Zatrucia alkoholami wśród pacjentów Oddziału Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi, hospitalizowanych w latach

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Anna Rogaczewska 1 Katarzyna Kobza-Sindlewska 1 Anna Krakowiak 2 Anna Piekarska-Wijatkowska 1 Zatrucia alkoholami wśród pacjentów Oddziału Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi, hospitalizowanych w latach Acute alcohol poisonings among patients in Toxicology Unit, Nofer Institute of Occupational Medicine in the period of time Krajowe Centrum Informacji Toksykologicznej im. prof. J. Nofera w Łodzi Kierownik: Mgr inż. Anna Piekarska-Wijatkowska 2 Oddział Toksykologii Kliniki Chorób Zawodowych i Toksykologii im. prof. J. Nofera w Łodzi Kierownik: Dr hab. med. prof. IMP Anna Krakowiak Dodatkowe słowa kluczowe: zatrucia etanol metanol glikol etylenowy izopropanol Additional key words: poisoning ethanol methanol ethylene glycol isopropanol Celem pracy była analiza ostrych zatruć alkoholami (alkohol etylowy, alkohol metylowy, glikol etylenowy, alkohol izopropylowy) w latach wśród pacjentów leczonych w Oddziale Toksykologii (OT) Instytutu Medycyny Pracy (IMP) w Łodzi. Materiał i metody: W opracowaniu wykorzystano dane statystyczne, kodowane według ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) i opracowane przez pracowników Centrum Informacji Toksykologicznej IMP na podstawie kwestionariusza. Wyniki: W latach całkowita liczba pacjentów leczonych z powodu ostrych zatruć w OT IMP w Łodzi wynosiła , z czego przypadków były to zatrucia alkoholami, co stanowiło ponad 28% ogółu zatruć. Najliczniejszą grupą byli pacjenci zatruci etanolem (2 883 osoby), na drugim miejscu pacjenci zatruci metanolem (99 osób), następnie glikolem etylenowym (98 osób). W analizowanym materiale odnotowano 8 przypadków zatruć alkoholem izopropylowym. Największa liczba zatruć dotyczyła pacjentów do 30 roku życia. Najmniej zatruć było w grupie wiekowej powyżej 60 lat. Większość hospitalizowanych stanowili mężczyźni (2 417 osób). Przyczyną ponad 93% zatruć alkoholami było nadużycie/uzależnienie. Odnotowano 14 przypadków zgonów spowodowanych zatruciem alkoholami. Najwięcej zgonów nastąpiło w wyniku zatrucia glikolem etylenowym. Wnioski: Zatrucia alkoholami stanowią poważny problem toksykologiczny w IMP w Łodzi, a ich liczba w latach znacząco wzrosła. The purpose of the research was to present the analysis of acute alcohol poisonings (ethanol, methanol, ethylene glycol, isopropanol) in Toxicology Unit (TU), Nofer Institute of Occupational Medicine (NIOM), Łódź, Poland. Materials and methods: To further analysis were chosen all cases, whose were coded according to the International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision. Results: There were 10,936 acute poisonings in the analyzed period of time years, 3,088 of them referred to alcohol poisonings (28%). The largest group of patients included cases with ethanol intoxication (2,883 subjects), the second and third one cases with methanol and ethylene glycol poisonings (99 and 98 respectively), 8 cases were poisoned with isopropanol. The largest group of patients includes cases at age less than 30 years. Patients at age above 60 years formed the lowest group among the total number of poisonings. Most of the admitted cases were men (2,417 patients) and cases hospitalized due to ethanol abuse/addiction (93%). Ethylene glycol poisonings constituted the leading cause of deaths (10 subjects). Conclusions: The study shows, that intoxications with alcohols are a big problem in NIOM and the number of alcohol poisonings markedly increased in the years Adres do korespondencji: Anna Rogaczewska Krajowe Centrum Informacji Toksykologicznej Łódź ul. Św. Teresy 8 tel: (42) ; faks: (42) annarog@imp.lodz.pl Wstęp Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) spożycie alkoholu jest czynnikiem warunkującym częstotliwość występowania problemów zdrowotnych i powoduje niemal 6,5% ogółu zgonów w Europie. Istotne znaczenie ma rodzaj i ilość spożywanego alkoholu oraz wzorce picia alkoholu ze względu na ich potencjalne oddziaływanie na zdrowie. Według danych z 2011 r. w strukturze spożycia alkoholi w Polsce dominowało piwo - 56%, wzrosła konsumpcja napojów spirytusowych, zmalało natomiast spożycie wyrobów winiarskich. W sumie na statystycznego Polaka w 2011 r. przypadały ponad 94 litry piwa, 8,3 litra napojów 479

