Kształcenie pozaformalne w zakresie przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Przegląd wybranych inicjatyw

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Kształcenie pozaformalne w zakresie przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Przegląd wybranych inicjatyw Problematyka przedsiębiorczości społecznej przeżywa w Polsce renesans od kilku lat. Głównie za sprawą finansowania z Unii Europejskiej podejmowane jest wiele inicjatyw, których celem jest wsparcie sektora ekonomii społecznej 1 w Polsce. Ważną formą owych działań jest edukacja kadr i otoczenia gospodarki społecznej. W artykule zwrócono uwagę na inicjatywy edukacyjne w zakresie gospodarki społecznej realizowane w Polsce poza formalnym, szkolnym systemem nauczania. Wyjaśniono specyfikę kształcenia pozaszkolnego, uwzględniając polski kontekst. Następnie zagadnienie zilustrowano kilkoma przedsięwzięciami edukacyjnymi o charakterze pozaformalnym zwracając uwagę na wypracowane materiały i formy dydaktyczne. Formy edukacji W raporcie pt. Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie 2 opublikowanym przez Komisję Europejską w 2011 roku za istotne źródła informacji w zakresie form kształcenia uznano: typologie, definicje, glosariusze i podręczniki przygotowane przez OECD, CEDEFOP, Eurostat. Klasyfikacje form kształcenia wypracowane przez wskazane wyżej instytucje oraz źródła informacji na ten temat przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Formy kształcenia wybrane źródła informacji Typ Klasyfikacja form instytucji kształcenia OECD formalne, nieformalne, incydentalne Beyond Rhetoric: Adult Learning Policies and Practices, OECD, 2003, cyt. za: Uczenie się dorosłych. Przegląd tematyczny. Raport źródłowy Polska, Ministerstwo Gospo- Eurostat CEDEFOP formalne, pozaformalne, nieformalne, incydentalne formalne, pozaformalne, nieformalne darki i Pracy, OECD, Warszawa 2005 Classification of learning activities Manual, Office for Official Publications of the European Communities, Eurostat, Luksemburg 2006 Terminology of vocational training policy. A multilingual glossary of an enlarged Europe, Office for Official Publications of the European Communities, CEDEFOP, Luksemburg 2004; Terminology of European education and training policy. A Selection of 100 key term, Office for Official Publications of the European Communities, CEDEFOP, Luksemburg 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie, Komisja Europejska, Warszawa 2011; Study on European terminology in adult education for a common language and common understanding and monitoring of the sector, NRDC 2010, ( ). 10

2 Uogólniając za powszechny można przyjąć podział na edukację formalną (ang. formal learning), pozaformalną (ang. non-formal learning) 3 i nieformalną (ang. informal learning). Analizując szczegółowe definicje zawarte we wskazanych publikacjach należy zwrócić uwagę na istnienie różnic koncepcyjnych i terminologicznych w definiowaniu form kształcenia. Przykładowo według OECD kształcenie nieformalne to świadoma i zorganizowana działalność kształcąco-wychowawcza prowadzona poza ustawowym formalnym systemem szkolnym, umożliwiająca określonej grupie uczestników osiągnięcie założonych celów kształcenia 4. Z kolei według Eurostatu kształcenie pozaformalne może odbywać się zarówno w obrębie instytucji edukacyjnych, jak i poza nimi, mogą w nim uczestniczyć osoby z wszystkich grup wiekowych. W zależności od kontekstu krajowego może ono obejmować programy edukacyjne zwalczające niepiśmienność dorosłych, kształcenie podstawowe dzieci nieuczęszczających do szkoły oraz kształtowanie umiejętności życiowych, zawodowych i kultury ogólnej. Kształcenie pozaformalnego od formalnego odróżnia jedno zasadnicze kryterium. A mianowicie, w przypadku kształcenia formalnego osiągnięty wynik dydaktyczny można odnaleźć w krajowych ramach kwalifikacji. Analizując literaturę krajową warto przytoczyć podejście Głównego Urzędu Statystycznego. W badaniu pt. Kształcenie dorosłych wyróżnił on