REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 ZARZĄD WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO NA LATA WSTĘPNY PROJEKT na dzień 10 maja 2006 r. Rzeszów, maj 2006 r.

2 SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO GOSPODARCZEJ REGIONU Województwo podkarpackie w przestrzeni europejskiej Miejsce województwa w przestrzeni krajowej Sytuacja społeczno gospodarcza województwa POMOC PUBLICZNA DLA WOJEWÓDZTWA Źródła finansowania krajowe Źródła finansowania zagraniczne ANALIZA SWOT WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO OCENA EFEKTYWNOŚCI WYKORZYSTANIA WSPARCIA KRAJOWEGO I ZAGRANICZNEGO DLA REGIONU W LATACH STRATEGIA ROZWOJU REGIONU SYNTEZA CEL GŁÓWNY CELE SZCZEGÓŁOWE STRATEGIA REALIZACJI CELÓW PRIORYTETY I DZIAŁANIA REALIZOWANE W RAMACH PROGRAMU OPERACYJNEGO PRIORYTETY REALIZOWANE W RAMACH PROGRAMU Oś priorytetu 1. Infrastruktura techniczna i informatyczna Oś priorytetu 2.Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Oś priorytetu 3.Infrastruktura rozwoju zasobów ludzkich Oś priorytetu 4. Obszar metropolitalny Oś priorytetu 5. Pomoc techniczna SYSTEM WYBORU PROJEKTÓW KOORDYNACJA ZADAŃ PLANOWANYCH W PROGRAMIE OPERACYJKNYM Z INNYMI PROGRAMAMI OPERACYJNYMI REALIZOWANYMI W LATACH ORAZ INNYMI DOKUMENTAMI O CHARAKTERZE ROZWOJOWYM SZACUNKOWY PLAN FINANSOWY W PODZIALE NA PRIORYTETY OPERACYJNE TABELA FINANSOWA W PODZIALE NA LATA OKREŚLAJĄCA CAŁKOWITĄ PULĘ ŚRODKÓW ASYGNOWANYCH NA PROGRAM Tabela finansowa zawierająca poziom współfinansowania określająca wydatki na program wg priorytetu i roku Zasady kwalifikowalnośći wydatków SYSTEM WDRAŻANIA PROGRAMU ZAŁĄCZNIKI

3 1. Wprowadzenie Regionalny program operacyjny województwa podkarpackiego na lata jest podstawowym instrumentem planistycznym polityki rozwoju regionu dla nowej perspektywy finansowej. Wiąże się ona z istotnymi zmianami jakościowymi w której funkcję instytucji zarządzającej pełnić będzie Zarząd Województwa. Jest to zmiana bez precedensu w ramach postępującej decentralizacji władzy publicznej. RPO województwa podkarpackiego zawiera osie priorytetów oraz listy działań wyznaczających kierunki realizacji przyjętych wcześniej rozwiązań strategicznych zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym. Opracowany przez Zarząd Województwa Program identyfikuje przede wszystkim te obszary interwencji, które są barierą rozwoju regionu i wynikają z jego specyfiki. Nawiązuje bezpośrednio do celów strategicznych, priorytetów i kierunków działań określonych w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata Koncentruje się na wybranej grupie działań, które są efektem wspólnych uzgodnień w procesie konsultacji z podmiotami i środowiskami zaangażowanymi w rozwój regionu. Jest dokumentem przedstawiającym w syntetycznej i skonkretyzowanej formie priorytety i działania przewidziane do realizacji w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Układ priorytetów i działań RPO województwa podkarpackiego jest także spójny z priorytetami Strategii Rozwoju Kraju, Strategicznymi Wytycznymi Wspólnoty oraz Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia. Priorytety RPO, które będą współfinansowane wyłącznie ze środków EFRR, odpowiadają obszarom interwencji przewidzianym do wsparcia w ramach tego funduszu. Zostały one określone i zapisane w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady Europy ustanawiającym funkcjonowanie EFRR. Projekty realizowane w ramach niniejszego programu operacyjnego są zgodne z zapisami wyżej wymienionego rozporządzenia i dotyczyć będą następujących obszarów interwencji: - Badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość, - Społeczeństwo informacyjne, - Inicjatywy lokalne w zakresie zatrudnienia i rozwoju oraz wsparcie dla struktur świadczących usługi lokalne w tworzeniu nowych miejsc pracy, - Środowisko, - Zapobieganie i zwalczanie zagrożeń przyrodniczych i technologicznych, - Turystyka, - Inwestycje w kulturę, - Inwestycje w transport, - Inwestycje energetyczne, - Inwestycje w kształcenie (zwłaszcza zawodowe), - Inwestycje w infrastrukturę ochrony zdrowia oraz inną infrastrukturę społeczną. Równocześnie z identyfikacją podstawowych obszarów interwencji, w programie określona została także wstępna alokacja środków z podziałem na poszczególne osie priorytetów. Dokument ten określa również sposób wyłaniania konkretnych projektów oraz monitorowania ich realizacji przy wykorzystaniu podstawowych rodzajów wskaźników. Precyzuje praktyczne działania, które powinny być podjęte przez podmioty funkcjonujące w różnych sferach aktywności województwa, w celu osiągnięcia celów założonych w strategii regionalnej i innych dokumentach programowych. 3

4 2. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej województwa podkarpackiego 2.1. Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej regionu Województwo podkarpackie w przestrzeni europejskiej Województwo podkarpackie stanowi najbardziej wysunięty na południowy-wschód region Polski. Wschodnia i południowa granica województwa jest równocześnie granicą państwa, a od maja 2004 r. również UE, z Ukrainą i Słowacją (rys. 1). Uwzględniając położenie, zasoby naturalne i materialne, jak również elementy ochrony środowiska można wyróżnić następujące funkcje województwa podkarpackiego w Europie: - Funkcja komunikacyjna, związana z paneuropejskim korytarzem transportowym Nr 3 (autostrada nr 2, magistrala kolejowa nr 30, międzynarodowe lotnisko w Jasionce); - Funkcja ochronna, obejmująca unikatowe w skali europejskiej zasoby przyrodnicze (w tym obszary leśne), zasoby kultury materialnej i duchowej; - Funkcja produkcyjna, oparta o historycznie ukształtowany przemysł lotniczy, wykorzystujący najnowsze technologie, przede wszystkim w ramach utworzonego z inicjatywy WSK PZL Rzeszów S.A. Stowarzyszenia Dolina Lotnicza, a także przemysł przetwórstwa rolno-spożywczego, elektromaszynowy i chemiczny. Rozwijanie funkcji produkcyjnej regionu dokonuje się także poprzez wytwarzanie ekologicznej, zdrowej żywności na rynek krajowy i zagraniczny. Województwo podkarpackieobejmuje obszar km 2, co stanowi 5,6% powierzchni Polski i 0,4% obszaru UE. Pod względem wielkości zajmuje 68. miejsce wśród 254 regionów. Powierzchnia Podkarpacia stanowi 11,6% największego regionu UE, a jednocześnie jest prawie razy większa od najmniejszego. Podkarpackie wielkością obszaru jest podobne do regionów: węgierskiego Eszak-Alfold, czeskiego - Jihozapad, brytyjskiego Eastern Scotland, francuskiego Basse-Normandie oraz do województwa kujawsko-pomorskiego. Zamieszkiwane jest przez tys. osób i zajmuje pod tym względem 70. miejsce wśród regionów NTS-2. Podkarpackie, w którym stopa bezrobocia wynosiła w 2002 r. 18,2%, zajęło 225. miejsce wśród 252 regionów NTS-2. W rankingu regionów ze względu na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województwo uplasowało się na 229. miejscu wśród 237 regionów. W badaniach przyjęto następujące cechy diagnostyczne: PKB na jednego mieszkańca (według parytetu siły nabywczej), przyrost naturalny na 1000 ludności, śmiertelność niemowląt, saldo migracji na 1000 ludności, odsetek ludności czynnej zawodowo z wyższym wykształceniem, liczba lekarzy przypadająca na 100 tys. ludności, wydatki na badania i rozwój (B+R) na jednego mieszkańca, długość dróg (krajowych, regionalnych i gminnych) na 100 km 2 powierzchni. PKB per capita w województwie podkarpackim w 2001 r. wyniósł poniżej 50% średniej unijnej. Wskaźnik przyrostu naturalnego w przeliczeniu na 1000 ludności w 1999 r., wynoszący 2,5, dał województwu 45. miejsce wśród 237 regionów. Województwo podkarpackie z ujemnym saldem migracji w 1999 r. (-1,5 ) uplasowało się na 203. miejscu. 4