2 spirytusowych zawierających 40% alkohol oraz 6,4 litry wina [1]. Rozpowszechnienie szkodliwego spożywania alkoholu utrzymuje się na wysokim poziomie w całym regionie Unii Europejskiej, pomimo posiadanej wiedzy i technologii umożliwiających jego zwalczanie. Niepokojący jest również trend obniżenia się wieku osób, które sięgają po wyroby alkoholowe po raz pierwszy [2]. Spożywanie alkoholi jest jednym z czynników mogących powodować ostre zatrucia. Poniższe opracowanie przedstawia analizę ostrych zatruć alkoholami (etanolem, metanolem, glikolem etylenowym i izopropanolem) w latach w OT IMP w Łodzi. Zatrucia ostre w/w substancjami stanowią istotny problem toksykologiczny ze względu na łatwy do nich dostęp, ciężki przebieg zatrucia i szczególnie wśród alkoholi niespożywczych wysoką śmiertelność. Są odpowiedzialne za znaczną liczbę hospitalizacji, dotyczą często ludzi młodych. Znaczącym społecznie skutkiem zatrucia alkoholami jest wzrost liczby samobójstw [3-5]. Materiał i metody W opracowaniu wykorzystano dane statystyczne kodowane według ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) i opracowane przez pracowników Centrum Informacji Toksykologicznej IMP na podstawie kwestionariusza Informacja o leczonym przypadku ostrego zatrucia pacjentów leczonych w latach w Oddziale Toksykologii Kliniki Chorób Zawodowych i Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi z powodu zatruć alkoholami. Zebrane dane dotyczące przypadków zatruć poddano analizie w zależności od czynnika toksycznego, wieku, płci, rodzaju zatrucia, wyników leczenia i przyczyny zgonu. Wyniki Dane dotyczące liczby zatruć alkoholami w stosunku do całkowitej liczby pacjentów leczonych w OT IMP w latach z powodu ostrych zatruć, przedstawia tabela I. W analizowanym materiale całkowita liczba zatruć wynosiła przypadków, z czego stanowiły zatrucia alkoholami, co daje ponad 28% ogółu wszystkich zatruć. Najmniejszą liczbę zatruć alkoholami odnotowano w roku 2007 (350 pacjentów), a największą w roku 2012 (732 pacjentów). W okresie od 2010 do 2012 roku liczba pacjentów zatrutych alkoholami wzrosła. Analizę zatruć ze względu na rodzaj alkoholu przedstawia rycina 1. Najliczniejszą grupę stanowili pacjenci zatruci etanolem: hospitalizowanych w okresie , co stanowi 26,4% ogółu zatruć ksenobiotykami (93,4% zatruć wszystkimi alkoholami). Na drugim miejscu byli pacjenci zatruci metanolem - 99 osób, co stanowiło 0,9% wszystkich zatruć (3,2% zatruć alkoholami). Taki sam odsetek - 0,9% stanowiły zatrucia glikolem etylenowym (98 osób). Ośmiu pacjentów hospitalizowano z powodu zatrucia izopropanolem, co stanowi 0,1% całkowitej liczby zatruć (0,2% zatruć alkoholami). Największą liczbę zatruć etanolem odnotowano w roku pacjentów, Tabela I Zatrucia alkoholami w latach Poisonings with alcohols during the period a najniższą w roku pacjentów. W analizowanym materiale liczba zatruć metanolem była najwyższa w roku osoby, a najniższa w latach 2009 i 2010 (po 5 osób w każdym roku). W przypadku zatruć glikolem etylenowym najwyższą liczbę zatruć odnotowano w latach 2010 i po 23 osoby w każdym roku, a najniższą w latach 2007 i po 11 osób. Zatrucia izopropanolem w latach utrzymywały się na podobnym poziomie (tabela II). Rycina 2 przedstawia graficznie dane dotyczące zatruć w poszczególnych grupach wiekowych. Największa liczba zatruć alkoholami występowała u pacjentów w wieku do 30 lat, najmniej zatruć odnotowano w grupie powyżej 60 lat. W przedstawionej pracy większość pacjentów stanowili mężczyźni osób, co stanowi 78,2% wszystkich leczonych z powodu zatruć alkoholami. Liczba hospitalizowanych kobiet wynosiła 525 leczonych, Lata Całkowita liczba zatruć Liczba zatruć alkoholami % , , , , , ,1 Ogółem ,2 Tabela II Zatrucia alkoholami z podziałem na rodzaje alkoholi ( ). Poisonings according to the kind of alcohol ( ). Rodzaj alkoholu Ogółem Etanol Metanol Glikol etylenowy Izopropanol Ogółem Rycina 1 Analiza zatruć alkoholami z podziałem na rodzaj alkoholu. Analysis of alcohol poisonings according to kind of alcohol. Rycina 2 Rozkład zatruć alkoholami według grup wiekowych pacjentów. Distribution of alcohol poisonings according to age. 480 A. Rogaczewska i wsp.