następujące typy kształcenia: formalne, pozaformalne i nieformalne (samokształcenie). Kształcenie pozaformalne 5 jest rozumiane jako wszelkie zorganizowane działania edukacyjne, które nie odpowiadają definicji edukacji szkolnej, tzn. nie są one zapewnione poprzez formalne instytucje szkolne. Dotyczy ono wszystkich rodzajów dokształcania i szkoleń poza systemem szkolnym. Kształcenie pozaformalne, inaczej niż w przypadku edukacji formalnej, nie powoduje zmiany w poziomie wykształcenia. Kształcenie takie prowadzone jest zazwyczaj w formie kursów, szkoleń, instruktaży (w miejscu pracy lub poza nim), seminariów, konferencji lub wykładów, na które respondent zgłosił się i w których uczestniczył. Kształcenie poza formalnym systemem edukacji prowadzi zazwyczaj do rozwoju, poszerzania i zdobywania umiejętności w różnych dziedzinach życia zawodowego, społecznego jak również kulturalnego. W odróżnieniu od kształcenia nieformalnego, kształcenie pozaformalne powinno odbywać się przy udziale wykładowcy, instruktora, nauczyciela lub szkoleniowca. Zajęcia mogą mieć charakter kursów lub szkoleń doskonalących kwalifikacje zawodowe, mogą prowadzić do uzyskania umiejętności potrzebnych w życiu społecznym. Uczestnictwo w takim szkoleniu może kończyć się uzyskaniem świadectwa lub nie 6. Z kolei w Szczegółowym Opisie Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki kształcenie pozaformalne scharakteryzowano jako kształcenie instytucjonalne i sformalizowane realizowane poza programami umożliwiającymi zdobycie uznawanych w danym systemie prawnym kwalifikacji (np. szkolenia oparte na doświadczeniu firm, korporacji, organizacji społecznych 7. Przedmiotem zainteresowania w ramach niniejszego artykułu jest świadoma i zorganizowana działalność kształcącowychowująca prowadzona poza ustanowionym formalnym systemem szkolnym 8. Kształcenie w takim systemie może mieć różne formy, i jest zapewnione przez instytucje działające poza oficjalnym systemem szkolnym, zarówno instytucje publiczne, prywatne, inicjatywy obywatelskie i w ramach innych przedsięwzięć. Problematyka edukacji kadr w zakresie gospodarki społecznej i przedsiębiorczości społecznej nie była dotychczas szerzej analizowana w Polsce. Dostępne opracowania i raporty badawcze poświęcone są tematom bliskoznacznym tj. rola edukacji pozaszkolnej i samokształcenia w sferze działań obywatelskich (np. G. Makowski, F. Pazderski 9, 11

3 M. Koziarek 10 ), edukacja obywatelska w Polsce (np. E. Siellawa-Kolbowska i in., ), analiza usług świadczonych przez organizacje infrastrukturalne (M. Leszczyńska i in. 12 ), edukacji osób dorosłych w Polsce (np. Kształcenie dorosłych 13, Kształcenie i szkolenie zawodowe w Europie ), edukacja ustawiczna (np. Kształcenie ustawiczne w Małopolsce: analiza danych zastanych 15 ). W kontekście celu niniejszego opracowania jako pionierskie należy przytoczyć badanie autorstwa B. Worek i S. Krupnika przeprowadzone w Małopolsce w 2007 roku, którego wyniki opublikowano pn. Analiza porównawcza popytu na umiejętności i kwalifikacje oraz podaży usług szkoleniowych i doradczych dla przedsiębiorstw społecznych 16 oraz badanie pn. Monitoring przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce przeprowadzone pilotażowe i rozwijane w Małopolsce, zawierające także blok dotyczący podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez przedsiębiorców społecznych 17. Przegląd wybranych inicjatyw edukacyjnych Analizując inicjatywy edukacyjne realizowane w Polsce od 2003 roku 18 w trybie pozaszkolnym w zakresie przedsiębiorczości społecznej można wskazać trzy grupy dostawców edukacji tj. 19 : 1) instytucje i agendy publiczne (poziom makro), 2) instytucje prywatne działające lokalnie, w tym również sieci organizacji (poziom mezzo), 3) inicjatywy obywatelskich (poziom mikro). Z kolei odbiorców edukacji prowadzonej w formie pozaszkolnej można podzielić na dwie grupy: 1) odbiorców bezpośrednich do tej grupy zaliczyć należy kadry sektora gospodarki społecznej (tj. liderów, pracowników, wolontariuszy