5 Rys. 1. 5

6 W 2000 r. na 1000 urodzeń przypadało 7,2 zgonów niemowląt, co pod tym względem dawało 207. miejsce. Odsetek ludności aktywnej zawodowo z wyższym wykształceniem w 2002 r. wynosił 11,9% miejsce wśród regionów. Pod względem liczby lekarzy na 100 tys. osób zajęliśmy 227. miejsce ze 177 lekarzami na 100 tys. ludności. Przeciętne wydatki na B+R na jednego mieszkańca w 2001 r. kształtowały się na poziomie jednym z najniższych w rankingu. Na 100 km 2 powierzchni przypadało w województwie podkarpackim 98,9 km dróg kołowych (167. miejsce). Wg danych z 2002 r. województwo podkarpackie, obok pozostałych czterech wschodnich regionów Polski, zajmowało najniższe miejsca w statystycznych rankingach ekonomicznych regionów UE. Jego PKB w przeliczeniu na osobę stanowiło około 1/3 (33%) średniego PKB 254 regionów UE. Ponadto charakterystyczne dla regionu jest m.in. wysokie bezrobocie oraz niskie nakłady na działalność badawczo-rozwojową. Przyśpieszenie rozwoju oraz poprawa poziomu życia mieszkańców Podkarpacia wymaga podnoszenia konkurencyjności regionu, przy zachowaniu zasady zrównoważonego rozwoju sieci ośrodków miejskich i obszarów wiejskich Miejsce województwa w przestrzeni krajowej Powierzchnia województwa wynosi km 2, co stanowi 5,6% powierzchni kraju i pod tym względem zajmuje 11. miejsce wśród innych województw. Ludność województwa na koniec 2004 r. wynosiła ponad tys. osób, tj. 5,5% ludności kraju (9. miejsce wśród innych województw). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 118 osób na 1 km 2 (7. miejsce w kraju). Na terenie województwa znajduje się 45 miast i miejscowości wiejskich, które tworzą sołectw, 159 gmin i 21 powiatów. Największe miasta to: Rzeszów, ponad 163 tys. mieszkańców oraz Stalowa Wola - 72 tys. mieszkańców, Przemyśl 68 tys., Mielec 64 tys. Tarnobrzeg 51 tys. i Krosno 49 tys. Według podziału fizyczno-geograficznego J. Kondrackiego teren województwa podkarpackiego położony jest w obrębie prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem, Karpaty Wschodnie; niewielki skrawek południowo-wschodni należy do prowincji Wyżyny Polski. W ujęciu syntetycznym podkarpackie należy do województw słabo rozwiniętych ze względu na poziom i efektywność rozwoju, nasycenie infrastrukturą i poziom życia. Znajduje to odbicie m.in. w wielkości PKB na 1 mieszkańca (13. miejsce w kraju) i poziomie wynagrodzeń (16. miejsce w kraju). Stosunkowo niska jest liczba podmiotów gospodarczych na mieszkańców oraz podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego na mieszkańców. Występują luki w zakresie infrastruktury technicznej, społecznej i ekonomicznej. Podkarpackie należy do województw o słabej atrakcyjności inwestycyjnej, co utrudnia przeprowadzenie koniecznych procesów restrukturyzacyjnych w przemyśle, rolnictwie, leśnictwie i innych dziedzinach działalności gospodarczej i społecznej. W oparciu o potencjalne warunki i czynniki rozwoju, wykształciły się 3 podstawowe funkcje województwa podkarpackiego w gospodarce krajowej: - przemysłowa, - rolnicza, - rekreacyjno-wypoczynkowa i turystyczna 1 Województwo podkarpackie na tle regionów Unii Europejskiej, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów

7 oraz funkcje uzupełniające, które spełniają: komunikacja, budownictwo oraz usługi socjalnokulturalne, parki narodowe i rezerwaty przyrody pełniące funkcje ochronną. Ważną rolę w gospodarce województwa podkarpackiego odgrywa przemysł. Udział produkcji przemysłowej w PKB województwa wynosi około 30%. Produkcja ta stanowi także około 5% produkcji przemysłowej kraju. Trwająca od roku 1989 transformacja gospodarki spowodowała konieczność restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych oraz reformy usług publicznych. Procesom restrukturyzacji towarzyszyła w pierwszych etapach m.in. redukcja zatrudnienia, co generowało wysokie bezrobocie w województwie. W strukturze gałęziowej przemysłu województwa, dominują przemysły: lotniczy, elektromaszynowy, chemiczny i spożywczy, które wytwarzają łącznie prawie 70% produkcji przemysłowej województwa. Ważną rolę odgrywają także: przemysł szklarski, materiałów budowlanych, drzewny oraz lekki. W strukturze podmiotowej przemysłu dominują nadal pod względem zatrudnienia średnie oraz duże przedsiębiorstwa sektora publicznego, wymagające przyspieszonej wszechstronnej restrukturyzacji w kierunku ich dostosowania do gospodarki rynkowej oraz liczne, małe i średnie zakłady produkcyjnousługowe, których przetrwanie i rozwój na rynku zależy od przedsiębiorczości ich właścicieli. Drugą podstawową funkcją jest rolnictwo. W porównaniu do reszty kraju, województwo podkarpackie na większości swojego obszaru ma dobre warunki naturalne dla rozwoju rolnictwa. Rolnicza przestrzeń produkcyjna stwarza warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji, w tym zdrowej żywności, oraz przetwórstwa rolno spożywczego. Podstawowy jednak problem w zakresie ich efektywności tkwi w uwarunkowaniach demograficznych. Udział ludności wiejskiej w województwie wynosi ponad 60% i jest jednym z największych w kraju. Występuje znaczne przeludnienie wsi. Dominują małe gospodarstwa rolne o średniej powierzchni 3,5 ha (średnia w kraju -7,0 ha), które uniemożliwiają utrzymanie się rolników tylko z pracy na swoim gospodarstwie rolnym oraz efektywne gospodarowanie. Niezbędne w tej sytuacji jest tworzenie na wsi nowych miejsc pracy poza rolnictwem: w usługach, handlu, rzemiośle i drobnym przemyśle oraz w agroturystyce. Trzecia podstawowa funkcja województwa podkarpackiego to funkcja rekreacyjnowypoczynkowa i turystyczna. Województwo posiada dobre warunki dla rozwoju turystyki, rekreacji i wypoczynku. Wyjątkowo atrakcyjne walory przyrodniczo-krajobrazowe, bogactwo flory i fauny, stosunkowo czyste powietrze oraz wody rzek, potoków i zbiorników, szlaki turystyczne w obszarach objętych ochroną, stwarzają szczególnie korzystne warunki do harmonijnego obcowania ludzi ze środowiskiem naturalnym. Dodatkowym atutem dla rozwoju tej funkcji są liczne wody mineralne, zawierające związki siarki oraz borowiny. Umożliwiają one funkcjonowanie ośrodków sanatoryjnych. Funkcje turystyczne podkreślają także liczne zabytki kultury materialnej i niematerialnej. Do funkcji uzupełniających województwa zaliczono funkcję komunikacyjną, budownictwo i usługi socjalno-kulturowe oraz funkcję ochronną. Rozwój funkcji komunikacyjnej zdeterminowany jest położeniem geograficznym. Tutaj krzyżują się arterie komunikacyjne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym, oraz regionalnym na kierunkach zachód wschód, oraz północ południe. Przez województwo przebiega główna oś komunikacji drogowej z zachodu na wschód, wzmocniona przewidywaną budową autostrady, powiązania komunikacyjne północ południe, jako przyszłe drogi ekspresowe wiążące kraje nadbałtyckie z południem (Białystok Lublin Rzeszów Koszyce Bukareszt; Gdańsk Łódź Piotrków Kielce Rzeszów Barwinek) i lotniska: w Rzeszowie, Mielcu, Krośnie i Turbii. Funkcję komunikacyjną należy traktować wraz z całym wspomagającym otoczeniem o charakterze usługowo handlowym 7

8 oraz instytucjami otoczenia biznesu, związanymi m.in. z wymianą handlową międzynarodową, szczególnie z Ukrainą i Słowacją. Funkcję budownictwa wyznacza duży i znaczący w skali kraju, ale nie w pełni wykorzystany, potencjał projektowy i wykonawczy. Funkcję ponadwojewódzką w dziedzinie infrastruktury społecznej stanowi baza w zakresie szkolnictwa wyższego, nauki, kultury i wyspecjalizowanego lecznictwa. Funkcja ochronna w województwie jest istotna ze względu na ochronę unikatowych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych m.in. w 2 parkach narodowych, kilkudziesięciu rezerwatach przyrody oraz ochronę obszarów źródliskowych, istotnych dla naturalnych zasobów wód powierzchniowych kraju poprzez utworzenie lasów wodochronnych, jak również ochronę znacznych zasobów kultury materialnej. Pod względem stanu środowiska naturalnego województwo należy do grupy najmniej zanieczyszczonych. Znajdują się tu znaczne obszary chronionego krajobrazu, parki krajobrazowe, liczne rezerwaty przyrody oraz znaczna ilość obiektów dziedzictwa kultury materialnej. Na terenie województwa znajdują się ważne elementy krajowego systemu energetycznego m.in. elektro-energetyczne stacje redukcyjne o największych napięciach i liczne linie wysokiego napięcia oraz 6 głównych gazociągów wysokoprężnych zasilających Polskę w gaz ziemny ze złóż krajowych i zagranicznych. Pokrywają one obecnie 20% potrzeb kraju. Jednocześnie znajdują się tutaj obszary górnicze dla złóż gazu ziemnego i ropy naftowej zasilające ogólnokrajową sieć gazową. Podstawowe elementy układu infrastruktury technicznej o znaczeniu krajowym i regionalnym charakteryzują następujące cechy: - układ kolejowy i drogowy, który w zakresie geometrii sieci jest prawidłowo rozwinięty i zapewnia powiązania krajowe, regionalne i międzynarodowe, jednak sieć kolejowa wymaga modyfikacji, a sieć dróg krajowych jest przeciążona ruchem i powinna być również zmodyfikowana oraz uzupełniona o układ dróg szybkiego ruchu, w tym autostradę; - system zasilania energetycznego obecnie pokrywający potrzeby i wykazujący pewne rezerwy, jednak w przyszłości należy liczyć się z koniecznością jego rozbudowy, a w szczególności modernizacji sieci; - sumaryczna wydajność ujęć powierzchniowych i podziemnych wody, która mogłaby pokryć bieżące potrzeby województwa, lecz ze względu na rozmieszczenie zasobów wód podziemnych, głównie w północnej części województwa oraz braki w wyposażeniu w sieci wodociągowe - obszary południowe cierpią na deficyt wody; - oczyszczalnie mogące przyjąć zaledwie 38% ścieków komunalnych, - gospodarka odpadami wymagająca kompleksowego rozwiązania. Wymienione elementy zagospodarowania przestrzennego województwa oraz ich miejsce i znaczenie w gospodarce przestrzennej kraju wskazuje, że pozycja społeczno gospodarcza województwa podkarpackiego jest znaczna. Przejawia się to szczególnie w jego funkcjach usługowych na rzecz innych obszarów Polski, co wynika z produkcyjnego i usługowego potencjału województwa o znaczeniu krajowym. W Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju przyjętej przez Sejm w 2000 roku wytypowano potencjalne ośrodki rozwoju społeczno-gospodarczego o znaczeniu europejskim, tzw. europole, do których zaliczono dwanaście polskich miast i aglomeracji, w tym Rzeszów. Rzeszów jest członkiem Unii Metropolii Polskich, a także członkiem Stowarzyszenia EUROCITIES. Jest centrum aglomeracji spełniającym niektóre funkcje metropolitalne. Oprócz tego, że jest ośrodkiem administracyjnym, to ma także duży potencjał intelektualny, 8

9 jest rozwijającym się ośrodkiem szkolnictwa wyższego, centrum kulturalnym (teatry, filharmonia, sale widowiskowe, infrastruktura sportowa). Pod względem powierzchni Rzeszów jest najmniejszym miastem wojewódzkim w Polsce. Liczba mieszkańców (w 2004 r. ok. 154 tys.) systematycznie wzrasta., w tym po poszerzeniu granic administracyjnych miasta. 9

10 Rys. 2 10

11 Najbardziej syntetycznym miernikiem określającym poziom rozwoju gospodarczego różnej skali układów przestrzennych: krajów (NTS-1), województw regionów (NTS-2), czy subregionów (NTS-3) jest wartość krajowego produktu brutto, natomiast stopień jego nasilenia przestrzennego wyrażają wskaźniki określające wartość PKB na mieszkańca lub na jednostkę powierzchni. Przyjęty wskaźnik PKB na mieszkańca można traktować jako wyraz intensywności gospodarowania, który umownie określa produktywność społeczną. Wskaźnik PKB w odniesieniu do powierzchni określa intensywność gospodarowania dokonującego się na danym obszarze, czyli produktywność przestrzeni. W latach produkt krajowy brutto (PKB) w kraju zwiększył się z 26,4 mld zł do 61,6 mld zł, tj. do 237,0%, a jego udział w światowym PKB był stosunkowo stabilny i wynosił 0,5%. W stosunku do krajowego tempa wzrostu PKB, poszczególne województwa charakteryzowały się bardzo zróżnicowaną dynamiką PKB, która wahała się od 102,6% do 292,9%, co wskazuje na zróżnicowany proces rozwoju społeczno-gospodarczego krajowych struktur regionalnych. W procesie przemian krajowej przestrzeni gospodarczej województwo podkarpackie, w wyniku niższego od średniej krajowej tempa wzrostu gospodarczego, znalazło się w grupie województw odznaczających się względną recesją gospodarczą, zmniejszając swój udział w krajowej PKB z 4,2% do 3,9%. Udział województwa podkarpackiego w krajowym udziale PKB wynosi 3,9%, natomiast obejmuje 5,6% obszaru, na którym zamieszkuje 5,5% ludności. Oznacza to, iż charakteryzuje się ono relatywnie nieco większym niedoborem potencjału gospodarczego w odniesieniu do powierzchni, który wynosi 1,8 pp., aniżeli w stosunku do ludności, który wynosi 1,6 pp. Niemniej jednak różnice te należy uznać za poważne i powinny być przesłanką do działań na rzecz wyrównywania tych dysproporcji. Relatywny nadmiar powierzchni w stosunku do potencjału demograficznego i gospodarczego, stwarza odmienne warunki dalszego rozwoju, w których obszar powinien być znaczącym autem dla dalszego wzrostu gospodarczego. W latach województwo podkarpackie pod względem wartości omawianego wskaźnika zajmowało przedostatnią pozycję w kraju. W 1995 r. znajdowało się za województwem lubelskim i przed podlaskim, a w 2002 r. za województwem warmińskomazurskim i przed lubelskim Sytuacja społeczno gospodarcza województwa Potencjał społeczno demograficzny Demografia Ludność województwa podkarpackiego, na koniec 2005 r. liczyła osób. Od 1999 r. liczba mieszkańców województwa zmniejszyła się o osoby, czyli o 1,3%. Gęstość zaludnienia wynosi 118 osób/km 2. Podkarpackie jest obszarem najmniej zurbanizowanym w kraju. W miastach województwa podkarpackiego mieszka 40,5% ogółu ludności. Podkarpackie charakteryzuje wyższa dynamika demograficzna w stosunku do przeciętnej w kraju. Wskaźnik przyrostu naturalnego w 2004 r. 1,2 osoby na każdy 1000 mieszkańców województwa. Współczynnik urodzeń wyniósł 9,7 i obniżył się w stosunku do roku 1999 o 1,5 punktu, natomiast wskaźnik umieralności wyniósł 8,5 i obniżył się w stosunku do roku 1999 o 0,2 punktu. Podkarpackie jest jednym z 12 odpływowych województw w kraju. Saldo migracji w roku 2003 wyniosło w województwie minus 2 478, tj. minus 1,2. 11

12 Mieszkańcy województwa, w skali kraju są jednym z mniej mobilnych społeczeństw wyniki spisu 2002 r. wykazały, że 67,7% ludności województwa nie opuszczało miejsca urodzenia na okres dłuższy niż 12 miesięcy. Oznacza to, że 3 osoby na 10 zamieszkały na stałe w innym miejscu Polski lub wyjechały z domu rodzinnego na okres dłuższy niż 1 rok. Za niekorzystny należy uznać odpływ ludzi młodych. Poza utratą potencjału ekonomicznego, za kilka lat może on skutkować spadkiem przyrostu naturalnego. Ważny jest również udział oraz wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym w całości populacji. Z jednej strony ludzie ci stanowią potencjalne zasoby dla rynku pracy, ale z drugiej, przy braku miejsc pracy, osoby te zasilą rzeszę bezrobotnych. Ludność województwa jest stosunkowo młoda w sensie demograficznym. Mediana wieku w 2004 r. dla ogółu ludności wyniosła 34,3 lat; dla kobiet 36,0 i 32,7 dla mężczyzn. Dla procesów demograficznych zachodzących w ostatnich latach w województwie podkarpackim charakterystyczne były następujące cechy: - zmniejszanie się rzeczywistej liczby ludności, szczególnie w miastach, - niski wskaźnik urbanizacji, a wysoki semiurbanizacji, - obniżanie się przyrostu naturalnego, poprzez spadek liczby urodzeń, - utrwalanie się reprodukcji ludności poniżej prostej zastępowalności pokoleń, - ujemne saldo migracji, z tendencją wzrostową dla miast, - malejący udział ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrastający udział ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, - wzrost poziomu wykształcenia zarówno w miastach, jak i na wsi, przy czym na wsi proces ten przebiega znacznie szybciej. W stosunku do sytuacji w kraju, prognozę demograficzną województwa podkarpackiego należy uznać za korzystną, co wynika z wyższego przyrostu naturalnego, wyższego wskaźnika urodzin i niższego wskaźnika zgonów. Liczba ludności w 2020 roku utrzyma się na poziomie roku 2003, przy jednoczesnym spadku liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym o 15 tys. Ludność w wieku produkcyjnym wzrośnie o 21,5 tys., a w wieku poprodukcyjnym o 127 tys. Tabela 2. Prognozowane zmiany w liczbie ludności województwa podkarpackiego w latach Wyszczególnienie 2002* Ludność ogółem w tys. 2096,7 2096,3 2096,4 2096,5 2097,7 2099,6 2095,9 2079,1 2044,7 - miasta 851,6 850,3 848,8 847,2 838,4 827,7 812,8 791,0 761,6 - wieś 1245,0 1245,9 1247,6 1249,3 1259,3 1271,9 1283,1 1288,0 1283,2 Wskaźnik obciążenia ekonomicznego *dane rzeczywiste 67 x x W strukturze wieku ludności udział ludzi młodych jest wyższy niż średnia krajowa. Ogólny poziom wykształcenia ludności nie odbiega od średniej w kraju. Wyższy niż średnia krajowa pozostaje wskaźnik bezrobocia. Pod względem dochodów (do dyspozycji gospodarstwa domowego oraz dochodów osobistych na jednego mieszkańca) województwo zaliczane jest do grupy o niskim poziomie życia. Świadczy o tym także liczba osób korzystających z pomocy społecznej. Wyższy natomiast niż średnia krajowa pozostaje poziom wyposażenia mieszkań w poszczególne instalacje. Pod względem jakości życia województwo podkarpackie znajduje się w ścisłej czołówce krajowej. 12

13 Rynek pracy bezrobocie Struktura zatrudnienia w województwie podkarpackim odzwierciedla typowe dla całej gospodarki polskiej zapóźnienie i odbiega od struktury zatrudnienia w gospodarkach rynkowych krajów rozwiniętych. Zmniejszeniu liczby pracujących w przemyśle towarzyszył wzrost zatrudnienia w rolnictwie. Fakt ten oznacza, że rolnictwo w dużym stopniu spełniało rolę amortyzatora przekształceń systemowych w gospodarce. Według stanu na koniec 2004 r., w sektorze rolniczym pracowało w województwie 25% aktywnych zawodowo. Zmiany w strukturze pracujących w sektorze usług są jeszcze niewielkie, chociaż w ostatnich latach udział pracujących w sektorze usług wzrasta. W usługach według stanu na koniec 2004 r. pracowało 46,8% ogółu pracujących (56,4% na podstawie danych NSP 2002 r.). W porównaniu z pozostałymi województwami, poziom zatrudnienia w sektorze usług należy w województwie podkarpackim do najniższego w kraju. Według stanu z końca grudnia 2005 r. stopa bezrobocia w województwie podkarpackim wynosiła 18,4% (kraj 17,6%). W najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy województwa znalazły się osoby młode, tj. do 34 roku życia (prawie 60% bezrobotnych), oraz o niskim poziomie wykształcenia (z zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym i poniżej). Do głównych problemów regionalnego rynku pracy należy zaliczyć bardzo wysoki odsetek długotrwale bezrobotnych, który w 2005 r. wyniósł 55,3% (kraj 52,2%). Wobec wysokiego jeszcze wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym, zasoby ludzkie są wykorzystywane w sposób dalece niewystarczający. Znaczny problem stanowi przy tym bezrobocie ukryte, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Niepokojącym zjawiskiem jest także koncentracja zatrudnienia w kilku największych przedsiębiorstwach województwa, które przeżywają trudności ekonomiczno-finansowe w procesach restrukturyzacji. Z analizy wskaźników dotyczących warunków życia ludności wynika, że województwo podkarpackie zajmuje niską pozycję w Polsce. W zasadzie w każdej grupie wskaźników, podkarpackie zajmuje przeważnie końcowe miejsca w tabeli województw. Przyczyną są niskie dochody ludności, które nie tylko obniżają poziom życia mieszkańców, ale przede wszystkim osłabiają stymulującą rolę wewnątrzregionalnego popytu, który jest istotnym czynnikiem rozwojowym. W 2004 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie podkarpackim stanowiło 85,4% średniej krajowej. Również w zakresie świadczeń emerytalnych i rentowych utrzymują się niekorzystne proporcje w porównaniu do średnich krajowych. Przeciętna miesięczna emerytura i renta w 2004 r. z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych była o 18,6% niższa od średniej krajowej. Gospodarka 2 W latach nastąpiły zmiany w strukturze gospodarki zmniejszył się udział rolnictwa i przemysłu, wzrósł natomiast udział usług. Zarówno w kraju, jaki w woj. podkarpackim najwyższy udział w generowaniu wartości dodanej brutto miały usługi rynkowe. W 2003 r. wskaźnik dla kraju wyniósł 50,5%, a dla Podkarpacia 43,7%, podczas gdy w 1999 r. odpowiednio 48,7% i 41,1%. Chociaż udział jednostek prowadzących działalność w zakresie usług rynkowych w strukturze wartości dodanej brutto w 2 Materiał przygotowano w oparciu o publikację Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego Województwa Podkarpackiego w latach ; Urząd Statystyczny w Rzeszowie; Rzeszów, grudzień 2005 oraz opracowania własne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. 13

14 województwie podkarpackim był niższy niż w Polsce, to w porównaniu z rokiem 1999 jego przyrost był o 0,8 punktu proc. większy niż w kraju. W poszczególnych województwach wystąpiło znaczne zróżnicowanie udziału usług rynkowych w tworzeniu wartości dodanej brutto. Najwyższy odsetek odnotowano w woj. mazowieckim (w 2003 r. 61,0% wartości dodanej brutto wytworzonej w województwie), natomiast najniższy w woj. podkarpackim (43,7%). Dużo niższy udział w generowaniu wartości dodanej miał przemysł. W 2003 r. jednostki prowadzące działalność przemysłową wytworzyły w województwie podkarpackim 27,7% wartości dodanej brutto (w kraju 24,5%). W porównaniu z rokiem 1999 wystąpił spadek udziału przemysłu o 1,2 punktu proc. Dużo niższy udział w generowaniu wartości dodanej miał przemysł. W 2003 r. jednostki prowadzące działalność przemysłową wytworzyły w województwie podkarpackim 27,7% wartości dodanej brutto (w kraju 24,5%). W porównaniu z rokiem 1999 wystąpił spadek udziału przemysłu o 1,2 punktu proc. Jednostki prowadzące działalność w usługach nierynkowych w 2003 r. wypracowały w kraju 16,4% wartości dodanej brutto (o 2,0 punktu proc. więcej niż w 1999 r.), na Podkarpaciu 20,8% (o 2,7 punktu więcej). Małym udziałem w wartości dodanej brutto charakteryzowały się jednostki budownictwa w roku 2003 wypracowały w kraju 5,7% (o 1,9 punktu proc. mniej niż w 1999 r.), w woj. podkarpackim 5,5% (o 1,9 punktu mniej). Natomiast najmniejszy udział w wartości dodanej brutto miały jednostki rolnictwa zarówno w kraju (2,9%), jak i na Podkarpaciu (2,3%). Od 1999 r. ich udział w strukturze wartości dodanej brutto zmniejszył się o 1,1 punktu proc. w kraju i o 2,2 punktu w woj. podkarpackim. Produkcja przemysłowa i budowlana Przemysł obejmuje działalność prowadzoną w zakresie trzech sekcji: górnictwo, przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. W latach udział województwa podkarpackiego w produkcji sprzedanej przemysłu w Polsce kształtował się na poziomie poniżej 4%. W roku 2004 wyniósł 3,6% i w porównaniu z 1999 r. był o 0,1 punktu proc. mniejszy. Pod względem wielkości produkcji sprzedanej przemysłu woj. podkarpackie plasowało się niezmiennie na dziewiątym miejscu w kraju. Produkcja sprzedana przemysłu w 2004 r. wyniosła 24175,2 mln zł i w stosunku do 1999 r., licząc w cenach stałych, była o 34,1% wyższa. W produkcji sprzedanej przemysłu dominuje przetwórstwo przemysłowe, które stanowi ponad 90% ogólnej wartości. Największy udział w produkcji przemysłowej województwa w 2004 r. miały wyroby gumowe i z tworzyw sztucznych (12,9%). W dalszej kolejności plasowała się produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (11,1%), produkcja artykułów spożywczych i napojów (8,8%), drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny (8,4%), wyrobów chemicznych (7,6%), produkcja wyrobów pozostałych z surowców niemetalicznych (7,0%), wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (6,9%), produkcja wyrobów z metali (6,5%), maszyn i urządzeń (5,6%), produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna (5,6%). W produkcji sprzedanej przemysłu, w roku 2004, większy był w porównaniu z rokiem1999 m.in. udział: wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych o 2,1 punktu proc.; pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep o 5,2 punktu; drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny o 2,7 punktu; wyrobów chemicznych o 2,2 punktu; wyrobów z metali o 1,9 punktu; większy był także udział wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę o 2,2 punktu proc. oraz produkcji mebli; pozostałej działalności produkcyjnej o 0,3 punktu proc. W tym samym okresie zmniejszył się m.in. udział produkcji: artykułów spożywczych i napojów o 7,7 punktu proc.; maszyn i urządzeń o 3,4 punktu; wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych o 0,6 punktu. 14

15 Spośród wyrobów produkowanych na Podkarpaciu największy udział w produkcji krajowej miały miksery, malaksery i roboty kuchenne w 2004 roku 92,9%. Poza tym duży udział miały m.in.: maszyny i urządzenia do robót budowlanych drogowych i melioracyjnych (76,8% produkcji krajowej), opony i dętki z kauczuku (69,9%), odkurzacze typu domowego (44,7%), gaz ziemny, skroplony lub w stanie gazowym (25,6%) oraz płyty wiórowe i podobne płyty drewnopochodne (23,0%). Istotny był także udział województwa podkarpackiego w produkcji pojazdów do transportu publicznego (8,1% produkcji krajowej, a w 2003 r. 23,0%), farb, lakierów i podobnych środków pokrywających, farby drukarskiej i gotowych sykatywów (12,8%), cegły (12,5%), wyrobów dzianych: blezerów, pulowerów, swetrów, kamizelek (9,4%), rowerów (8,4%), soków owocowych i warzywnych (7,8%), nawozów fosforowych (7,2%), wędlin drobiowych (6,7%), piwa otrzymywanego ze słodu (6,5%), płyt pilśniowych z drewna lub innych materiałów drewnopochodnych (5,6%). Szczególnego znaczenia w gospodarce regionu nabiera przemysł lotniczy. Na terenie Podkarpacia zlokalizowane jest centrum polskiego przemysłu lotniczego - klaster przemysłowy Dolina Lotnicza, natomiast na Politechnice Rzeszowskiej istnieje jedyny w kraju Wydział Lotniczy i Szkoła Pilotażu. Dolina Lotnicza skupia w ramach utworzonego Stowarzyszenia przedsiębiorstwa oraz instytucje związane z przemysłem lotniczym i odgrywa wiodącą rolę w dziedzinie innowacyjności w województwie. Pomimo to nadal brakuje silnych podmiotów gospodarczych funkcjonujących w branżach innowacyjnych i wysokozaawansowanej technologii, w dużym stopniu nasyconych nowoczesną techniką oraz know-how, które mogłyby wykorzystać istniejący w regionie potencjał naukowo-techniczny. W 2004 roku produkcja budowlano-montażowa, zrealizowana przez podmioty budowlane na terenie woj. podkarpackiego, ukształtowała się na poziomie 2285,1 mln zł, co oznacza spadek o 4,7% w stosunku do roku poprzedniego (natomiast w kraju wystąpił wzrost o 7,6%). W porównaniu z 1999 rokiem licząc w cenach bieżących produkcja ta była o 15,0% wyższa (w Polsce była o 6,2% wyższa). W produkcji budowlano-montażowej dominuje sektor prywatny. Udział sektora prywatnego w ogólnej wartości produkcji budowlano-montażowej w 2004 r. wyniósł 96,7% i w porównaniu z 1999 r. wzrósł o 6,1 punktu proc. W latach udział produkcji budowlano-montażowej zrealizowanej na Podkarpaciu w stosunku do Polski wahał się w przedziale od 2,9% do 3,6% (najwyższy był w 2003 r.). W roku 2004 udział ten wyniósł 3,1% i w odniesieniu do 1999 r. był większy tylko o 0,2 punktu proc. Pod względem wielkości produkcji budowlano-montażowej województwo podkarpackie zajmowało, podobnie jak w roku 1999, jedenaste miejsce w kraju. Przedsiębiorczość w województwie podkarpackim W końcu 2004 roku w województwie podkarpackim w rejestrze REGON zarejestrowanych było blisko 140,0 tys. podmiotów gospodarki narodowej. Stanowiły one 3,9% podmiotów zarejestrowanych w kraju. W porównaniu z rokiem 1999 przyrost liczby podmiotów w województwie wyniósł 12,7% i był niższy niż w kraju o 5 punktów proc. Zdecydowaną większość podmiotów gospodarki narodowej skupia sektor prywatny. W 2004 r. było ich ponad 133,5 tys., co stanowiło 95,7% ogółu podmiotów zarejestrowanych w województwie. W porównaniu z rokiem 1999 liczba podmiotów sektora prywatnego wzrosła o 13,8 tys., tj. o 11,6%. Natomiast sektor publiczny skupiał 6,0 tys. podmiotów, tj. o 1,8 tys. (o 44,3%) więcej niż w 1999 r. Znaczny wzrost liczby podmiotów sektora publicznego w tym okresie, a właściwie podmiotów, które są własnością samorządu terytorialnego gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, wynika przede wszystkim ze zmian organizacyjnych w edukacji, służbie zdrowia i kulturze, związanych z przekazywaniem przez administrację rządową zadań z tego zakresu organom samorządu terytorialnego. 15

16 Wśród podmiotów gospodarki narodowej ponad 3/4 stanowią osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. W roku 2004 w rejestrze REGON w woj. podkarpackim zarejestrowane były m.in.: - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 109,6 tys., tj. 78,5% ogólnej liczby podmiotów (w 1999 r. 100,4 tys., tj. 81,0%), - spółki cywilne 10,4 tys., tj. 7,4% (w 1999 r. 11,2 tys., tj. 9,0%), - spółki handlowe 5,6 tys., tj. 4,0% (w 1999 r. 3,2 tys., tj. 2,6%), - stowarzyszenia i organizacje społeczne 3,7 tys., tj. 2,7% (w 1999 r. 1,8 tys., tj. 1,5%), - spółdzielnie 789, tj. 0,6% (w 1999 r. 862, tj. 0,7%), - fundacje 160, tj. 0,1% (w 1999 r. 101, tj. 0,1%), - przedsiębiorstwa państwowe 13 (w 1999 r. 91). W latach największą dynamiką wzrostu charakteryzowały się stowarzyszenia i organizacje społeczne (wzrost o 107,7%), nieco mniejszą spółki handlowe (o 75,3%) i fundacje (o 58,4%). Liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zwiększyła się w tym okresie o 9,2%. W tym samym czasie zmniejszyła się liczba przedsiębiorstw państwowych (o 85,7%), spółdzielni (o 7,5%) i spółek cywilnych (o 7,1%). Przytłaczającą większość podmiotów gospodarki narodowej stanowią podmioty małe, o deklarowanej liczbie pracujących do 9 osób. W 2004 r. stanowiły one 94,8% ogółu podmiotów w województwie. Podmiotów o liczbie pracujących od 10 do 49 było 4,3%, od 50 do 249 osób 0,8%, a powyżej 249 osób 0,2%. W porównaniu z rokiem 1999 zwiększyła się liczba podmiotów gospodarki narodowej o liczbie pracujących od 10 do 49 osób (o 17,1%), a także tych, w których liczba pracujących nie przekraczała 9 osób (o 12,8%), natomiast zmalała liczba podmiotów, w których pracowało powyżej 249 osób (o 24,5%), jak również od 50 do 249 osób (o 8,3%). W latach wzrosła również o 35% liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego. W grudniu 2004 r. zarejestrowanych było 677 takich spółek (33 spółki akcyjne i 644 spółki z o.o.), z czego 80% to spółki zatrudniające do 9 pracowników. W roku 1999 było ich 501(20 spółek akcyjnych i 481 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością). Większość podmiotów gospodarki narodowej prowadzi działalność w zakresie usług rynkowych w 2004 roku 95116, tj. 68,2% ogółu zarejestrowanych w rejestrze REGON. Ponad 50% tej grupy stanowiły podmioty należące do sekcji handel i naprawy, natomiast w zakresie obsługi nieruchomości i firm działalność prowadziło 19,3% podmiotów sfery usług rynkowych, w zakresie transportu, gospodarki magazynowej i łączności 10,5%, działalności usługowej komunalnej, społecznej i indywidualnej, pozostałej 10,4%, pośrednictwa finansowego 4,9%, hoteli i restauracji 4,2%. Przemysł skupiał podmiotów, które stanowiły 10,7% ogółu, a budownictwo 13523, tj. 9,7%. Działalność w zakresie usług nierynkowych prowadziły podmioty gospodarki narodowej, które stanowiły 8,9% ogółu podmiotów zarejestrowanych w województwie. Wśród podmiotów usług nierynkowych najwięcej prowadziło działalność w zakresie ochrony zdrowia i opieki społecznej (48,9% podmiotów usług nierynkowych), nieco mniej edukacji (37,9%), a w zakresie administracji publicznej i obrony narodowej 13,2%. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo oraz rybactwo skupiało 3454 podmioty (nie licząc osób prowadzących gospodarstwa indywidualne w rolnictwie), tj. 2,5% ogółu podmiotów zarejestrowanych na Podkarpaciu. W końcu roku 2004 na 10 tys. ludności przypadało w woj. podkarpackim 665 podmiotów, tj. o 29,0% mniej niż w kraju. W latach wskaźnik dla Podkarpacia wzrósł o 14,1%, podczas gdy w kraju przyrost wyniósł 19,1%. 16

17 W końcu 2004r. w woj. podkarpackim przypadało 522 osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w przeliczeniu na 10 tys. ludności, tj. o 10,6% więcej niż w 1999 r., natomiast osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej 143, tj. o 28,8% więcej niż 5 lat wcześniej. Pod względem liczby podmiotów gospodarki narodowej w przeliczeniu na 10 tys. ludności woj. podkarpackie w latach zajmowało ostatnie miejsce w Polsce, jedynie w 1999 r. uplasowało się na 15. miejscu, przed woj. lubelskim. Sytuacja finansowa przedsiębiorstw W latach przychody z całokształtu działalności uzyskiwane przez przedsiębiorstwa woj. podkarpackiego3 cechowała tendencja rosnąca (tylko w 2002 r. przychody były nieco niższe od uzyskanych w roku poprzednim). W roku 2004 przychody te (44073,2 mln zł) były o 37,4% wyższe niż w 1999 r. i o 7,0% wyższe niż w 2003 r. Przychody z całokształtu działalności wypracowane zostały w głównej mierze przez jednostki sektora prywatnego, których udział systematycznie rośnie (z 70,7% w roku 1999 do 80,9% w 2004). Jednym z warunków sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku jest zachowanie płynności finansowej, czyli zdolności firmy do wywiązywania się z krótkoterminowych zobowiązań, tzn. płatnych w ciągu 1 roku. Do głównych czynników, które mają wpływ na regulowanie zobowiązań bieżących, należą stan środków pieniężnych oraz możliwość zamiany innych składników majątku obrotowego na gotówkę w krótkim okresie. Do oceny płynności finansowej przedsiębiorstw wykorzystuje się najczęściej wskaźniki płynności I, II i III stopnia. Podział ten wynika z różnego stopnia płynności środków obrotowych. W latach wskaźnik płynności finansowej I stopnia podkarpackich przedsiębiorstw mieścił się w przedziale od 11,7% do 29,7% (w Polsce od 17,1 do 29,8%). Wskaźnik ten informuje, jaka część zobowiązań krótkoterminowych może być uregulowana natychmiast. W gospodarce rynkowej przyjmuje się, że pożądana wartość tego wskaźnika powinna zawierać się przynajmniej w przedziale 16%-20%. Wskaźnik płynności finansowej II stopnia w badanym okresie sukcesywnie wzrastał od 69,0 do 92,1% (w Polsce wzrósł z 74,6 do 91,3%). Wskaźnik ten informuje o stopniu pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami o dużym stopniu płynności. Systematycznie wzrastał również w tym okresie wskaźnik płynności finansowej III stopnia ze 111,8 do 138,8% (w kraju wzrósł z 107,3 do 129,3%). Wskaźnik ten pokazuje, w jakim stopniu aktywa obrotowe pokrywają zobowiązania krótkoterminowe. Do analizy poziomu kosztów w przedsiębiorstwach posłużono się wskaźnikiem, określającym relację kosztów uzyskania przychodów z całokształtu działalności do przychodów z całokształtu działalności. Wskaźnik poziomu kosztów informuje o efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach, a niższa wartość wskaźnika świadczy o korzystniejszej sytuacji przedsiębiorstw. W latach omawiany wskaźnik obniżył się z 98,3 do 94,9%, a najwyższy był w latach , gdy wynosił 99,1%. Poziom kosztów podkarpackich przedsiębiorstw był zbliżony do przeciętnego poziomu w kraju. Do oceny efektywności gospodarowania przedsiębiorstw posłużono się wskaźnikami rentowności, które informują o szybkości zwrotu zaangażowanego w przedsiębiorstwach kapitału. Wskaźnik rentowności obrotu brutto, określający relację wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności, w analizowanym okresie ulegał istotnym zmianom. Z poziomu 1,7% w roku 1999 obniżył się do 1,3% w 2000 r., w kolejnych dwóch latach wyniósł tylko 0,9%, natomiast w roku 2003 wzrósł do 2,6%, a w 2004 r. do 5,2% (wahania wartości wskaźnika występowały także w kraju w przedziale od 0,5 do 5,6%). Eksport 17

18 Istotnym elementem świadczącym o konkurencyjności przedsiębiorstw na globalnym rynku jest eksport. Analiza sprzedaży eksportowej produktów, towarów i materiałów podkarpackich przedsiębiorstw w latach wskazuje na systematyczny wzrost udziału eksportu z 12,7% w 1999 r. do 19,2% w 2004 r. Utrzymująca się tendencja wzrostowa tego wskaźnika jest bardzo korzystnym zjawiskiem. Warto też podkreślić, że w całym badanym okresie udział eksportu ogółem w przychodach ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów był wyższy od średniej w kraju o ok. 3 punkty proc. Najwięcej eksportowały podmioty należące do sekcji Przetwórstwo przemysłowe, a udział wartości eksportu produktów, towarów i materiałów tych jednostek stanowił od 82,9% w 1999 r. do 89,7% w 2004 r. Znacznie niższym udziałem w wartości sprzedaży eksportowej charakteryzowały się podmioty z sekcji Handel i naprawy (od 8,1% w roku 1999 do 8,7% w 2004 r.). Podkreślenia wymaga fakt, iż w analizowanym okresie udział eksportu produktów (wyrobów i usług) w ogólnej sprzedaży produktów systematycznie wzrastał: z 19,1% w 1999 r. do 28,6% w 2004 r. (co oznacza wzrost o 9,5 punktu proc.). Znaczący udział w sprzedaży eksportowej miały spółki z udziałem kapitału zagranicznego. W końcu 2004 r. działało 251 spółek z udziałem kapitału zagranicznego, które miały siedzibę na terenie woj. podkarpackiego (w 2000 r. 244, w 2001 r. 246, w 2003 r. 244). Spośród nich 27 rozpoczęło działalność w 2004 r., jako nowe, w tym 10 w handlu i naprawach oraz 10 w przetwórstwie przemysłowym (w 2003 r. działalność rozpoczęło 17 spółek). Dominują spółki małe, o liczbie pracujących do 9 osób, które w końcu 2003 r. stanowiły 57,0% spółek z udziałem kapitału zagranicznego (62,3% w 2002 r.). Niewielki udział stanowiły spółki o liczbie pracujących powyżej 249 osób, ale zwiększył się on z 7,4% w 2000 r. do 11,1% w 2003 r. W latach nastąpił znaczny przyrost (o 145,4%) kapitału zagranicznego zainwestowanego w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego, które miały siedzibę na terenie woj. podkarpackiego. Szczególnie duży przyrost miał miejsce w roku 2003 o 50,0% oraz w 2004 o 32,2% w porównaniu z rokiem poprzednim. Wartość kapitału zagranicznego na koniec 2004 roku wyniosła 2033,1 mln zł, a udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym omawianych spółek stanowił 91,5%. Największy udział w kapitale zagranicznym miał kapitał niderlandzki, który w roku 2004 wyniósł 692,5 mln zł (i stanowił 34,1% kapitału zagranicznego zainwestowanego na terenie województwa), mniejszy udział miał kapitał cypryjski 493,2 mln zł (24,3%), niemiecki 258,6 mln zł (12,7%), amerykański 135,6 mln zł (6,7%). Kapitał zainwestowany przez pozostałe kraje (453,2 mln zł) stanowił 22,2%. Około połowy kapitału zagranicznego było zaangażowane w przetwórstwie przemysłowym 50,4% w 2004 roku (rok wcześniej 65,0%), znaczna część w transporcie, gospodarce magazynowej i łączności 44,1% (w 2003 roku 28,2%), niewielka w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię, gaz, wodę 3,2% (przed rokiem 4,3%), a w pozostałych rodzajach działalności 2,3% (przed rokiem 5,4%). W 2004 r. działalność eksportową prowadziło 136, tj. 54,2% spółek z udziałem kapitału zagranicznego, a wartość zrealizowanego przez nie eksportu wyrobów i usług wyniosła 5360,9 mln zł, w tym wyrobów 5182,3 mln zł. Dla porównania, w roku 2000 działalność eksportową prowadziło 111 spółek (45,8%), które wyeksportowały wyroby i usługi o wartości 1922,0 mln zł, w tym wyroby za 1861,3 mln zł. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego o liczbie pracujących powyżej 9 osób w roku 2003 wyeksportowały swoje wyroby i usługi za 4551,4 mln zł, a w 2002 r. 3149,1 mln zł. Udział tych spółek w sprzedaży eksportowej wyrobów i usług wszystkich podmiotów sporządzających pełny bilans i rachunek zysków i strat stanowił w 2003 r. 73,6% i był o 8,5 punktu proc. wyższy niż rok wcześniej. W roku 2004 wartość wyrobów i usług wyeksportowanych przez omówione spółki była o 1/4 wyższa niż rok wcześniej i wyniosła 5693,5 mln zł. 18

19 Powyższe wskaźniki kształtujące się stosunkowo korzystnie dla województwa, mogłyby stwarzać nadzieję na poprawę w przyszłości sytuacji społeczno-gospodarczej na Podkarpaciu, pod warunkiem dynamicznego rozwoju przedsiębiorczości. Jednakże, co należy podkreślić, relacja liczby firm do liczby ludności w województwie jest znacznie niższa niż przeciętnie w kraju i w badanym okresie dysproporcja ta co niepokojące nie tylko nie zmniejszyła się, lecz uległa pogłębieniu (z 74% przeciętnej krajowej w 1999 r. do 71% w 2004 r.). Wciąż zatem, istnieje problem z ożywieniem wzrostu gospodarczego w województwie. Dlatego konieczne jest podejmowanie działań maksymalnie wspierających rozwój przedsiębiorczości, której dynamiczny rozwój jest istotnym czynnikiem mającym wpływ na uzyskanie trwałego wzrostu gospodarczego, poprzez kreowanie nowych miejsc pracy i tym samym zwiększanie dochodów ludności, co w efekcie prowadzi do podniesienia poziomu życia. Do działań wspierających rozwój przedsiębiorczości można zaliczyć poprawę otoczenia prawnego, administracyjnego i finansowego przedsiębiorstw, jak też, co bardzo ważne, kształtowanie szeroko rozumianej postawy przedsiębiorczości. W celu zrealizowania postanowień Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego obejmującej lata w zakresie niwelowania barier rozwoju przedsiębiorczości, utworzony został Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych, który aktualnie dysponuje kapitałem w wysokości 5 mln zł. Jego działania skierowane są do małych i średnich firm zarejestrowanych na terenie Podkarpacia. Na terenie województwa funkcjonuje również kilka innych, lokalnych funduszy poręczeniowych i pożyczkowych. Ważne znaczenie dla rozwoju regionu szczególnie w zakresie innowacyjności i napływu inwestycji związanych z najnowszymi technologiami ma budowa Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego, który jest zlokalizowany w bezpośrednim sąsiedztwie lotniska Rzeszów-Jasionka. Rolę ośrodka innowacyjności w zakresie organizacji działalności gospodarczej odgrywają również funkcjonujące w województwie inkubatory przedsiębiorczości. Inwestycje Nakłady inwestycyjne w województwie podkarpackim poniesione w roku 2004 wyniosły 4918,2 mln zł i były o 8,2% wyższe (w cenach bieżących) niż w roku poprzednim. Ponad 66% nakładów poniósł sektor prywatny. W latach utrzymywał się spadek nakładów, po czym miał miejsce wzrost. Udział woj. podkarpackiego w nakładach inwestycyjnych kraju był stosunkowo niewielki, choć w latach zwiększył się z 3,4 do 4,1% (najniższy był w roku ,9%). Wśród województw Podkarpacie było na 9 miejscu. Pod względem nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach Podkarpacie przesunęło się z miejsca trzynastego (z wartością 1998 zł) na dziesiąte (2345 zł). W 2004 roku 45,6% nakładów inwestycyjnych w woj. podkarpackim przypadało na sektor usług rynkowych (w tym najwięcej na obsługę nieruchomości i firm 22,8% ogólnej wartości), 34,9% na przemysł (przetwórstwo przemysłowe 27,4%), 9,3% na usługi nierynkowe, 8,5% na budownictwo i 1,8% na rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo oraz rybactwo. W latach jedyną sekcją, w której utrzymywał się stały i znaczący wzrost nakładów inwestycyjnych była obsługa nieruchomości i firm, w tym czasie nakłady poniesione przez podmioty prowadzące działalność w tym zakresie wzrosły ponad dwukrotnie. W porównaniu z rokiem 1999 w strukturze nakładów inwestycyjnych województwa zmniejszył się udział przemysłu o 7,5 punktu proc. (chociaż wzrósł przetwórstwa przemysłowego o 3,5 punktu), rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa oraz rybactwa o 0,4 punktu, a także usług nierynkowych o 0,4 punktu proc., zwiększył się natomiast udział usług rynkowych, o 4,0 punktu proc. (w tym obsługi nieruchomości i firm o 11,9 punktu) oraz budownictwa o 4,4 punktu. 19

20 W porównaniu ze strukturą nakładów inwestycyjnych według rodzajów działalności w kraju w 2004 r., na Podkarpaciu większy był udział nakładów w budownictwie (o 1 punkt proc.) i usługach nierynkowych (o 1 punkt), a niższy w usługach rynkowych (o 1,5 punktu), jak też w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie oraz rybactwie (o 0,4 punktu proc.). Około połowy ogółu nakładów inwestycyjnych w województwie poniesionych zostało przez przedsiębiorstwa o liczbie pracujących powyżej 9 osób w 2004 roku 2463,9 mln zł, z tego 2105,2 mln zł (ponad 85%) przeznaczono na środki trwałe. W badanym okresie ponad połowa spółek z udziałem kapitału zagranicznego z terenu Podkarpacia ponosiła wydatki inwestycyjne w Polsce, np. w 2004 roku 61,0% spośród działających 251 spółek z udziałem kapitału zagranicznego (przed rokiem 54,5%). Wydatki inwestycyjne tych spółek na pozyskanie aktywów trwałych w Polsce w 2004 r. wyniosły 903,0 mln zł (z tego 662,1 mln zł, tj. 73,3%, przeznaczono na nowe środki trwałe). W porównaniu z rokiem 2000 wydatki te były o 53,3% wyższe (licząc w cenach bieżących), a na nowe środki trwałe o 32,8% wyższe. Udział województwa podkarpackiego w wartości brutto środków trwałych (w bieżących cenach ewidencyjnych) w kraju w latach zmienił się nieznacznie z 4,1 do 4,2%. Pod względem wartości brutto środków trwałych w przeliczeniu na mieszkańca woj. podkarpackie zajmowało ostatnie miejsce wśród województw. W roku 2004 wskaźnik ten osiągnął wartość zł i stanowił zaledwie 77,1% średniej krajowej. Innowacyjność Analizując poziom innowacyjności w województwie mierzony tzw. syntetycznym wskaźnikiem innowacyjności (TMR), odzwierciedlającym zróżnicowany poziom innowacyjności polskich województw określony wg 11 cech, należy stwierdzić, że w 2003 roku województwo podkarpackie plasowało się na 10 miejscu w kraju ze wskaźnikiem na poziomie 0,216. Najwyższy wskaźnik osiągnęło województwo małopolskie (0,444), najniższy zaś lubuskie (0,090). Duży wpływ na wzrost efektywności pracy, jako jednego z elementów TMR, ma kadra naukowo-techniczna, która obejmuje absolwentów wyższych uczelni w takich dyscyplinach, jak nauki biologiczne, fizyczne, matematyka i statystyka, komputeryzacja, inżynieria i technika, produkcja i przetwórstwo, architektura i budownictwo. Udział absolwentów kierunków naukowo-technicznych w grupie wiekowej lat w województwie podkarpackim w roku 2003 wyniósł 0,79%. Najwyższe wskaźniki osiągnęły województwa: zachodniopomorskie (1,25%), dolnośląskie (1,17%) oraz małopolskie (1,09%), natomiast najniższe były w województwach: kujawsko-pomorskim (0,50%), opolskim (0,54%) oraz lubelskim (0,60%). Tendencje te częściowo potwierdza inny wskaźnik, a mianowicie udział ludności z wykształceniem wyższym w stosunku do ludności w wieku lata. Zdecydowanie najwyższe wartości tego wskaźnika w 2002 r. odnotowano w województwach: mazowieckim (22,42%) oraz pomorskim (17,47%), małopolskim (16,63%) i dolnośląskim (16,01%). Najniższe wskaźniki zaś wystąpiły w województwach: opolskim (12,80%), lubuskim (13,19%) i kujawsko-pomorskim (13,39%); natomiast na Podkarpaciu wskaźnik ten osiągnął wartość 14,08%. Cechą charakterystyczną społeczeństwa wiedzy i tym samym warunkiem rozwoju jest nieustanne zdobywanie nowych umiejętności i ustawiczne dokształcanie. W 2003 roku wskaźnik udziału osób objętych różnego rodzaju szkoleniami i kursami w grupie wiekowej pomiędzy 25 a 64 rokiem życia w Polsce był bardzo zróżnicowany w województwach lubelskim i dolnośląskim wynosił powyżej 7%, natomiast w województwach: podkarpackim, warmińsko-mazurskimi świętokrzyskim poniżej 5%. 20