3 co daje 17,0%. Odnotowano brak danych dotyczących płci w 146 kwestionariuszach, co stanowi 4,7%. Najwięcej zatruć alkoholami odnotowano w roku mężczyzn i 127 kobiet. Zatrucia alkoholami w latach z podziałem na płeć przedstawia tabela III. Przyczyną ponad 93% zatruć alkoholami było nadużycie/uzależnienie. Przypadkowe zatrucia alkoholami w omawianym okresie stanowiły 2,4%. Odsetek zatruć samobójczych wyniósł 1,1%. Odsetek zatruć alkoholami według rodzaju zatrucia przedstawia rycina 3. Ponad połowa pacjentów zatrutych alkoholami została przeniesiona do innych szpitali lub Miejskiego Ośrodka Profilaktyki i Terapii Uzależnień (MOPiTU) - 57%. Wyleczonych z ostrego zatrucia zostało 29% pacjentów. Na własną prośbę wypisało się 12% pacjentów leczonych w OT IMP w Łodzi (Tab. IV). Zgony w wyniku działania alkoholu stanowiły 0,4%. Odnotowano 14 zgonów, w tym 10 po zatruciu glikolem etylenowym, 3 po zatruciu metanolem i 1 po zatruciu etanolem (Ryc. 4). Omówienie Analiza zebranych danych z OT IMP w Łodzi wykazała, że ostre zatrucia alkoholami są drugą co do częstości przyczyną zatruć po zatruciach lekami, stanowią 28,2% ogółu zatruć [3-5]. Alkohol etylowy był przyczyną 26,4% ogółu zatruć w łódzkim Oddziale Toksykologii. Jednocześnie zatrucia etanolem stanowiły ponad 93% wszystkich zatruć alkoholami. W 2010 roku w Polsce, zatrucia etanolem były też najczęstszymi rozpoznaniami w populacji chorych wypisywanych bezpośrednio z Oddziałów Ratunkowych i z Izb Przyjęć Szpitalnych i stanowiły 71,16% wszystkich leczonych tam przypadków [6]. Według danych z Zakładu Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie zatrucia etanolem stanowiły 98,5% wszystkich zatruć alkoholami [7]. Równie wysoki odsetek zatruć etanolem oraz etanolem w połączeniu z innymi ksenobiotykami można zaobserwować także w innych krajach, choć widoczne jest tu znaczne Tabela III Analiza zatruć alkoholami z podziałem na płeć ( ). Analysis of poisonings with alcohols according to gender ( ). Lata Płeć M % K % zróżnicowanie w zależności od społecznego przyzwolenia na spożywanie alkoholu, czy też względów religijnych [3,6]. Drugie miejsce pod względem liczby zatrutych pacjentów w OT IMP w Łodzi zajął metanol (99 pacjentów), co stanowi 0,9% wszystkich zatruć [8]. Metanol stanowił 3,2% zatruć alkoholami. Liczba zatruć metanolem zdiagnozowanych w Laboratoriach Toksykologicznych w Sosnowcu i Krakowie w badanym okresie wzrastała od kilku w Sosnowcu i kilkunastu w Krakowie w 2010 r. do ponad czterdziestu w roku 2012 [9]. Według danych z NFZ (Narodowy Fundusz Zdrowia) w roku 2009 na terenie Polski częstość zatruć metanolem oszacowano na 0,29%, a w roku 2010 zatrucia metanolem stanowiły 0,3%. Na terenie Unii Europejskiej zatrucia alkoholami niespożywczymi stanowią około 0,3% wszystkich zatruć ksenobiotykami, a zdecydowana większość z nich, szczególnie o poważnym przebiegu klinicznym i obarczonych dużym ryzykiem zgonu wiąże z zatruciami drogą pokarmową [10,11]. W wyniku zatrucia glikolem etylenowym hospitalizowano w OT IMP w Łodzi 98 osób, co stanowiło 0,9% ogółu zatruć. W grupie zatruć alkoholami odsetek zatruć glikolem etylenowym wyniósł 3,2%. Według danych z Laboratoriów Toksykologicznych Brak danych % Ogółem , ,8 16 4, , ,6 34 8, , ,1 12 2, , ,7 34 6, , ,3 50 8, , , Ogółem , , , Tabela IV Wynik leczenia w przypadku zatruć alkoholami ( ). Results of treatment