podmiotów ekonomii społecznej), 2) odbiorców pośrednich otoczenie (tj. administracja publiczna, obywatele, społeczności lokalne). W tabeli 2 przedstawiono kilka wybranych przedsięwzięć edukacyjnych, które organizowane były zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne. Wśród odbiorców wymienić należy kadry sektora gospodarki społecznej, jak i jego otoczenie (w tym dzieci i młodzież). Opisane projekty finansowane są z różnych źródeł. Choć należy zauważyć, iż na rynku usług edukacyjnych adresowanych do podmiotów gospodarki społecznej dominuje oferta finansowana ze środków publicznych (głównie EFS). Program Operacyjny Kapitał Ludzki jest aktualnie czasie największym finansowym instrumentem wspierającym rozwój ekonomii społecznej w Polsce, w tym usług edukacyjnych świadczonych na rzecz tego sektora. Biorąc pod uwagę specyfikę sektora ekonomii społecznej (m.in. cel działania, etos, a także potencjał instytucjonalny i finansowy) edukacja pozaszkolna realizowana w ramach projektów finansowanych ze środków publicznych nieodpłatna lub częściowo odpłatna stanowi istotny element w procesie budowania kompetencji kadr podmiotów gospodarki społecznej oraz profesjonalizacji ich zarządzania. Ocenę działań wspierających sektor gospodarki społecznej w kraju w tym działań edukacyjnych, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, można znaleźć w Raporcie wydanym w 2013 roku, przygotowanym na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju. Każdorazowo zwrócono uwagę na wypracowane materiały dydaktyczne, w tym nowatorskie formy i metody kształcenia, które można wykorzystać w procesie edukacji w zakresie gospodarki społecznej. 12

4 Tabela 2. Edukacja przedsiębiorczości społecznej przegląd wybranych inicjatyw Nazwa projektu/przedsięwzięcia Profesjonalne służby zatrudnienia na rzecz ekonomii społecznej i trzeciego sektora Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pożytku Publicznego, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych Projekt był realizowany w latach i był skierowany do pracowników powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy. Miał na celu wyposażenie pracowników publicznych służb zatrudnienia w każdym województwie w kraju w wiedzę z zakresu ekonomii społecznej. W projekcie przeszkolono pracowników wojewódzkich i powiatowych urzędów pracy oraz objęto wsparciem wybrane urzędy pracy. Pracownicy otrzymali wiedzę teoretyczną (z zakresu zatrudnienia socjalnego, spółdzielczości socjalnej itp.) oraz praktyczną (zorganizowano spotkania z praktykami działającymi w obszarze ekonomii społecznej), uzupełnioną szkoleniem e-learningowym. Projekt był finansowany ze środków EFS (Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich na lata , Działanie 1.1). poradnik adresowany do publicznych służb zatrudnienia, zestaw broszur edukacyjnych opisujących główne instrumenty ekonomii społecznej w Polsce oraz formy współpracy administracji publicznej z podmiotami ekonomii społecznej, tematyczna gra komputerowa Przyjacielska przysługa z zakresu badania predyspozycji osoby bezrobotnej do pracy w środowisku ekonomii społecznej, podręcznik szkoleniowy dla trenerów oraz materiał dotyczący kursu e-learningowego. Wybrane materiały szkoleniowe zostały przetłumaczone na język angielski i rosyjski Narodowy Bank Polski NBP podejmuje działania, których celem jest promocja w społeczeństwie szeroko rozumianej wiedzy ekonomicznej. Realizowane przez NBP przedsięwzięcia poświęcone są różnym aspektom funkcjonowania gospodarki, zarządzania, przedsiębiorczości. Łączą one elementy edukacji szkolnej i pozaszkolnej. Wykorzystują nowoczesne formy dydaktyczne, atrakcyjne dla uczestników (np. e-learning, fora internetowe, czat, zajęcia w Second Life, filmy edukacyjne kończących się z dyskusją online itp.). Ważnym elementów projektów jest ich praktyczny, aplikacyjny charakter. Uczestnicy programów są zobligowani do podejmowania aktywności społeczno-ekonomicznej w szkole, organizacjach pozarządowych i innych instytucjach. Działalność edukacyjna NBP polega między innymi na: a) realizacji projektów edukacyjnych adresowanych do dzieci i młodzieży (np. Akademia Edukacji Menedżerskiej: Młodzi Przedsiębiorczy: Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy: b) prowadzenie portalu internetowego: ww.nbportal.pl. Oferta edukacyjna portalu jest projektowana z myślą o potrzebach i oczekiwaniach młodzieży gimnazjalnej, licealnej, studentów, nauczycieli oraz osób dorosłych. Portal oferuje dostęp do nowoczesnych, multimedialnych i interaktywnych narzędzi edukacyjnych. Ważny element portalu stanowią dostępne publicznie scenariusze i projekty lekcji przeznaczone są dla nauczycieli na poziomie gimnazjalnym oraz ponadgimnazjalnym (np. Samozatrudnienie motywy podejmowania działalności gospodarczej; Jak walczyć z bezrobociem? Etyka biznesu), 13

5 c) dofinansowanie społecznych inicjatyw edukacyjnych. NBP opiniuje wnioski o dofinansowanie projektów edukacyjnych ze środków własnych. Wnioskodawcą może być podmiot zewnętrzny będący osobą prawną lub inną jednostką organizacyjną. Bank określa i upublicznia na stronie internetowej priorytetowe obszary wsparcia Nazwa projektu/przedsięwzięcia Chłopska Szkoła Biznesu Małopolski Instytut Kultury Chłopska Szkoła Biznesu to gra symulacyjna, która jest stosowana w edukacji na rzecz przedsiębiorczości oraz rozwijania kompetencji społecznych graczy. Gra nawiązuje do działalności produkcyjnej i handlowej rzemieślników z ośrodka andrychowskiego w Małopolsce w XVIII wieku. Gra otrzymała wiele rekomendacji (np. Ośrodka Rozwoju Edukacji, Centrum Edukacji Obywatelskiej) i wyróżnień (np. Regionalnego Lidera Innowacji i Rozwoju 2010 dla Małopolskiego Instytutu Kultury za zrealizowane przedsięwzięcie wydawniczo-edukacyjne ). Była ona wykorzystywana przez różne instytucje, w tym także również do promocji tematu ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej. Dzięki Chłopskiej Szkole Biznesu gracze rozwijają swoje kompetencje społeczne, a także przedsiębiorczość, kreatywność i umiejętności negocjacyjne. Poznają także podstawowe pojęcia z zakresu ekonomii i finansów. Gra jest przeznaczona dla młodzieży od 12 roku życia i osób dorosłych. Zasady nabycia i korzystania z gry są dostępne na stronie internetowej Małopolskiego Instytutu Kultury. Nazwa projektu/przedsięwzięcia Ekonomia Solidarności Fundacja Centrum Solidarności Projekt Ekonomia Solidarności był realizowany w latach i miał na celu upowszechnianie idei przedsiębiorczości społecznej i promowanie dobrych praktyk, kształcenie przyszłych i obecnych kadr ekonomii społecznej. Odbiorcami projektu byli: członkowie organizacji pozarządowych oraz uczniowie szkół ponadpodstawowych z województwa pomorskiego. Projekt był finansowany ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. W ramach projektu opracowano: nowatorski program kształcenia w zakresie przedsiębiorczości społecznej adresowany do uczniów i przyszłych liderów i animatorów środowisk lokalnych, materiały edukacyjne, które umożliwiają przeprowadzenie praktycznych zajęć z przedsiębiorczości społecznej dla uczniów szkół ponadpodstawowych, tj. Przewodnik dla Trenera, Przewodnik dla Ucznia, Scenariusze zajęć (Ekonomia społeczna, Wolontariat, Wykluczenie społeczne)

6 Nazwa projektu/przedsięwzięcia Zintegrowany system wsparcia ekonomii społecznej Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Projekt jest realizowany był w partnerstwie (Fundacja Pomocy Wzajemnej BARKA, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Fundusz Współpracy, Instytut Spraw Publicznych, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Regionalnego (UNDP), Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie MSAP UEK) od 2011 do Głównym celem projektu jest podniesienie poziomu rozwoju i poprawa kondycji ekonomii społecznej w Polsce, poprzez zbudowanie stałych zinstytucjonalizowanych mechanizmów wsparcia merytorycznego podmiotów ekonomii społecznej i ich otoczenia. Projekt jest finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. W ramach projektu MSAP UEK m.in.: opracowała polską wersję metody mierzenia społecznego oddziaływania podmiotów ekonomii społecznej ( wydała 8 numerów półrocznika pt. Ekonomia Społeczna ( przeprowadziła 9 edycji studiów podyplomowych pt. Ekonomia społeczna. Na bazie niniejszych doświadczeń opracowano publikację pt. Kształcenie w zakresie ekonomii społecznej scenariusze zajęć i wybór tekstów. Materiał wydany w formie płyty CD zawiera zbiór zalecanej krajowej literatury przedmiotu (Ekonomia społeczna w Polsce. Wybór tekstów) oraz siedem scenariuszy zajęć, tj. Innowacje społeczne, Narzędzia pomiaru społecznego oddziaływania, Społeczna odpowiedzialność biznesu współpraca podmiotów ekonomii społecznej z biznesem, Marketing w przedsiębiorstwie społecznym. Marketing wartości, Fundraising profesjonalizacja pozyskiwania funduszy, Zarządzanie zasobami ludzkimi w podmiotach ekonomii społecznej, Spółdzielnia socjalna jako przedsiębiorstwo społeczne. Niniejszy pakiet stanowi zbiór materiałów dydaktycznych służących zarówno do prowadzenia działań edukacyjnych (szkoleń, zajęć, warsztatów) skierowanych do sektora gospodarki społecznej, jak i do samodzielnej nauki (samokształcenia). Przypisy: 1 Terminy ekonomia społeczna i gospodarka społeczna będą używane zamiennie. 2 Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie, Komisja Europejska, Warszawa 2011, s ( ): 3 Rozróżnienie trzech form edukacji (ang. formal, non-formal i informal learning) przypisuje się UNESCO (Learning to be. The word of education today and tomorrow, 1972, cyt. za: Beyond Rhetoric: Adult Learning Policies and Practices, OECD 2003, s. 25). Tłumaczenia na język polski ww. terminów anglojęzycznych różnią się między sobą. 4 Uczenie się dorosłych. Przegląd tematyczny. Raport źródłowy Polska, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, OECD, Warszawa 2005, s W artykule wymiennie będą używane terminy: kształcenie pozaformalne i pozaszkolne. 6 Kształcenie dorosłych, GUS 2009, s Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2013, s Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1992, cyt. za: Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do 2010 roku, MENiS, Warszawa Makowski G., Pazderski F., Biblioteki publiczne jako przestrzeń nieformalnej edukacji obywatelskiej, Analizy i Opinie, ISP, nr 116/

7 10 Koziarek M., Nieformalne uniwersytety obywatelskie o rozwijaniu kształcenia obywatelskiego poza systemem edukacji, Analizy i Opinie, ISP, nr 122/ Siellawa-Kolbowska E. (red.), Łada A., Ćwiek-Karpowicz J., Edukacja obywatelska w Niemczech i Polsce. Raport z badań, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Leszczyńska M., Stronkowski P., Szczurek A., Szut J., Diagnoza organizacji infrastrukturalnych oraz identyfikacja zapotrzebowania organizacji pozarządowych na usługi świadczone przez organizacje infrastrukturalne, Biblioteka Pożytku Publicznego, Warszawa Kształcenie dorosłych, GUS Kształcenie i szkolenie zawodowe w Europie Raport krajowy 2012, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2013 ( ): 15 Górniak J. i in., Kształcenie ustawiczne w Małopolsce: analiza danych zastanych, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2007 ( ): 16 Krupnik S., Worek B., Analiza porównawcza popytu na umiejętności i kwalifikacje oraz podaży usług szkoleniowych i doradczych dla przedsiębiorstw społecznych, MARR, Kraków Monitoring przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce 2012 r. ( r.): 18 W przypadku problematyki gospodarki społecznej jako cezurę przyjęto lata od kiedy obowiązują ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Wspomniane akty prawne miały istotne znaczenie dla budowania podstaw instytucjonalno-prawnych gospodarki społecznej w Polsce. 19 Por. Siellawa-Kolbowska K.E. (red.), Łada A., Ćwiek-Karpowicz J., Edukacja obywatelska w Niemczech i Polsce. Raport z badań, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, s. 81. Agnieszka Pacut Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 16