy danych podlegają ochronie także w oparciu o ustawę z 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. z 2001 r. Nr 128 poz. 1402, z późn. zm.). Pojęcie know-how może być definiowane w różny sposób. Definicje know-how oraz szczegółowe informacje w tym zakresie zostaną przedstawione w dalszej części opracowania. W podręczniku omówiona została również dodatkowa kategoria szeroko rozumianej własności intelektualnej, czyli ochrona odmian roślin na mocy ustawy z 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin (Dz. U. z dnia 6 sierpnia 2003 r.). II. Rodzaje własności intelektualnej a. Własność przemysłowa Sukces w prowadzeniu działalności gospodarczej w coraz większym stopniu zależy od tworzenia i wykorzystania dóbr niematerialnych. Stanowią one obecnie główny składnik wyceny wartości przedsiębiorstwa. Szczególne znaczenie mają niematerialne dobra przemysłowe, zwane umownie własnością przemysłową, ze względu na ich ścisły związek z techniką, produkcją i obrotem handlowym. Wytworzenie własności przemysłowej, podobnie jak wytworzenie każdego innego rodzaju dóbr, wymaga zainwestowania środków (kapitał pieniężny, kapitał ludzki, park maszynowy, infrastruktura lokalowa i techniczna, rozwiązania organizacyjne itp.). Zagadnienia własności 5

6 przemysłowej w Polsce reguluje ustawa z 30 czerwca 2000 r. prawo własności przemysłowej (oznaczana dalej jako pwp). Omówione niżej rodzaje własności przemysłowej odpowiadają różnym aspektom działalności gospodarczej. Inny charakter ma działalność badawcza, inny projektowanie towarów, a jeszcze inny marketing. Łączący je wspólny mianownik to zapewnienie sukcesu rynkowego. Narzędzia potrzebne do skutecznego wykonywania zadań są jednak zupełnie różne. Odzwierciedla się to również w odmienności rodzajów własności przemysłowej. Wynalazek Ani w prawie krajowym (ustawa pwp), ani w międzynarodowym prawie wynalazczym nie definiuje się pojęcia wynalazek. Powód jest bardzo prosty: nieprzewidywalny rozwój nauki i techniki powoduje, że dziedziny wczoraj uważane za nietechniczne, dzisiaj są wiązane z techniką. Pomimo braku definicji wynalazku, podejmowane są próby określenia znaczenia tego pojęcia. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie wydał orzeczenie, w którym bardzo trafnie stwierdził, że wynalazkiem jest rozwiązanie problemu przy posłużeniu się zdatnymi do opanowania siłami przyrody dla osiągnięcia przyczynowo przewidywalnego rezultatu leżącego poza sferą intelektualnego oddziaływania człowieka 1. A zatem po pierwsze, należy sformułować problem do rozwiązania. Nawet w przypadku wynalazków powstających przypadkowo musi być możliwe zdefiniowanie takiego problemu także po dokonaniu wynalazku. Jeżeli próby wskazania problemu do rozwiązania okażą się bezowocne, to nie mamy do czynienia z wynalazkiem, a więc niemożliwe będzie uzyskanie ochrony patentowej. Na przykład układ współdziałających ze sobą kół zębatych nie jest wynalazkiem, jeżeli nie można wskazać konkretnego, praktycznego zadania, które ten układ ma spełniać. Taki układ zębatek może być rzeźbą, ale nie znaczy to, że jest urządzeniem. Natomiast układ kół zębatych w mechanizmie zegarowym lub w przekładni w skrzyni biegów jest wynalazkiem, ponieważ można z łatwością wskazać problem, którego jest rozwiązaniem. Po drugie, rozwiązanie problemu wykorzystuje zjawiska naturalne, opisane przez prawa przyrody. Możemy nie rozumieć w pełni tych praw, ale musimy umieć się nimi posłużyć. Przykładowo: w fizyce nie zdołano dotychczas odkryć ani postulowanych przez teorię elementarnych cząstek pola grawitacyjnego (tzw. grawitonów), ani fal grawitacyjnych, zatem koncepcje odwołujące się do tych pojęć nie mogą być traktowane jako wynalazki. Nie mając potwierdzenia naukowego, że grawitony i fale grawitacyjne istnieją, nie możemy traktować ich jako zdatne do opanowania siły przyrody. Ale pozytywnie zweryfikowana doświadczalnie mechanika newtonowska albo ogólna teoria względności, jako formalizmy poprawnie opisujące zjawiska grawitacyjne, stanowią naukową podstawę do dokonywania wynalazków. 1 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, orzeczenie sygn. akt WSA 6 II SA 3937/02 oraz VI SA/Wa 1163/05 6