in alcohol poisonings ( ). Wynik leczenia Liczba pacjentów % Wyleczony ,7 Wyleczony z następstwami zatrucia 28 0,9 Wypisany na własną prośbę ,3 Zgon w wyniku działania alkoholu 14 0,4 Inne ,7 Brak danych 31 1,0 Ogółem Rycina 3 Odsetek zatruć alkoholami według rodzaju zatrucia. Percentage of alcohol poisonings according to type of poisoning. Rycina 4 Śmiertelność w zatruciach alkoholami z podziałem na rodzaj alkoholu w latach Deaths with alcohol poisonings according to kind of alcohol during the period

4 w Krakowie i Sosnowcu w latach zatrucia glikolem etylenowym były częstsze niż zatrucia metanolem [9]. W analizie przeprowadzonej przez Pomorskie Centrum Toksykologii w 2009 roku spośród wszystkich zatruć alkoholami niespożywczymi w Polsce, 77,6% stanowiły zatrucia glikolem etylenowym. Według tego samego autora w roku 2009 i 2010 na terenie Polski częstość zatruć glikolem etylenowym, jak wynika z danych NFZ, kształtowała się na poziome 0,3% [10]. Liczba pacjentów leczonych z powodu zatruć izopropanolem w OT IMP w Łodzi wynosiła 8 osób, co stanowiło 0,1% wszystkich zatruć w omawianym okresie. Odsetek zatruć tym czynnikiem w grupie zatruć alkoholami wyniósł 0,2%. Porównywalną częstość zatruć izopropanolem (0,2%) odnotowano w Zakładzie Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie [7]. Według danych opublikowanych w roku 2012 dał się zauważyć wyraźny wzrost liczby zatruć alkoholami niespożywczymi, co wynikało w głównej mierze z pojawienia się na rynku tanich płynów do spryskiwaczy samochodowych, zawierających w swoim składzie mieszaninę etanolu z izopropanolem i glikolem etylenowym [11]. W badaniach Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego znacząco wzrosła liczba pozytywnych analiz na obecność izopropanolu w materiale sekcyjnym [12]. W ocenie autorów ma to związek z wprowadzeniem do obrotu dużych ilości nielegalnych wyrobów spirytusowych skażonych izopropanolem [13]. W literaturze światowej poświęca się coraz więcej uwagi rosnącemu zjawisku używania i nadużywania alkoholu przez dzieci i młodzież [14]. Spożywanie alkoholu w młodym wieku jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju uzależnienia od alkoholu. Z raportu ESPAD (The European School Survey Project on Alkohol and other Drugs) z 2007 r. wynika, że blisko 90% populacji nastolatków w wieku niespełna 16 lat spożywało alkohol przynajmniej raz w ciągu swojego życia [15]. Również w prezentowanej pracy, największa liczba zatruć alkoholami występowała u pacjentów w wieku do 30 lat. W przedstawionej pracy większość hospitalizowanych w wyniku zatrucia alkoholami w OT IMP w Łodzi to mężczyźni (78,2%). W badaniach Pomorskiego Centrum Toksykologii w zatruciach alkoholami, w tym niespożywczymi, widoczna była zdecydowana przewaga mężczyzn [16,17]. Najczęściej zatrucia metanolem zdarzały się w grupie mężczyzn - odsetek wynosił 89,4%. Również zatrucia glikolem etylenowym dominowały w grupie mężczyzn, ich odsetek wynosił 85,4% [9]. Według danych literaturowych stosunek liczby mężczyzn do kobiet w zatruciach alkoholami wynosi 3:1 [6,9]. Porównując dane literaturowe z naszymi wynikami stosunek mężczyzn do kobiet był wyższy i wynosił 4:1. Według PARPA (Państwowej Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) liczba osób uzależnionych od alkoholu w Polsce wynosi 800 tys., natomiast grupa osób pijących szkodliwie lub ryzykowanie jest szacowana na 2-2,5 mln. Zatem problem nadmiernego spożycia alkoholu dotyczy ok. 9% populacji Polski [18]. W prezentowanej analizie przyczyną ponad 93% zatruć alkoholami było nadużycie/ uzależnienie. Według danych literaturowych główną przyczyną konsumpcji metanolu jest jego stosunkowo duża dostępność, niski koszt zakupu oraz smak i zapach identyczny z etanolem. Prowadzi to do zatruć zarówno omyłkowych, jak i przypadkowych wśród osób traktujących metanol jako substytut etanolu, szczególnie osób uzależnionych [19]. Z kolei zatrucia izopropanolem związane są przede wszystkim z obszarem patologii społecznej - spożywany on jest przez osoby uzależnione od alkoholu jako substytut alkoholu konsumpcyjnego [13]. Ponad połowa pacjentów zatrutych alkoholami w OT IMP w Łodzi została przeniesiona do innych szpitali lub MOPi- TU (56,7%). Wyleczonych zostało 28,7% pacjentów. Na własna prośbę wypisało się ponad 12% pacjentów leczonych w OT IMP w Łodzi. Z danych NFZ wynika, że na oddziałach toksykologicznych najczęstszym trybem wypisów okazało się zakończenie procesu terapeutycznego - 36,95%. Wśród wszystkich hospitalizacji spowodowanych zatruciami zwraca uwagę duży odsetek wypisów chorych w trybie na własne żądanie, który według danych NFZ na oddziałach toksykologicznych sięga nawet 18% [6]. Zgony w wyniku zatrucia alkoholem w OT IMP w Łodzi stanowiły 0,4%. Głównym czynnikiem był glikol etylenowy; 10 zgonów spowodowanych tym czynnikiem stanowiło 71,4% wszystkich zgonów w efekcie zatrucia alkoholami w omawianym okresie. Z danych NFZ wynika, że wśród pacjentów leczonych z powodu zatruć alkoholami w oddziałach toksykologicznych zgony były spowodowane w głównej mierze zatruciami glikolem i/lub metanolem [6]. Według danych z NFZ w roku 2010 całkowita śmiertelność w zatruciach glikolem etylenowym na oddziałach toksykologii w Polsce wyniosła 20,97% [10]. W omawianym okresie w OT IMP w Łodzi odnotowano 3 przypadki zgonów po spożyciu metanolu, co stanowi 21,5% wszystkich zgonów spowodowanych spożyciem alkoholi. Z danych NFZ w 2010 r. wynika, że całkowita śmiertelność w zatruciach metanolem w Polsce wynosiła 48,96% [10]. W materiale OT IMP w Łodzi nie odnotowano w latach zgonów spowodowanych izopropanolem. W innych krajach śmiertelność w ostrych zatruciach alkoholami niespożywczymi wahała się w granicach 7-50%, choć w ciężkich zatruciach może sięgać nawet 80-90% [16]. Wnioski 1. Pod względem częstości, zatrucia alkoholami występują po zatruciach lekami. 2. W grupie pacjentów zatrutych alkoholami głównym czynnikiem powodującym ostre zatrucia w OT IMP w Łodzi był alkohol etylowy. Alkohol metylowy był na drugim miejscu pod względem ilości zatruć. Następnie odnotowano zatrucia glikolem etylenowym. Najmniej zatruć było alkoholem izopropylowym. 3. Wśród pacjentów hospitalizowanych w OT IMP w Łodzi dominowali mężczyźni. Stosunek mężczyzn do kobiet w omawianym okresie wyniósł 4:1. 4. W analizowanym materiale najliczniejszą grupę stanowili pacjenci do 30 roku życia. 5. Główną przyczyną zatruć alkoholami w latach w OT IMP w Łodzi było nadużycie/uzależnienie. 6. Ponad połowa pacjentów hospitalizowanych została przeniesiona do innych oddziałów szpitalnych lub MOPiTU. 