7 Po trzecie, wykorzystanie wynalazku musi dawać skutki przewidywalne, powtarzalne i mierzalne. Jest to odzwierciedleniem zasady przyczynowości w przyrodzie. Wynalazek nie musi się opierać na ugruntowanej teorii naukowej, ale musi bazować na wiedzy przyrodniczej. Nie ma żadnych podstaw pozwalających twierdzić, że opakowanie towaru w kształcie piramidy zwiększa jego trwałość. Przeświadczenie, że tak się dzieje, nie jest dowodem na domniemane właściwości konserwujące, zatem przedłużające trwałość opakowanie w formie piramidki nie jest wynalazkiem. Posługiwanie się pojęciem promieniowanie geopatyczne albo smog elektromagnetyczny nie oznacza, że takie zjawiska w ogóle istnieją w przyrodzie, więc tym bardziej nie może być mowy o osiąganiu przewidywalnego rezultatu za pomocą ekranów promieniowania geopatycznego czy neutralizatorów smogu elektromagnetycznego. I wreszcie po czwarte, wynalazek musi prowadzić do rezultatów istniejących obiektywnie, niezależnie od umysłowego i emocjonalnego zaangażowania człowieka. Nie jest wynalazkiem sposób polepszania samopoczucia poprzez medytację ani sposób osiągania harmonii z przyrodą poprzez aranżację pomieszczeń mieszkalnych. Rezultaty osiągane za pomocą wynalazku nie mogą odwoływać się do subiektywnych odczuć ani do zaangażowania intelektualnego człowieka w dochodzeniu do tych rezultatów. Prawo wynalazcze określa jedynie warunki, które muszą być spełnione, aby wynalazek mógł być objęty ochroną patentową. Wynalazek, na który może być udzielony patent, posiada cztery atrybuty: należy do techniki, jest nowy, ma poziom wynalazczy i nadaje się do przemysłowego stosowania. Przeanalizujmy te cztery zagadnienia. Wynalazek rozwiązuje problem techniczny bez względu na dziedzinę techniki, do której prawo wynalazcze zalicza również rolnictwo. Ale uwaga: wynalazki prowadzące do uzyskania nowych odmian roślin i zwierząt są wyłączone z ochrony patentowej, za to są chronione na mocy omówionej dalej ustawy o ochronie prawnej odmian roślin. Natomiast sposób zwiększania wydajności produkcji rolnej poprzez nawożenie skojarzone z nawadnianiem może uzyskać ochronę patentową jako wynalazek rozwiązujący jasno określony problem techniczny. Wynalazek jest nowy, jeżeli identyczne rozwiązanie nie zostało wcześniej podane do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób. Suma wszystkich przekazów opisujących rozwiązania techniczne wyznacza stan techniki. Technika bez przerwy się rozwija, dlatego pojęcie stanu techniki odnosi się zawsze do jakiejś daty w przypadku zgłoszeń rozwiązań do ochrony do daty zgłoszenia. Domena wiedzy publicznej obejmuje źródła pisane, odczyty, wystawy, konsultacje, rozmowy w gronie znajomych. Na przykład rozwiązanie opisane w powieści przygodowej zaprzeczy nowości identycznego wynalazku zgłoszonego do ochrony po dacie wydania powieści. Publiczne przedstawienie wynalazku pozbawia ten wynalazek waloru nowości, a jego autora pozbawia możliwości opatentowania go. Zatem opisanie wynalazku w prasie fachowej powinno nastąpić po, a nie przed zgłoszeniem wynalazku do ochrony. Wyjątkiem jest tylko zaprezentowanie wynalazku na wystawie międzynarodowej, np. EXPO, spełniającej wymogi ściśle określone w przepisach. Korzystając z tzw. pierwszeństwa wystawowego, można zgłosić rozwiązanie do ochrony w ciągu 6 miesięcy od daty pierwszej prezentacji na wystawie. Nie jest natomiast publicznym ujawnieniem 7

8 wynalazku porozumiewanie się osób związanych tajemnicą służbową, na przykład uczestniczących w realizacji projektu badawczego. Ale gdyby jedna z tych osób nieopatrznie wyjawiła tajemnicę osobie spoza tego grona, to doszłoby już do publicznego ujawnienia wynalazku. Poziom wynalazczy oznacza zaistnienie zdarzenia wzbogacającego dotychczasowe dokonania techniczne. Wynalazek musi wnosić istotny wkład do stanu techniki. Anglojęzyczne określenie inventive step trafnie akcentuje kolejny krok, o jaki wynalazek posuwa do przodu wiedzę techniczną. Wynalazek polegający na prostym połączeniu wybranych cech dwóch znanych wynalazków, ale nie prowadzący do powstania nowej jakości, nie ma poziomu wynalazczego. Znany jest przewód spiralny, łączący słuchawkę telefonu z aparatem telefonicznym. Znana jest też klawiatura komputerowa, podłączana do komputera za pomocą przewodu. Wynalazek polegający na wyposażeniu klawiatury w przewód spiralny, na wzór słuchawki telefonicznej, nawet jeśli posiada walor nowości, nie ma poziomu wynalazczego, ponieważ możliwość połączenia dwóch wcześniej istniejących wynalazków, tj. przewodu spiralnego i klawiatury, jest oczywista dla osoby z przeciętnym przygotowaniem technicznym. Trzeba zwrócić uwagę, że przewód spiralny przy klawiaturze niczego nie zmienia w korzystaniu z komputera. Natomiast zastąpienie zwykłego przewodu zasilającego przewodem spiralnym w ręcznej szlifierce może wykazywać poziom wynalazczy, jeżeli efektem tego zabiegu będzie zwiększenie wydajności pracy (nierozpraszanie się pracownika na pilnowanie ułożenia przewodu zasilającego) i zwiększenie jego bezpieczeństwa (zmniejszenie ryzyka porażenia prądem elektrycznym w przypadku przecięcia przewodu przez szlifierkę). To już są przesłanki przemawiające za zdolnością patentową szlifierki ręcznej ze spiralnym przewodem zasilającym. Prawo uzależnia też możliwość objęcia wynalazku ochroną patentową od jego przemysłowej stosowalności, w najszerszym rozumieniu tego słowa. Charakteru przemysłowego nie ma stosowanie wynalazku w sferze osobistej człowieka, a więc patent nie zostanie udzielony na sposób antykoncepcji czy na sposób farbowania włosów w warunkach domowych. Ale już sposób utrwalania fryzury do stosowania w zakładzie fryzjerskim może być stosowalny przemysłowo w tym sensie, że usługi fryzjerskie wymagają fachowego, technicznego przygotowania zawodowego i należą do sfery działalności gospodarczej. Nie jest przemysłowo stosowalne urządzenie będące domniemanym perpetuum mobile, ponieważ nie spełni pokładanych w nim nadziei na wytworzenie nieograniczonej ilości darmowej energii. Z punktu widzenia prawa wynalazczego technologie operujące na organizmach żywych są z jednej strony wyłączone z ochrony patentowej (wspomniana wyżej ochrona prawna odmian roślin i ras zwierząt jest przedmiotem innych aktów prawnych), a z drugiej strony dotykają sfery wrażliwej ze względów etycznych. Z tego powodu ustawa pwp dodatkowo reguluje kwestie wynalazków biotechnologicznych zbiorem przepisów szczególnych, zebranych w rozdz. 9 (art ). Wynalazek biotechnologiczny jest wytworem składającym się z materiału biologicznego lub zawierającym go albo sposobem wytwarzania, przetwarzania lub wykorzystywania materiału biologicznego. W szczególności wynalazkiem biotechnologicznym, na który może być udzielony patent, może być materiał biologiczny wyizolowany ze swego naturalnego 8

9 środowiska, także z ciała ludzkiego, lub wytworzony sztucznie, nawet jeżeli uprzednio występował w naturze, z pełną lub częściową sekwencją genu włącznie. Natomiast nie uważa się za wynalazek biotechnologiczny ciała ludzkiego w dowolnym stadium rozwoju, jego części ani żadnego elementu, z całkowitą lub częściową sekwencją genu włącznie. Nie jest zatem możliwe w Polsce uzyskanie patentu na sekwencję genów człowieka, ale można uzyskać patent na sekwencję genu w bakterii Helicobacter pylori, wyizolowanej z ludzkiego przewodu pokarmowego, a będącej częstą przyczyną choroby wrzodowej żołądka. Za sprzeczne z porządkiem publicznym, dobrymi obyczajami lub moralnością publiczną uważa się: sposoby klonowania ludzi, sposoby modyfikacji tożsamości genetycznej linii zarodkowej człowieka, stosowanie embrionów ludzkich do celów przemysłowych lub handlowych oraz sposoby modyfikacji tożsamości genetycznej zwierząt, które mogą powodować u nich cierpienia, nie przynosząc żadnych istotnych korzyści medycznych dla człowieka lub zwierzęcia, a także otrzymywanie zwierząt takimi nieetycznymi sposobami. Przedmiot wynalazku musi być ujawniony w opisie patentowym. Może to nie być możliwe w przypadku materiału biologicznego, albo ten materiał może nie być powszechnie dostępny, dlatego prawo przewiduje ujawnienie wynalazku biotechnologicznego poprzez zdeponowanie próbki materiału biologicznego w specjalnej kolekcji krajowej lub międzynarodowej. Próbkę materiału zdeponowanego w kolekcji mogą otrzymać inne osoby pod rygorem nieudostępniania jej osobom trzecim i wykorzystania wyłącznie do celów doświadczalnych. Ażeby uzyskać ochronę z patentu, wynalazki biotechnologiczne muszą spełniać te same wymogi co inne wynalazki (charakter techniczny, nowość, poziom wynalazczy, przemysłowa stosowalność). Ważne jest ujawnienie przemysłowego zastosowania w zgłoszeniu wynalazku biotechnologicznego dotyczącego sekwencji lub częściowej sekwencji genu. Wzór użytkowy Pojęcie wzoru użytkowego odnosi się do rozwiązań mających charakter techniczny, które są nowe i użyteczne, a dotyczą wyłącznie kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Inaczej niż w przypadku wynalazku, ustawa pwp podaje ścisłą definicję wzoru użytkowego, uznając niezmienność kryteriów rozumienia tego rodzaju własności przemysłowej. Charakter techniczny i nowość wzoru użytkowego są rozumiane tak samo jak w przypadku wynalazku. Natomiast atrybut użyteczności nie wiąże już wzoru użytkowego ze stosowalnością przemysłową: rozwiązanie uważa się za użyteczne, jeżeli pozwala na osiągnięcie celu o znaczeniu praktycznym przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów. Zwiększenie stabilności deski surfingowej na fali poprzez elipsoidalne wybranie w jej spodniej części, czyli wklęsłe ukształtowanie dna, ma praktyczne znaczenie przy korzystaniu z niej. Użyteczny jest wzór klocków dla dzieci z elementami łączącymi na wszystkich powierzchniach bocznych, ponieważ zwiększa to wachlarz możliwości konstruowania budowli z klocków. Nie jest użyteczne natomiast wyposażenie wieszaka na ubrania w drugi haczyk, ponieważ może to tylko przeszkadzać, a nie pomagać przy zawieszaniu go na drążku w szafie. 9

10 Wzorem użytkowym może być wyłącznie rozwiązanie opisujące wytwór materialny, ponieważ tylko przedmiotowi można przypisać kształt czy budowę. Grupa przedmiotów też może być wzorem użytkowym, jeżeli są ze sobą połączone relacjami konstrukcyjnymi, podobnie jak zestaw klocków dla dzieci. Wzór użytkowy musi mieć postać trwałą, czyli możliwą do określenia za pomocą zbioru cech odwołujących się do jego formy. Trwałej postaci nie ma pasta do zębów, krem przeciwzmarszczkowy albo napój regenerujący, ponieważ przyjmują kształt opakowania. Trwałą postać ma za to tubka do pasty, pudełko na krem oraz butelka do napoju. Właściwości materiałowe nie są cechą wyróżniającą wzór użytkowy, ponieważ nie określają formy geometrycznej wzoru. Dla ukształtowania przedmiotu nie ma znaczenia elastyczność, twardość, ciężar właściwy, porowatość czy struktura włóknista materiału. Do wzorów użytkowych nie stosuje się kryterium posiadania poziomu wynalazczego. Dlatego opisana wyżej klawiatura komputerowa ze spiralnym przewodem przyłączeniowym mogłaby uzyskać ochronę jako wzór użytkowy. W przypadku postawienia przez eksperta Urzędu Patentowego zarzutu, że wynalazek nie posiada poziomu wynalazczego, możliwa jest konwersja zgłoszenia z wynalazku na wzór użytkowy. Konwersja zgłoszenia w drugą stronę, tzn. ze wzoru użytkowego na wynalazek, nie jest możliwa. Znak towarowy Rozróżnianie towarów poprzez sprawdzanie, od jakiego przedsiębiorcy pochodzą, nie jest wygodne dla konsumenta, ponieważ dane teleadresowe na opakowaniu pisze się zazwyczaj niedużą czcionką, a oficjalna nazwa przedsiębiorstwa może być wieloczłonowa i trudna do zapamiętania. Nazwa producenta może się też nie kojarzyć w sposób szczególny z danym towarem. Znacznie łatwiejsze w percepcji i lepiej zapamiętywane są np. znaki graficzne, znaki zawierające słowa, ale wzbogacone formą, kolorystyką itd. Każde oznaczenie, które można przedstawić graficznie, nadające się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa, może być znakiem towarowym. Znaki towarowe mogą zawierać w sobie różne elementy: wyrazy, rysunki, kompozycje kolorystyczne, formy przestrzenne wraz z formami towarów i opakowań a nawet melodie lub inne sygnały dźwiękowe. Chociaż ustawa pwp nie wymienia ani zapachów, ani animacji jako elementów znaku towarowego, to z pewnością mogą one także pełnić funkcję odróżniającą towary różnych przedsiębiorców. Zwłaszcza znaczenie przekazu animowanego rośnie wraz z rozwojem elektronicznych mediów wizualnych. Znaki towarowe odróżniają od siebie przedsiębiorców tylko poprzez odróżnienie oferowanych przez nich towarów. Podstawową rolą znaku towarowego jest oznaczenie towaru, a nie przedsiębiorcy. Przypisując znak towarowy do danego przedsiębiorcy, przyjmujemy, że identyfikuje się on tym znakiem tylko pośrednio, poprzez towar oferowany na rynku. Na przykład znak BMW odróżnia samochody i motocykle od wyrobów innych producentów, ale jednocześnie producent tych pojazdów (Bayerische Motoren Werke AG) identyfikuje się tym samym symbolem. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że na rynku istnieje wiele marek, które już nie są powiązane z pierwotnym producentem, wystarczy choćby 10

11 wspomnieć marki Opel, Rover, rodzimy E.Wedel albo Rolls-Royce należący obecnie do Grupy BMW. Kilku przedsiębiorców może nawet zawrzeć umowę, że będą się posługiwać tym samym znakiem towarowym, zgodnie z regulaminem jego stosowania. Taka umowa będzie ważna, a znak towarowy zostanie uznany przez właściwy urząd, jeżeli wspólne używanie znaku towarowego nie jest sprzeczne z interesem publicznym (np. nie prowadzi do zawiązania kartelu) ani nie ma na celu wprowadzenia odbiorców w błąd, na przykład co do charakteru, przeznaczenia, jakości, właściwości lub pochodzenia towarów. Na wspólny znak towarowy jest udzielane wspólne prawo ochronne. Również organizacja powołana do reprezentowania interesów przedsiębiorców, jeśli ma osobowość prawną, może uzyskać prawo ochronne na wspólny znak towarowy, który jest przeznaczony do używania w obrocie przez tę organizację i przez zrzeszone w niej podmioty, zgodnie z przyjętym regulaminem. Takim znakiem może posługiwać się przykładowo związek producentów miodu i zrzeszeni w nim pszczelarze, jeśli spełniają wymagania produkcyjne i jakościowe, określone w regulaminie wspólnego znaku towarowego. Organizacja nie musi zrzeszać przedsiębiorców, nie musi ich nawet reprezentować i nie musi sama używać znaku towarowego, ale może jej być udzielone prawo ochronne na wspólny gwarancyjny znak towarowy, którego zgodnie z regulaminem będą używać przedsiębiorcy stosujący się do regulaminu znaku. Rolą organizacji jest w tym przypadku zagwarantowanie, poprzez prawo dokonywania kontroli u przedsiębiorców, że faktycznie stosują się oni do regulaminu znaku. W praktyce sprowadza się to przede wszystkim do zagwarantowania właściwej jakości towarów lub usług opatrzonych tym znakiem. Przykładem wspólnego gwarancyjnego znaku towarowego jest znak Woolmark (ze stylizowanym wizerunkiem kłębka wełny) zaświadczający, że produkt jest wykonany w 100% z wełny spełniającej rygorystyczne wymogi jakościowe. Charakter wspólnego gwarancyjnego znaku towarowego ma także godło Teraz Polska, przyznawane w corocznych konkursach przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego, stosowane m.in. do wyróżnienia towarów i usług krajowych posiadających wysoką jakość. Nie jest ono jednak wspólnym gwarancyjnym znakiem towarowym, ponieważ mogą się nim posługiwać tylko laureaci konkursu, a nie wszyscy producenci stosujący się do regulaminu. Dwie omówione powyżej kategorie znaku towarowego mają wiele cech wspólnych z omawianym dalej oznaczeniem geograficznym, z jedną zasadniczą różnicą: nie mają charakteru terytorialnego. Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego jako agencja Unii Europejskiej jest upoważniony do udzielania praw ochronnych na wspólnotowy znak towarowy zawierający w sobie również wspólnotowy znak towarowy gwarancyjny. Wzór przemysłowy O ile wynalazki będące wytworami oraz wzory użytkowe dotyczą przede wszystkim cech konstrukcyjnych i funkcjonalnych chronionego przedmiotu, o tyle wzór przemysłowy jako kolejny rodzaj własności przemysłowej koncentruje się na wyglądzie tego przedmiotu. 11

12 Nadanie przedmiotowi lub jego części wyglądu zapewniającego sukces rynkowy również wymaga wkładu intelektualnego i ten wysiłek jest wynagradzany przez objęcie ochroną z prawa wyłącznego. Wzór przemysłowy jest nową i posiadającą indywidualny charakter postacią wytworu lub jego części. Ta indywidualność postaci zostaje nadana poprzez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Wzorem przemysłowym jest jedwabna tkanina z motywem pomarańczowych liści klonu na żółtym tle. W celu rejestracji wzoru przemysłowego do zgłoszenia powinna być dołączona próbka takiej tkaniny. W innych przypadkach do zilustrowania wzoru przemysłowego wystarczające powinny być rysunki lub fotografie. Nowość wzoru przemysłowego ocenia się przez porównanie wzorów, polegającym na sprawdzeniu, czy przed datą pierwszeństwa do prawa z rejestracji, np. przed datą zgłoszenia, identyczny wzór nie został udostępniony publicznie. Wzory uważa się za identyczne także wtedy, gdy różnią się tylko nieistotnymi szczegółami. Indywidualny charakter wzoru użytkowego polega na ocenie, czy ogólne wrażenie, jakie wywołuje na zorientowanym użytkowniku, różni się od ogólnego wrażenia wywołanego na tym użytkowniku przez wzór udostępniony publicznie wcześniej, tj. przed datą pierwszeństwa. Ocena indywidualnego charakteru wzoru przemysłowego jest ze swojej natury subiektywna, dlatego przy ocenie uwzględnia się zakres swobody twórczej przy opracowywaniu wzoru. Wzór przemysłowy może być wyrobem złożonym, składającym się z wielu wymienialnych części składowych, umożliwiających jego rozłożenie i ponowne złożenie. Ten warunek nie jest na ogół spełniony w przypadku zestawu klocków dla dzieci, ponieważ po rozłożeniu konstrukcji można za każdym razem zbudować inną budowlę z klocków. Ale pojedynczy klocek ze swoim kształtem i kolorem może być chroniony jako wzór przemysłowy. Taką ochronę może też uzyskać namiot turystyczny, jeżeli po jego rozłożeniu można go ponownie złożyć tylko w jeden sposób, odtwarzając za każdym razem ten sam kształt przestrzenny. Ochrona wyglądu wyrobu powoduje, że za wzór przemysłowy nie uważa się części składowych, które po zmontowaniu pozostają niewidoczne podczas normalnego użytkowania, z wyjątkiem napraw i konserwacji chyba że mogą one być przedmiotem samodzielnego obrotu. Nie jest więc wzorem przemysłowym klocek hamulcowy albo akumulator do samochodu, ponieważ przy normalnej eksploatacji pozostaje on niewidoczny dla użytkownika; jednak jeżeli ten klocek hamulcowy lub akumulator jest uniwersalny i może występować w handlu samodzielnie, to może być objęty ochroną jako wzór przemysłowy. Wspomniany wyżej Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego udziela praw ochronnych na wzór wspólnotowy, czyli na wzór przemysłowy chroniony na obszarze całej Unii Europejskiej. Topografia układu scalonego Wynalezienie układów scalonych, których skala integracji była zbyt duża, aby można ją było zawrzeć w formie zwięzłego opisu patentowego i zilustrować na przejrzystych rysunkach, a także aby możliwe było dokonanie przez eksperta Urzędu Patentowego oceny nowości w 12

13 rozsądnym czasie, spowodowało wprowadzenie odrębnego rodzaju własności przemysłowej topografii układu scalonego. Pod tym pojęciem kryje się rozwiązanie polegające na przestrzennym rozplanowaniu elementów, spośród których co najmniej jeden jest aktywny, oraz wszystkich lub części połączeń układu scalonego. Topografia musi być oryginalna, czyli musi być wynikiem pracy intelektualnej twórcy i nie może być powszechnie znana w chwili jej powstania. Wymóg oryginalności jest dalekim krewnym omawianego wcześniej wymogu nowości. Od topografii układów scalonych nie wymaga się nowości, ponieważ jej zbadanie byłoby praktycznie niemożliwe. Topografia może się składać z elementów powszechnie znanych, jednak to oryginalność kombinacji elementów decyduje o tym, czy topografia jest oryginalna, czy nie. Jeżeli więc tylko część topografii odzwierciedla oryginalną koncepcję (np. pamięć podręczna w procesorze), a pozostała część jest wzięta ze znanych, stosowanych rozwiązań (np. układy wejścia i wyjścia, zegar), to ochroną może być objęta wyłącznie oryginalna część topografii. Oznaczenie geograficzne Wszystkie omówione powyżej rodzaje własności przemysłowej łączy jedna cecha wspólna: innowacyjność. W odróżnieniu od nich, oznaczenie geograficzne z założenia jest pozbawione innowacyjności, a nawet więcej: opiera się wyłącznie na ugruntowanej, wieloletniej tradycji. Umiejętność korzystania z tradycyjnych materiałów, receptur i procedur ma wymiar materialny, handlowy, dlatego sposób wytwarzania wyrobów bazujący na tej umiejętności jest również postrzegany jako zasługująca na ochronę prawną własność przemysłowa. Sens oznaczenia geograficznego polega na przypisaniu towaru do określonego terenu, na którym jest wytwarzany w ściśle określony sposób, dzięki czemu wyrób mógł zyskać powszechne uznanie ze względu na jakość, rozpoznawalne cechy, na przykład walory smakowe czy charakterystyczny kształt. Zgodnie z ustawą pwp, oznaczenie geograficzne jest oznaczeniem słownym, odnoszącym się bezpośrednio lub pośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju, które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu. Oczywiście ustawowe regulacje oznaczenia geograficznego są ograniczone do terenu Polski. Oznaczenie geograficzne nie obejmuje usług oraz produktów rolnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi, a także produktów rolnych i środków spożywczych wymienionych w odpowiednich dokumentach wspólnotowych. Sens oznaczenia geograficznego (według ustawy pwp) oraz oznaczeń pochodzenia geograficznego produktów rolnych w Unii Europejskiej (według prawodawstwa wspólnotowego) najlepiej przybliżą poniższe przykłady. Kilka lat temu szerokim echem odbiło się w Polsce i w Europie (zwłaszcza na Słowacji) objęcie oscypków ochroną poprzez nadanie oznaczenia geograficznego (obszar Polski) i oznaczenia pochodzenia geograficznego (obszar Unii Europejskiej). Podobnie jak chroniona bryndza podhalańska, oscypki mogą być wytwarzane tylko na Podhalu i w kilku gminach ościennych (a więc w Bieszczadach, a po południowej stronie Tatr już nie), według ściśle przestrzeganej receptury i zgodnie z tradycyjnym procesem wytwórczym. Te produkty są chronione na terenie Polski poprzez oznaczenie geograficzne zarejestrowane przez Urząd 13

14 Patentowy RP i niezależnie na terenie Unii Europejskiej poprzez zarejestrowaną chronioną nazwę pochodzenia. W Poznaniu są wytwarzane rogale świętomarcińskie, których tradycja sięga 1891 r., a wywodzi się jeszcze z pogańskiej, jesiennej ofiary składanej bogom z ciast pieczonych na kształt bawolich rogów pierwowzorów rogali. W 2008 r. rogale świętomarcińskie zostały wpisane do europejskiego rejestru jako chronione oznaczenie geograficzne ze względu na połączenie szczególnych cech: receptury (ciasto półfrancuskie z nadzieniem makowobakaliowym), terenu (Poznań i kilka powiatów ościennych) oraz czasu, kiedy są wprowadzane do obrotu (11 listopada dzień św. Marcina). W 2009 r. ochroną unijną z oznaczenia geograficznego zostały objęte andruty kaliskie. Inny rodzaj ochrony uzyskały w Unii Europejskiej m.in. staropolskie miody pitne (bez zastrzeżenia nazwy) i olej rydzowy (tłoczony z nasion lnicznika, zwanego też lnianką lub rydzem stąd nazwa wyrobu i przysłowie lepszy rydz niż nic ), w kategorii gwarantowana tradycyjna specjalność. Ta ostatnia kategoria ochrony nie ma bezpośredniego odpowiednika w ustawie pwp, która wyszczególnia tylko dwa rodzaje oznaczeń geograficznych obowiązujące w Polsce. Nazwy regionalne wyróżniają towary posiadające szczególne właściwości, które zawdzięczają pochodzeniu z określonego terenu. Te właściwości mogą wynikać wyłącznie lub w przeważającej mierze z oddziaływania środowiska geograficznego na tym terenie, przy czym to oddziaływanie może mieć charakter wpływu czynników naturalnych oraz czynników ludzkich, do których należy np. przestrzeganie receptury. Z kolei oznaczenia pochodzenia wyróżniają towary, których właściwości lub inne cechy szczególne są przypisywane tylko pochodzeniu geograficznemu z określonego terenu. Wspomniane wyżej trzy kategorie oznaczeń pochodzenia geograficznego, wprowadzone przez prawo wspólnotowe, mają zastosowanie na terenie Polski jako członka Unii Europejskiej. Towar może być w Polsce chroniony na podstawie ustawy pwp oraz niezależnie na podstawie prawa unijnego. 14

15 b. Prawo autorskie oraz bazy danych Własność intelektualna, czyli prawa chroniące dobra niematerialne w części własności autorskiej, zdefiniowana została w Konwencji o utworzeniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO, Sztokholm 1967 r.) 2. Odpowiednie założenia Konwencji implementowano na grunt systemu prawnego w Polsce ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 24 z 1994 r., poz. 83 ze zm.; w dalszym opisie zastosowano skrót papp), art. 23 i art. 24 kodeksu cywilnego (Dz. U. 16 z 1964 r., poz. 93 ze zm.) i na ustawę z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 47 z 1993 r., poz. 211; w dalszym opisie zastosowano skrót znk). Ustawa o prawie autorskim chroni utwór (art. 5 papp) spełniający jedno z poniższych kryteriów: którego twórcami są obywatele polscy; który został opublikowany po raz pierwszy na terytorium RP; który został po raz pierwszy opublikowany w języku polskim; który jest chroniony na podstawie umów międzynarodowych. Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór (art. 1 papp), czyli: rezultat pracy człowieka; w którym przejawia się działalność twórcza (osobiste ujęcie treści, niepowtarzalne); o indywidualnym (oryginalnym orzecznictwo sądowe) charakterze; i który został ustalony (nawet jego nieukończona postać). Nie ma znaczenia: spełnienie jakichkolwiek formalności, np. rejestracja utworu, wiek autora; przeznaczenie utworu, jego jakakolwiek wartość. W chwili ustalenia utworu spełniającego ustawowe kryteria twórcy przysługuje ustawowa ochrona. Utworem nie będą (art. 4 papp): 1. Akty normatywne lub ich urzędowe projekty; 2. Urzędowe dokumenty, materiały, znaki, symbole; 3. Opublikowane opisy patentowe lub ochronne; 4. Proste informacje prasowe. 2 Konwencja o utworzeniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO Sztokholm 1967 r.) - Tekst polski konwencji opublikowany w Dz. U. 9 z 1975 r., poz

16 Ustalenie utworu to takie uzewnętrznienie utworu, które umożliwia zapoznanie się z nim przez co najmniej jedną osobę poza twórcą, np. twórca ustalił utwór architektonicznourbanistyczny Starego Browaru w Poznaniu w formie szkicu i okazał go koledze. Ten fakt jest już spełnieniem ustawowego kryterium ustalenia i ujawnienia utworu, które należy zabezpieczyć co do daty okazania utworu przed ewentualnym naruszeniem prawa. W interpretacji ustawowych kryteriów utworu według prawa autorskiego mogą pomóc komentarze prawa autorskiego i orzeczenia Sądu Najwyższego. Przykłady utworów: zestaw słów tworzący oryginalny slogan reklamowy, który w sposób twórczy wyróżnia uczestnika rynku od innych firm; reklama audiowizualna proszku Pollena 2000 oparta na elementach Trylogii Henryka Sienkiewicza (prawa autorskie do powieści składających się na Trylogię już wygasły); Kubuś Puchatek tytuł książki spójny z treścią utworu stanowiący jednolite dzieło nieznane dotąd w światowej literaturze dziecięcej; oryginalna tarcza zegara wieżowego wkomponowana w elewację budynku (utwór architektoniczny); a także programy komputerowe (rozdział 7 papp), dzieła malarskie, literackie, muzyczne itp. Utwór zbiorowy W ustawie o papp w art. 11 jest mowa o utworze zbiorowym, który został wyjaśniony w orzecznictwie sądowym w następujący sposób: to utwór składający się z szeregu oddzielnych i odrębnych partii, które łączy w jedną całość działalność redaktorska, polegająca przede wszystkim na odpowiednim wyborze oraz układzie tych partii. Założeniem dzieła zbiorowego jest to, że poszczególne jego części są dziełami poszczególnych autorów. Takimi dziełami są encyklopedie, słowniki, księgi pamiątkowe, kalendarze itp. 3. Warunkiem istnienia utworu zbiorowego jest przygotowanie go przez kilku autorów (nie mylić z pojęciem współautorów), pod wspólną redakcją lub pod wspólną produkcją za zgodą wszystkich autorów. Utwór pracowniczy (art. 12 papp) Utwór pracowniczy jest to utwór stworzony przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, powstały za zgodnym zamiarem stron (pracownika i pracodawcy) 3 Wyrok S.A. Kraków z dn. 10 lutego 1995r. IACr 722/94 16

17 Program komputerowy Program komputerowy jest przedmiotem własności intelektualnej chronionej w Polsce na tych samych zasadach co utwór literacki wyrażony słowem, symbolem matematycznym, znakiem graficznym (art. 1 i 74 papp). Oznacza to, że programowi komputerowemu, który jest rezultatem twórczej działalności autora programu komputerowego, przysługuje ochrona zarówno w postaci ukończonej, jak i nieukończonej (art. 1.3 papp). Musi się cechować przy tym indywidualnym charakterem i być ustalony w jakiejkolwiek postaci niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1.1 papp). Twórca programu komputerowego nie jest swobodny w swojej twórczości i w indywidualnym wyrazie tego programu. Jest on ograniczony językiem i zasadami programowania oraz możliwościami komputera, w którym program ma być stosowany. Program komputerowy stworzony przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy jest pracowniczym programem komputerowym (art papp). Bazy danych W polskim systemie prawnym wyróżnia się dwa rodzaje baz danych: 1. Bazy danych, które są utworami i podlegają przepisom ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (Dz. U. 24 z 1994 r., poz. 83) wraz z późniejszymi zmianami. 2. Bazy danych, które nie są utworami i podlegają przepisom ustawy o ochronie baz danych z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz. U.128 z 2001 r., poz. 1402; w dalszym opisie zastosowano skrót obd). Jest to wynik implementowania do polskiego porządku prawnego przepisów dyrektywy o prawnej ochronie baz danych. Bazy danych jako przedmiot prawa autorskiego Bazy danych są zdefiniowane w art. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Są to zbiory, przedmioty, które stanowią utwory, rezultaty pracy człowieka, o twórczym charakterze doboru, układu bądź zestawienia składników. Ponadto wyróżniają się twórczą formą przedstawienia, są oryginalne i spełniają kryterium indywidualności. Twórczy charakter bazy danych przejawia się w oryginalnym doborze składników baz danych. Taka forma przedstawienia spełnia kryterium utworu w rozumieniu prawa autorskiego (art. 1, art. 3, art. 11 ustawy o papp). Twórczy wybór przynajmniej w części przejawia osobiste, indywidualne, oryginalne podejście autora, podyktowane jego twórczą wyobraźnią czy osobistą oceną. Tak zbudowane zestawienie (bazy danych chronionej prawem autorskim) oddziałuje na wyobraźnię i pozwala zrozumieć tezy autora. Czyni zbiór danych atrakcyjnym, ułatwia zrozumienie problemu, kierunków rozwoju danej dziedziny, mechanizmów kształtowania określonych zjawisk technicznych czy społecznych. Lista możliwości jest otwarta. Może to być wybór poczyniony 17

18 przez autora, ilustrujący jego preferencje czy hierarchię wartości, np. zbiór cytatów czy opis kolekcji dzieł sztuki według indywidualnych kryteriów, opatrzony komentarzem. Baza danych chroniona prawem autorskim może prezentować np. zainteresowania autora rozwojem jakiejś dziedziny techniki poprzez taki dobór informacji, by zachodziły wzajemne relacje i oddziaływania dla ilustracji tych zainteresowań. Bazy danych, którym brak cech twórczego charakteru, oryginalności i indywidualności, nie są utworami w rozumieniu prawa autorskiego. Zbiory, które mają charakter oczywisty, nie są zbiorami w rozumieniu prawa autorskiego i nie są chronione prawami autorskimi. Utworami w rozumieniu prawa autorskiego nie są więc bazy danych, w których zestawiono materiały bądź informacje w kolejności alfabetycznej czy chronologicznej, także książki adresowe oparte na standardzie, wykazy wszystkich aktów prawnych, indeksy rzeczowe, osobowe i inne dołączone do dzieł naukowych. Do takich baz zalicza się układy zbiorów, które mają charakter oczywisty, wyczerpujący, kompletny i są zbudowane wg klucza chronologicznego czy alfabetycznego (nie mają charakteru twórczego, oryginalnego i indywidualnego). Bazy danych jako przedmiot ustawy o ochronie baz danych. Ustawa o ochronie baz danych jest dostosowaniem prawa polskiego do wymogów unijnych. Reguluje to Dyrektywa Parlamentu i Rady 96/9 z 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych, której zapisy znajdują odzwierciedlenie w ustawie o ochronie baz danych z dnia 27 lipca 2001 r. Dyrektywa ta wprowadza ochronę baz danych niezależnie od tego, czy baza podlega ochronie z tytułu prawa autorskiego, czy jej nie podlega, bo nie spełnia kryterium utworu w rozumieniu ustawy o papp (sui generis, łac. swego rodzaju; w swoim (własnym) rodzaju; swoisty, osobliwy). Aby baza danych była objęta ochroną typu sui generis wystarczające jest udowodnienie przez producenta faktu poniesienia istotnego wkładu ilościowego lub jakościowego w otrzymanie, weryfikację czy prezentację bazy. Model ten przyjęty w dyrektywie nazywany jest ochroną odrębną, natomiast prawo do bazy prawem odrębnym. Podkreśla to odrębność prawa do baz danych od innych systemów ochrony, w szczególności prawa autorskiego i praw pokrewnych. Bazy danych są zdefiniowane w art. 2 ustawy o ochronie baz danych z dnia 21 lipca 2001 r. jest to zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagający istotnego, co do jakości lub ilości, nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji jego zawartości. Opierając się na tej definicji, za bazę danych należy uznać dobro niematerialne w postaci: zbioru, uporządkowanego według określonej systematyki lub metody, którego elementy są indywidualnie dostępne. Najprostszym przykładem pojedynczej bazy danych użytecznej dla przedsiębiorcy jest baza zawierająca tabele o określonej strukturze, w których przechowywane są informacje. Może to 18

19 być również baza wiedzy (zbiór definicji, faktów, pojęć i relacji między nimi, oparty na inteligentnej analizie danych w procesie interaktywnego komunikowania się z ekspertem), której utworzenie miało na celu zastąpienie pracy eksperta w danej dziedzinie. Zgodnie z przystosowaniem systemu prawa polskiego do prawa unijnego w zakresie baz danych wprowadzono pojęcia: pobieranie danych jest to stałe lub czasowe przejęcie lub przeniesienie całości lub istotnej, co do jakości lub ilości, części zawartości bazy danych na inny nośnik, bez względu na sposób lub formę tego przejęcia lub przeniesienia (art. 2 ust. 1 pkt. 2 ustawy o obd), gdzie przejęcie lub przeniesienie danych oznacza kopię zawartości bazy danych. Pobieranie danych może polegać na wydruku, wykonaniu kserokopii, zapisaniu bazy na komputerowym nośniku informacji, wprowadzeniu do pamięci operacyjnej komputera. wtórne wykorzystanie to publiczne udostępnienie bazy danych w dowolnej formie, a w szczególności poprzez rozpowszechnianie, bezpośrednie przekazywanie lub najem (art. 2 ust.1 pkt. 3 ustawy o obd), gdzie publiczne udostępnienie zachodzi w sytuacji, w której baza danych jest dostępna dla nieoznaczonego kręgu odbiorców (np. w Internecie na powszechnie dostępnym serwerze), natomiast niepubliczne w sytuacji, gdy dostęp do informacji mają indywidualni odbiorcy lub zamknięty krąg osób. Uregulowania dotyczące najmu znajdują się w kodeksie cywilnym (art. 659) i stanowią, iż najem bazy danych polega na tym, że wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy egzemplarz bazy danych do używania przez czas oznaczony lub nie, z zobowiązaniem zapłaty. Dodatkowo ustawa umożliwia również korzystanie z bazy danych na zasadzie tzw. dozwolonego użytku (art. 8 ustawy o obd) z istotnej, co do jakości lub ilości, części rozpowszechnionej bazy danych: do użytku osobistego, ale tylko z zawartości nieelektronicznej bazy danych, w charakterze ilustracji (tzw. prawo cytatu), w celach dydaktycznych lub badawczych, ze wskazaniem źródła, jeżeli takie korzystanie jest uzasadnione niekomercyjnym celem, dla którego wykorzystano bazę, do celów bezpieczeństwa wewnętrznego, postępowania sądowego lub administracyjnego. Producentem baz danych jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej (np. spółka cywilna, stowarzyszenie zwykłe, spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna), która ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego przy tworzeniu baz danych. Producent to również następca prawny (art. 2 ustawy o obd). Producentem bazy powstałej w wyniku stosunku pracy jest pracodawca, producentem bazy powstałej na podstawie umowy o dzieło lub zlecenie jest zleceniodawca, chyba że umowa stanowi inaczej. Producent posiada wyłączne prawo do korzystania z bazy danych w całości lub istotnej części co do jakości lub ilości (art. 6, ust. 1). Oznacza to, iż poza niektórymi przypadkami zawartymi 19

20 w art. 8 ustawy o obd producentowi przysługuje wyłączne i zbywalne prawo do pobierania danych i ich wtórnego wykorzystania. Z ochrony baz danych (art. 5, ust. 1-3) korzystają producenci, którzy są: obywatelami RP albo mają na jej terytorium swoją siedzibę lub obywatelami państwa członkowskiego Unii Europejskiej albo mają prawo do stałego pobytu na terytorium Wspólnoty Europejskiej lub osobą prawną założoną zgodnie z prawem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, posiadającą siedzibę i zakład główny wykonywania działalności na terytorium Wspólnoty Europejskiej. Zrzeczenie się przez producenta prawa do bazy na inne osoby jest możliwe w drodze dziedziczenia lub na postawie umowy, np. sprzedaży lub licencyjnej, pozwalającej na korzystanie z bazy danych, również tylko w określonym zakresie. Czas trwania ochrony bazy danych (zgodnie z art. 10 ustawy o obd) wynosi piętnaście lat: od daty jej sporządzenia, następujących po roku, w którym baza danych została sporządzona, od daty jej udostępnienia publicznie, następujących po roku, w którym doszło do jej udostępnienia po raz pierwszy. Przekształcenie bazy danych nie będącej utworem (w rozumieniu ustawy o papp) w bazę danych spełniającą kryteria utworu wymaga twórczego przepracowania bazy. Na przykład chronologiczny wykaz patentów dla ilustracji rozwoju dziedziny automatyki i robotyki sporządzony według dat zgłoszenia do Urzędu Patentowego nie spełnia kryterium bazy danych w rozumieniu prawa autorskiego. Wystarczy jednak taki wykaz wzbogacić w twórczej formie o przedstawienie historii rozwoju wskazanej dziedziny techniki. Wyobraźmy sobie chronologiczny wykaz zgłoszeń do Urzędu Patentowego, wykaz uzyskanych do tych przedmiotów praw wyłącznych (np. patenty), a także zbiór symboli przedmiotów reprezentujących daną dziedzinę techniki. W następnym kroku autor dokonuje skojarzenia tych trzech zbiorów w jedną całość i opatruje to swoim komentarzem. Takie autorskie opracowanie baz stanowi już twórczą formę przedstawienia, czytelną, transparentną, oryginalną i zrozumiałą dla szerokiego odbiorcy. Wzbogacona w ten sposób baza danych spełnia kryteria utworu w rozumieniu papp i będzie chroniona prawem autorskim. Bazy danych jako przedmiot ustawy o ochronie danych osobowych Baza danych w ustawie o ochronie danych osobowych jest zdefiniowana w art. 7. Jest ona rozumiana jako zbiór danych osobowych posiadających określoną strukturę, dostępnych według określonych kryteriów niezależnie od tego, czy zestaw ten jest rozproszony, czy podzielony rodzajowo. Zbiór ten jest przetwarzany w systemach informatycznych za pomocą 20