7. Główną przyczyna zgonów w OT IMP w latach były zatrucia glikolem etylenowym i metanolem. Odnotowano jeden zgon w wyniku działania etanolu. Nie stwierdzono zgonów spowodowanych zatruciem izopropanolem. Piśmiennictwo: 1. Krzemiński M (red.): Rynek używek. Cz.1 Rynek alkoholu i napojów alkoholowych. Stan i perspektywy. Analizy Rynkowe 2013; 1: Europejski Raport Zdrowia 2012: Droga do osiągnięcia dobrostanu (streszczenie). WHO Dostępny: php?news=84&wid= Piekarska-Wijatkowska A, Czyżewska S, Kotwica M, Krakowiak A: Epidemiologia ostrych zatruć w latach w Oddziale Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi. Przegl Lek. 2013; 70: Krakowiak A, Kotwica M, Śliwkiewicz K, Piekarska- Wijatkowska A: Epidemiology of acute poisonings during in Toxicology Unit, Department of Occupational Medicine and Toxicology, Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland. IJOMEH 2011; 24: Kotwica M, Czerczak S: Acute poisonings registered since 1970: trends and characteristics. Analysis of the files collected in the National Poison Information Centre, Łódź, Poland. IJOMEH 2007; 20: Świderska A, Sein Anand J: Wybrane zagadnienia dotyczące ostrych zatruć ksenobiotykami w Polsce w 2010 roku. Przegl Lek. 2012; 69: Potocka-Banaś B, Borowiak K, Janus T: Alkohol etylowy - wybrane problemy kliniczne i diagnostyczne. Diagn Lab. 2008; 44: Rzepecki J, Krakowiak A, Fiszer M, Czyżewska S, Winnicka R. i wsp: Ostre zatrucia alkoholem metylowym wśród pacjentów Oddziału Toksykologii Instytutu Medycyny Pracy im. Nofera w Łodzi, hospitalizowanych w latach Przegl Lek. 2012; 69: Gomółka E, Kapala M, Hydzik P: Potwierdzone zatrucia glikolem etylenowym i alkoholem metylowym w Polsce południowej w latach na podstawie wyników oznaczeń laboratoriów toksykologicznych w Krakowie i Sosnowcu. Przegl Lek. 2013; 70: Świderska A, Sein Anand J: Wybrane zagadnienia dotyczące ostrych zatruć glikolem etylenowym i metanolem w Polsce w Przegl Lek. 2013; 70: Sein Anand J, Wiergowski M, Barwina M: Nietypowe zatrucia mieszaniną alkoholi niespożywczych - opis przypadku. Przegl Lek. 2012; 69: Drela E, Rosół M, Trnka J: Poisonings with iso-propanol and acetone as the substitutes of ethyl alcohol. Probl Forensic Sci. 2004; 58: Nowicka J, Kulikowska J, Chowaniec C, Grabowska T, Celiński R et al: Medicolegal and toxicological aspects of isopropanol levels in post-mortem material. Probl Forensic Sci. 2010; 82: Marek P, Tomasik PJ, Kościelniak B, Stefko K: Analiza zatruć alkoholem na podstawie przyjęć do Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w Krakowie w latach Nowa Pediatr. 2013; 4: Kamińska H, Zachurzok-Buczyńska A, Gawlik A, Małecka-Tendera E: Zatrucia alkoholem etylowym wśród dzieci i młodzieży hospitalizowanych w Klinice Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach w latach doniesienie wstępne. Przegl Lek. 2012; 69: Okłota M, Niemcunowicz-Janica A, Załuski J, Bardaszka Z, Ptaszyńska-Sarosiek I: Ostre śmiertelne 482 A. Rogaczewska i wsp.

5 zatrucia etanolem w latach w materiałach własnych Zakładu Medycyny Sądowej w Białymstoku. Arch Med Sąd Krym. 2009; 59: Wojewódzka-Żelezniakowicz M, Czaban SL, Poniatowski B, Ładny JR: Zatrucia epidemiologia, diagnostyka i leczenie w oddziale ratunkowym. Post Nauk Med. 2009; 6: Jakubczyk A, Wojnar M: Całkowita abstynencja czy redukcja szkód - różne strategie terapii uzależnienia od alkoholu w świetle badań i międzynarodowych zaleceń. Psychiatr Pol. 2012; 46: Rzepecki J, Kołaciński Z: Diagnostyka i leczenie zatruć alkoholami niekonsumpcyjnymi. Nowa Klin. 2000; 7: