Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego

Transkrypt

1 INVESTIGATIONES LINGUISTICAE VOL. XVII, 2009 INSTITUTE OF LINGUISTICS ADAM MICKIEWICZ UNIVERSITY AL. NIEPODLEGŁOŚCI 4, , POZNAŃ POLAND Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego Advertising, Information and Legal Services Marketing : A Comparative Analysis of Polish and German Legal and Media Dicourse Łukasz Kumięga INSTYTUT LINGWISTYKI STOSOWANEJ, UNIWERSYTET WARSZAWSKI UL. BROWARNA 8/10, WARSZAWA lukasz.kumiega@uw.edu.pl Ewelina Mitręga KATEDRA FILOZOFII I TEORII PRAWA, UNIWERSYTET MARII CURIE SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE PL. MARII CURIE-SK ŁODOWSKIEJ 5, LUBLIN ewelinamitrega@o2.pl Abstract Celem badania, które osadzamy w teorii dyskursu (Foucault) jest analiza procesu konceptualizacji pojęć reklama, informacja w obrębie dyskursu prawnego na następujących płaszczyznach: supradyskursywnej (analiza aktów prawnych Council of Bars and Law Societies of Europe), na płaszczyźnie narodowego dyskursu prawnego w Polsce (analiza Zasad Etyki Radcy Prawnego, Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu) oraz w Niemczech (analiza Bundesrechtsanwaltordnung). Ponadto celem artykułu jest zbadanie relacji miedzy dyskursem prawnym a dyskursem prawniczym (funkcjonowanie pojęcia marketing usług prawniczych, reklama informacyjna ) oraz eksplikacja strategii dyskursywnych w obszarze marketingu usług prawniczych na przykładzie analizy dyskursu medialnego jak i zweryfikowanie hipotez analitycznych w ramach badania ankietowego. Key words: dyskurs, reklama, informacja, marketing usług prawniczych 59

2 Investigationes Linguisticae, vol. XVII 1. Wstęp Teoria dyskursu (we wszystkich jej możliwych odsłonach) stała się w ramach badań lingwistycznych przedmiotem głębokiej refleksji metodologicznej 1. Właśnie ta perspektywa badawcza, tzn. odnosząca się do dyskursywności jest podstawą teoretyczno - metodologiczną naszej analizy. W tym obszarze interesuje nas głównie pewna specyficzna wersja ujmowania dyskursywności tzn. mająca swe korzenie w tradycji (post)strukturalistycznej, a konkretnie w programie filozoficznym Michela Foucaulta. Michel Foucault ujmuje dyskursywność w wymiarze epistemologicznym. Tzn. dyskurs według Foucaulta to z jednej strony (o czym pisze w Archeologii wiedzy 2 ) ansamble pewnych wypowiedzi należących do określonego systemu formacyjnego (w literaturze sekundarnej 3 wypowiedzi o których pisze Foucault nazywane są często atomami dyskursu, tym samym podkreśla się, iż Foucaultowi chodziło w tym kontekście o warstwę głęboka wypowiedzi odnosząca się do transportowanych przez nie struktur wiedzy. System formacyjny o którym pisze Foucault to charakterystyczna dla danej wspólnoty dyskursywnej (!) 4 i generowana w jej ramach wiedza, która determinuje reprodukcję wypowiedzi czyli atomów dyskursu 5. Drugi aspekt (poruszany w ramach tzw. genealogii 6 ) dotyczy związku wiedzy z władzą. Dyskusja wokół tej relacji podejmowana jest głównie w ramach socjologii (szczególnie socjologii wiedzy 7 ), choć są też próby otwierania debaty lingwistycznej na aspekt władzy (szczególnie w niemieckim obszarze językowym np. Jäger 2004, Link 1997). W kontekście naszej analizy interesują nas dwa poruszane przez Foucaulta obszary: - fokusowanie analizy dyskursu na momenty polemiczne i strategiczne (Foucault mówi w tym kontekście o dyskursach jako games strategicznych grach, które są prowadzone przez członków poszczególnych wspólnot dyskursywnych, często mają one charakter walk dyskursywnych ), - wpływ praktyk społecznych na generowanie wiedzy. Praktyki społeczne 8 są wg. Foucaulta czynnikiem produkującym z jednej strony przedmioty, koncepcje i określone techniki (odnoszone tu do sfery dyskursywnej), z 1 Szczególnie w niemieckim obszarze kulturowym (por. Jäger 2004, Link 1997, Warnke 2007, Heinemann 2005, Adamzik 2004, Busse 2007). W Polsce tą perspektywę badawczą w ramach lingwistyki podejmują między innymi Anna Duszak (por. np. Duszak 1998, Duszak, House, Kumięga 2009) oraz Ewa Miczka (por. Miczka 2002). 2 Por. Foucault Por. Diaz Bone W każdej przestrzeni dyskursywnej możemy zidentyfikować wspólnoty dyskursywne różnego typu począwszy od grup subkulturowych (np. ekstremiści prawicowi) po płaszczyzny makro jak np. narodowa wspólnota dyskursywna. 5 Foucault wspomina w tym kontekście o mechanizmach wykluczania pewnych pokładów wiedzy w ramach określonych wspólnot dyskursywnych: dobrze wiemy, że nie mamy prawa powiedzieć wszystkiego, że nie możemy mówić o wszystkim w każdej sytuacji, wreszcie - że byle kto nie może mówić o byle czym. Tabu przedmiotowe, rytuał okoliczności, uprzywilejowane lub wyłączne prawo podmiotu mówiącego oto gra trzech typów zakazu, które przecinają się, wzmacniają i kompensują, tworząc złożoną sieć, nieustannie ulegającą modyfikacjom (Foucault 2002a: 7-8). 6 Por. Foucault Por. Keller Konkretnie chodzi Foucaultowi o praktyki społecznej kontroli i nadzoru. 60

3 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego drugiej strony także same podmioty dyskursywne 9. Spośród wszystkich praktyk społecznych, praktykom w obszarze dyskursu prawnego Foucault przypisuje szczególne znaczenie, jako tym które maja zdolność kreowania zachowania podmiotów, gdyż są one instytucjonalnie legitymizowane. Poniżej określamy cele naszego badania empirycznego: - rekonstrukcja struktury wiązki dyskursywnej 10 generowanej wokół pojęć reklama, reklama informacyjna, informacja, marketing usług prawniczych analizowanej w ramach dyskursu prawnego oraz prawniczego na płaszczyźnie supradyskursywnej oraz na płaszczyźnie dyskursów narodowych, - analiza momentów strategicznych (tzn. skorelowanie wyników dotyczących analizowanej wiązki dyskursywnej z praktykami w obszarze medialnym - eksplikacja typologii zidentyfikowanych strategii dyskursywnych), - sprawdzenie hipotez analitycznych z poprzedniego kroku za pomocą ankiety przeprowadzonej wśród studentów prawa. 2. Analiza dyskursu prawnego i prawniczego Na obszarze Unii Europejskiej od kilkudziesięciu lat zauważalne jest ewaluowanie zawodów prawniczych. Proces ten wywołują w największym stopniu potrzeby wspólnotowego rynku wewnętrznego i przeobrażenia społeczeństw żyjących w coraz wyraźniej wyodrębniającej się kulturze prawa wspólnotowego. Kierunek w stronę którego ewoluują zawody prawnicze to świadczenie pomocy prawnej jako usługi, przez prawnika usługodawcę. Jest to w pewnym sensie proces desakralizacji zawodu prawnika 11, który polega na przechodzeniu od roli dysponenta środków ochrony prawnej do roli producenta i sprzedawcy usługi, co prawda bogatej w wiedzę, ale usługi nastawionej na potrzeby klienta/konsumenta 12. Nie można przy tym zapominać, iż zawód adwokata i zawód radcy prawnego są to nadal wolne zawody zaufania publicznego, którego główną podstawą jest profesjonalizm zawodowy wykonujących je osób. Etyka adwokacka i etyka radcy prawnego ujmowane z perspektywy unifikacji zawodowej tych dwóch gałęzi profesji jurysty, różnią się w swych zasadach od np. etyki sędziowskiej i prokuratorskiej, gdyż adwokat lub radca prawny działają z reguły z woli klienta, charakter ich zawodu jest niejako skierowany na klienta, a nie w dominującym stopniu na interes publiczny jak to ma miejsce w przypadku sędziego czy prokuratora. W krajach Unii Europejskiej reklamowanie bądź informowanie o usługach prawniczych przez członków danej korporacji jest kwestią wywołującą kontrowersje 13. Kontrowersje te związane są z obawami o ochronę: - interesów klienta, - godności zawodowej, 9 Por. Foucault 2002b. 10 Pojęcie wiązki dyskursywnej zostało zaczerpnięte z modelu analizy dyskursu Jägera (por. Jäger 2004). Jäger pod tym pojęciem (org. Diskursstrang) rozumie zbiór fragmentów dyskursywnych generowanych w ramach określonego tematu. 11 W Polsce pojęcia desakralizacji na określenie procesu zachodzącego w obrębie zawodów prawniczych użył A. Korybski w: Korybski 2002: Por. Rogoziński Por. Klatka 2004:

4 Investigationes Linguisticae, vol. XVII - uczciwej konkurencji rynkowej. Zauważyć w tym miejscu należy, iż marketing usług prawniczych jest terminem stosowanym w dyskursie prawniczym 14, nie jest on definiowany w przepisach prawa. Jest to pojęcie związane z ewolucją działalności prawniczej. Odkryto, że nie wystarczy doprowadzić do jednorazowej transakcji, konieczne jest także zaspokojenie potrzeb klienta i zarządzanie relacjami z nim. W przybliżeniu marketingiem usług prawniczych 15 określa się proces orientacji prawnika na otoczenie (zwłaszcza klienta) dla rozpoznania i wykreowania jego potrzeb oraz dostarczenia i zaspokojenia dostosowanych do tych potrzeb korzyści (czy szerzej: wartości w relacji prawnik klient otoczenie) 16. W polskim dyskursie prawniczym zidentyfikowaliśmy ożywioną debatę na temat trudności w odróżnieniu informacji od reklamy. 17 Piotrowska uważa iż istota każdej reklamy jest jej przekaz informacyjny, jej przedmiotem oferta rynkowa, a głównym zadaniem nakłonienie odbiorców do skorzystania z niej oraz przekazanie im szeroko rozumianej informacji. Widzimy tym samym, iż podkreślany jest informacyjny charakter reklamy co skłoniło nas do wprowadzenia w tym kontekście pojęcia reklamy informacyjnej. Kwestia reklamy wśród prawników jest to sfera regulowana tak na poziomie Unii Europejskiej jak i poprzez samorządy poszczególnych państw członkowskich. w obrębie dyskursu prawnego przedmiotem naszego badania są następujące dokumenty: - Kodeks Etyczny Prawników Europejskich 18, a w nim pkt , - Federalna Ustawa o adwokaturze - Bundesrechtsanwaltsordnung (BRAO) 20, a w niej 43b, - Ustawa o zawodzie adwokata - Berufsordnung (BORA) 21, a w nim 6, - Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeks Etyki Adwokackiej), a w nim art. 23 i n. 22, - Kodeks Etyczny Radców Prawnych, a w nim art. 32 i n Dyskurs prawny to wiedza zawarta w normach prawnych, dyskurs prawniczy to wiedza generowana na podstawie norm prawnych np. przez środowisko prawnicze, akademickie etc. W obrębie dyskursu prawniczego trudno jest wyróżnić konkretne źródła, można je stypizować: jako pisemne: artykuły w prasie, książki, informacje w internecie, jako ustne: rozmowy z praktykami, własne doświadczenia, audycje tv i radiowe. 15 Por. Ciupa 2007: Por. Ciupa Piotrowska Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy (Council of Bars and Law Societies of the European Union - CCBE) powstała w 1960 r., na Sesji Plenarnej w dniu 28 października 1988 roku przyjęła Kodeks Etyczny dla Prawników w Unii Europejskiej (w którym określono podstawowe powinności zawodowe adwokatów i innych zawodów prawniczych), następnie zmieniony na Sesjach Plenarnych r., r. a także w 2006 r. W dniu r. Krajowa Rada Radców Prawnych została przyjęta jako członek-obserwator do CCBE. 19 Tekst polski na podstawie publikacji dokumentu w: Radca Prawny 4/ Ostatnie zmiany W redakcji z Akt ten powstał jako uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej nr 32/2005 z dnia 19 listopada 2005 r. i wszedł w życie z chwilą ogłoszenia tekstu jednolitego Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeksu Etyki Adwokackiej) w miesięczniku Palestra, tj. z dniem 31 grudnia 2005 r. 23 Analizowany przeze mnie akt został zmieniony w 2003 r.: Uchwała Nr 10/2003 VII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 8 listopada 2003 r. w sprawie: zmian Zasad Etyki Radcy Prawnego przyjętych Uchwałą Nr 8/99 VI,. Od 1 stycznia 2008 r. będą to już przepisy nieaktualne, 62

5 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego Ad. 1. W tekście pojawiają się następujące pojęcia: reklama (reklama osobista), informacja, komunikat komercyjny. Sama nazwa tego dokumentu pozwala sądzić, że reguluje on zasady w sposób wyczerpujący, wykluczający sięganie do norm nieobjętych tekstem kodeksu, należy jednak zauważyć, że nie było to faktycznie głównym założeniem prawodawcy. Z. Krzemiński proponuje, aby tego typu prawa określać nazwą zbiór gdyż jest to forma bardziej elastyczna niż kodeks i pozwalająca sięgnąć w sposób naturalny do np. uchwał władz samorządu, orzecznictwa dyscyplinarnego i norm ogólno przyjętych. 24 Adwokat zgodnie z tym kodeksem ma prawo informować społeczeństwo o swojej działalności, pod warunkiem że informacja ta spełnia warunki określone przez Radę Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy (CCBE), a więc jest dokładna, nie wprowadza w błąd i respektuje podstawowe wartości zawodu. Podobnie reklama osobista jest dozwolona w stopniu w jakim spełnia wymagania określone powyżej. Brak zdefiniowania pojęć w kodeksie rodzi pytanie co należy rozumieć pod pojęciem reklamy, a co pod pojęciem informacji? Nawiązując do prawa europejskiego, definicję reklamy odnajdziemy w dyrektywie o reklamie wprowadzającej w błąd 25. Zgodnie z art. 2 pkt 1 do celów niniejszej dyrektywy reklama oznacza przedstawienie w jakiejkolwiek formie w ramach działalności handlowej, gospodarczej, rzemieślniczej lub wykonywania wolnych zawodów w celu wspierania zbytu towarów lub usług, w tym nieruchomości, praw i zobowiązań. Z kolei pojęcie informacji handlowej odnajdujemy w dyrektywie o handlu elektronicznym 26. Informacja handlowa to zgodnie z art. 2 f) każda forma informacji przeznaczona do promowania, bezpośrednio lub pośrednio, towarów, usług lub wizerunku przedsiębiorstwa, organizacji lub osoby prowadzącej działalność handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub wykonującą zawód regulowany. Ad. 2. i 3 27 BRAO: w tekście pojawiają się pojęcia: reklama (Werbung). Adwokat niemiecki zgodnie z tą federalną regulacją, ma prawo reklamować swoją zawodową działalność pod warunkiem że informacja ta jest co do formy i treści rzeczowa i nie skierowana na nakłonienie jednostkowego klienta do dania zlecenia 28. jednakże zarówno nasze rozważania jak i badania były oparte na stanie prawnym funkcjonującym do listopada 2007 r. 24 Por. Krzemiński 2006: Dyrektywa Rady nr 84/450/EG z r. o ujednoliceniu przepisów prawnych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących reklamy wprowadzającej w błąd. Dyrektywa jest to akt prawny służący harmonizacji ustawodawstwa krajowego, wiąże ona państwo do którego jest skierowana w zakresie celów jakie mają być osiągnięte, pozostawiając władzom państwowym swobodę wyboru metod i form ich realizacji Por. Skubisz, Skrzydło-Tefelska Dyrektywa 2000/31/WE z dnia 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym). 27 Por. Axmann, Degen W oryginale zostało to uregulowane w następujący sposób: Werbung ist dem Rechtsanwalt nur erlaubt, soweit sie über die berufliche Tätigkeit in Form und Inhalt sachlich unterrichtet und nicht auf die Erteilung eines Auftrags im Einzelfall gerichtet ist. 63

6 Investigationes Linguisticae, vol. XVII Postanowienia powyższe uszczegóławia Ustawa o zawodzie adwokata, w której tekście pojawiają się pojęcia: reklama (Werbung), informować (informieren), środki informacji (Informationsmittel) 29. Adwokat niemiecki ma prawo informować o swoich usługach i o swojej osobie w sposób rzeczowy i ściśle związany z działalnością. Wolno mu powoływać się na swoje sukcesy podając dane klientów wyłącznie na ich pozwolenie. 30 Ad.4. W tekście 31 pojawiają się pojęcia: reklama, informacja, oferta, pisma adwokata. Na gruncie polskim definicja informacji interesująca nas w kontekście analizy została pełniej wyrażona pod pojęciem informacji handlowej. W przepisach pojawia się także pojęcie reklamy. Są one definiowane w: - ustawie o radiofonii telewizji 32, gdzie reklamą jest określany każdy przekaz, niepochodzący od nadawcy, zmierzający do promocji sprzedaży albo innych form korzystania z towarów lub usług, popierania określonych spraw lub idei albo osiągnięcia innego efektu pożądanego przez reklamodawcę, nadawany za opłatą lub inną formą wynagrodzenia; natomiast w orzecznictwie dodano, iż pojęcie reklama oznacza wszelkie działania przedsiębiorcy mające kształtować popyt poprzez poszerzanie wiedzy przyszłych nabywców o towarach, w celu zachęcania ich do nabywania towarów właśnie od tego, a nie innego przedsiębiorcy 33, - ustawie o świadczeniu usług drogą elektroniczną 34, gdzie informacją handlową określa się każdą informację przeznaczoną bezpośrednio lub pośrednio do promowania towarów, usług lub wizerunku przedsiębiorcy lub osoby wykonującej zawód, której prawo do wykonywania zawodu jest uzależnione od spełnienia wymagań określonych w odrębnych ustawach (jest to więc wdrożenie dyrektywy 2000/31/WE do porządku polskiego) 35. Natomiast w art kodeksu cywilnego oferta definiowana jest tak: oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy. Zgodnie z 23 adwokata obowiązuje zakaz korzystania z reklamy, natomiast zgodnie z 23a adwokat jest uprawniony do informowania o swojej działalności zawodowej pod warunkiem, że informacja ta spełnia warunki podane dalej w kodeksie. 36 Na podstawie 23b adwokatowi nie wolno proponować usług potencjalnym klientom w formie oferty skierowanej do osób, które uprzednio nie wyraziły 29 Por. Ponschab, Schweizer 1997, por. Creutz Przepis w oryginale brzmi: (1) Der Rechtsanwalt darf über seine Dienstleistung und seine Person informieren, soweit die Angaben sachlich unterrichten und berufsbezogen sind. (2) Die Angabe von Erfolgs- und Umsatzzahlen ist unzulässig. Hinweise auf Mandate und Mandanten sind nur in Praxisbroschüren, Rundschreiben und anderen vergleichbaren Informationsmitteln oder auf Anfrage zulässig, soweit der Mandant ausdrücklich eingewilligt hat. (3) Der Rechtsanwalt darf nicht daran mitwirken, dass Dritte für ihn Werbung betreiben, die ihm selbst verboten ist. 31 Obecnie rozważa się możliwość jego zmian pod kątem zjednoczenia zawodu radcy prawnego i adwokata pod pojęciem adwokata, więcej w: Bodnar, Bojerski, Wejman: Z dnia 29 grudnia 1992 r., publikacja: Dz. U Wyrok NSA z 10 listopada 1998 r., I SA Ku 1030/98, niepublikowany, źródło: LexPolonica. 34 Z dnia 18 lipca 2002 r., publikacja: Dz. U Por. Rączka Por. Krzemiński

7 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego takiego wyraźnego życzenia. Niedopuszczalne jest zlecanie osobom trzecim rozpowszechniania informacji o adwokacie. Ad. 5. W tekście pojawiają się pojęcia: reklama, komunikat, informacja. Aktualne pozostają uwagi definicyjne z ad. 4., ponad to, zgodnie z art. 32 kodeksu radców prawnych obowiązuje zakaz reklamowania się, jak też korzystania z reklamy w jakiejkolwiek formie. Zgodnie z kodeksem, naruszeniem tego zakazu jest jakikolwiek komunikat, wyrażony w formie słownej, graficznej bądź audiowizualnej, mający skłaniać do skorzystania z pomocy prawnej świadczonej przez radcę prawnego przekazującego komunikat, zawierający element zachęty, nakłaniania, chwalenia się, obietnicy, gwarantowania skuteczności, porównywania bądź inne elementy wartościujące. Pojęcie komunikatu nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę w sensie jakiego można by szukać w kodeksie, jedynie ustawa Prawo prasowe 37 mówi o komunikacie urzędowym pochodzącym od naczelnych i centralnych organów państwowych. Na podstawie art. 33 dozwolone jest natomiast informowanie przez radcę prawnego o świadczeniu pomocy prawnej. Informacja może zawierać elementy wyszczególnione w kodeksie, takie jak np.: - znak identyfikacyjny radców prawnych (logo) zgodnie z właściwa uchwałą samorządu, - znak identyfikacyjny (logo) kancelarii, - imiona i nazwiska oraz życiorysy zawodowe radców prawnych i innych prawników zatrudnionych lub współpracujących z kancelarią wraz z ich zdjęciami, z zastrzeżeniem ust.5, - posiadane stopnie i tytuły naukowe, - sposób działania kancelarii, - zasady ustalania wynagrodzeń za świadczone usługi, - wysokość posiadanego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności zawodowych, - preferowany zakres świadczenia pomocy prawnej, - możliwość świadczenia pomocy prawnej w językach obcych. Podsumowując tą część należy zauważyć, iż w niemieckim obszarze kulturowym reklama jako taka jest dozwolona, pod warunkiem że jej celem jest informowanie. W Polsce reklama jest wyraźnie zabroniona, dozwolone jest natomiast informowanie o świadczeniu pomocy prawnej. Mimo różnic w regulacjach dotyczących dopuszczania reklamy prawniczej w obu obszarach kulturowych uwypuklany jest charakter informacyjny tematyzowania promocji usług prawniczych. 3. Analiza płaszczyzny medialnej 3.1 Kroki dotyczące generowania korpusu Celem tej części jest skorelowanie założeń dyskursu prawnego i prawniczego z praktykami w ramach polskiego oraz niemieckiego dyskursu medialnego. Zanim 37 Z dnia 26 stycznia 1984 r. publikacja: Dz. U

8 Investigationes Linguisticae, vol. XVII przejdziemy do identyfikacji sposobów kontekstualizowania elementów dyskursywnych w ramach badanej wiązki, określimy kroki za pomocą których owy korpus został wygenerowany. Kryteria doboru korpusu: - gazeta codzienna, - ogólnopolska / ogólnoniemiecka, - generująca dyskurs prawniczy, - zawierająca wiązki dyskursywne dotyczące kancelarii prawniczych (tematyzująca środowisko prawników). Tytuły, które były podstawą naszego wyboru to gazety o największym nakładzie. W Polsce 38 nasze kryteria spełniła Rzeczpospolita a konkretnie tzw. żółte strony Rzeczpospolitej 39. Odnalezienie ekwiwalentu niemieckiego 40 spełniającego wszystkie kryteria okazało się niemożliwe. Gazety codzienne (re)produkują wszak dyskurs prawniczy (niektóre tak jak np. Frankfurter Allgemeine Zeitung posiadają specjalne działy poświęcone dyskursowi prawnemu (Recht und Steuern)), chodzi jednak w tym przypadku o artykuły, które informują o stanie prawnym ważnych ze społecznego punktu widzenia fenomenów (jak np. reforma systemu emerytalnego etc.). Tematyzowanie środowiska prawniczego (co jest centralnym kryterium w kontekście naszej analizy) nie zostało w badanych gazetach codziennych zidentyfikowane. Dlatego też analizie w niemieckim obszarze kulturowym poddane zostały ostatecznie prawnicze czasopisma fachowe 41. Kryterium tematyzowania środowiska prawniczego spełniło spośród wszystkich wyszczególnionych tytułów czasopismo Neue Juristische Wochenzeitschrift, tygodnik wydawany od 1947 roku przez Verlag C. H. Beck o nakładzie egzemplarzy. 3.2 Analiza polskiego dyskursu medialnego na przykładzie Rzeczpospolitej Żółte strony Rzeczpospolitej były badanie w okresie od maja 2007 do października Celem tej analizy była identyfikacja sposobów kontekstualizowania elementów dyskursywnych ważnych 42 dla badanej wiązki ( reklama, informacja, reklama informacyjna, marketing usług prawniczych ) by na tej bazie określić strategie dyskursywne stosowane w badanym medium. Poniżej przedstawiamy typologie fragmentów dyskursywnych zawierających elementy istotne w kontekście analizowanej wiązki: 38 Tytuły polskie o największych nakładach: 1. Fakt 2. Gazeta Wyborcza 3. Dziennik 4. Super Express 5. Rzeczpospolita. Źródło: ZKDP. 39 Rzeczpospolita jest gazetą informacyjną i specjalistyczną. Funkcje specjalistyczną pełnią zielone i żółte strony - Prawo co dnia, poświęcone tematyce gospodarczej i prawnej, czytane przez przedsiębiorców, prawników, inwestorów. ( Żółte strony wyróżnione zostały za edukację prawniczą (Pawlak K.: Rzeczpospolita ) Prawo co dnia jest gazetą, po którą najchętniej sięgają studenci prawa - dziennik Rzeczpospolita ponownie otrzymał tytuł Mecenasa Edukacji Prawniczej w 2007 r. 40 Tytuły niemieckie o największych nakładach: 1.BILD 2.Westdeutsche Allgemeine 3.Süddeutsche Zeitung 4.Kölner Stadtanzeiger 5.Frankfurter Allgemeine Zeitung. Źródło: media control. 41 Wyboru dokonaliśmy spośród następujących czasopism: Neue Juristische Wochenschrift, Monatsschrift für Deutsches Recht, Zeitschrift für Studium und Referendariat, Juristische Schulung, Juristische Rundschau, Juristische Arbeitsblätter, Jura, Juristische Ausbildung, JuristenZeitung. 42 W kontekście naszej analizy takimi elementami są wszystkie sposoby tematyzowania środowiska prawniczego. 66

9 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego A) W kancelariach 43 : Zidentyfikowane elementy: - nazwa kancelarii, - imię i nazwisko adwokata bądź radcy prawnego, - zdjęcie adwokata bądź radcy prawnego, - komentarze odnoszące się do rankingów (np. kancelaria Clifford Chance 7. Miejsce w rankingu Rzeczpospolitej ), - osadzenie adwokata bądź radcy prawnego w konkretnej dziedzinie prawa. B) Kancelaria ma zaszczyt poinformować : - nazwa kancelarii, - logo kancelarii, - imię i nazwisko prawnika, - adres kancelarii, telefon, fax, strona internetowa, przedstawicielstwa, przynależność do międzynarodowych korporacji. C) Kancelaria w roli pracodawcy 45 : - nazwa kancelarii, - logo kancelarii, - adres kancelarii, telefon, fax, strona internetowa, informacja o przynależności do korporacji międzynarodowych. Interesująca w tym kontekście jest pojawiająca się często forma konkurencyjna redagowania ogłoszeń tego typu, tzn. forma w której wyszczególnione wyżej elementy nie pojawiają się. Ogłoszenia te zaczynają bowiem się od formuły renomowana kancelaria poszukuje..., a kandydaci na określone stanowisko proszeni są o kierowanie podań na adres redakcji. D) Kancelaria w roli sponsora ( promocja wiedzy prawniczej ) 46 : - nazwa kancelarii, - logo kancelarii, - partnerzy kancelarii w roli osób informujących o przedsięwzięciu bądź w roli jury konkursowego, najczęściej ze zdjęciem. E) Kancelaria w roli eksperta 47 : - nazwa kancelarii, - logo kancelarii, - imię i nazwisko partnera kancelarii, - zdjęcie adwokata / radcy prawnego, - osadzenie adwokata bądź radcy prawnego w konkretnej dziedzinie prawa. F) Reklama puka do drzwi kancelarii 48 : 43 Jest to regularnie pojawiająca się w badanym medium kolumna, która INFORMUJE o aktualnych wydarzeniach związanych ze środowiskiem prawniczym. 44 Ta kolumna także pojawia się regularnie na żółtych stronach Rzeczpospolitej. Jej celem jest INFORMOWANIE o przyjęciu do grona współpracowników kancelarii nowego prawnika. 45 W tym przypadku chodzi o ogłoszenia kancelarii dotyczące naboru nowych pracowników. 46 Tutaj mamy do czynienia z INFORMACJĄ o udziale kancelarii w szeroko rozumianej promocji wiedzy prawniczej. Kancelaria występuje w roli sponsora konkursów, praktyk, konferencji etc. 47 Bardzo często poddawany jest analizie konkretny problem z zakresu prawa, najczęściej w ramach artykułu pod którym pojawia się INFORMACJA o możliwości zadania pytania przez telefon ekspertowi z danej dziedziny prawa tzw. dyżur eksperta. 48 Chodzi o serie artykułów tematzujących bezpośrednio przedmiot naszej analizy czyli problem reklamy prawników. 67

10 Investigationes Linguisticae, vol. XVII - artykuły informujące o propozycjach liberalizacji kodeksu etycznego Analiza niemieckego dyskursu medialnego na przykładzie Neue Juristische Wochenzeitschrift Zarówno okres jak i cele analizy pokrywają się z tymi, które przyjęliśmy analizując żółte strony Rzeczpospolitej. Poniżej określamy typologie odnoszącą się do niemieckiego dyskursu medialnego: A) Prawnik w roli eksperta 50 : Zidentyfikowane elementy: - imię i nazwisko prawnika, miejsce zatrudnienia (miasto), - explicite wyszczególniona dziedzina prawa, w której specjalizuje się dany prawnik (Fachanwalt für Gesselschaftsrecht 51, Dr. Mirko Müller, LL.M, Dortmund). B) Seria ich empfehle : - imię i nazwisko prawnika, - zdjęcie prawnika, - explicite wyszczególniona dziedzina prawa, - komentarz prawnika do reklamowanej publikacji (np. klares Konzept und klare Meinung 53 ). C) Specyfikacja poprzedniego typu 54 : - imię i nazwisko prawnika, - zdjęcie prawnika, - nazwa kancelarii (np. Sherman & Sterling), - komentarz prawnika ( für mich ist die ZEV immer die erste Wahl 55 ). D) Wskazówki dotyczące nowych publikacji prawiczych: - imię i nazwisko prawnika (autora publikacji), - opis z elementami wartościującymi (np. Dr. Ludwig Bergschneider ist ein ausgewiesener Spezialist 56...), - explicite wyszczególniona dziedzina prawa. E) Kancelaria w roli pracodawcy: - nazwa kancelarii, logo kancelarii, adres, fax, strona internetowa, , przedstawicielstwa, - opis kancelarii z elementami wartościującymi: ( Gleiss Lutz ist eine der profiliertesten international tätigen Kanzleien in Deutschland 57 ), - explicite wyszczególniona dziedzina prawa, 49 Ten aspekt zostanie szczegółowo poruszony w dalszej części tego artykułu. 50 Najczęściej są to artykuły poruszające konkretny aspekt z zakresu prawa. 51 Tłum. Specjalista z zakresu prawa spółek. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na wyrażenie Fachanwalt. W Niemczech prawnicy zdają egzaminy państwowe, które pozwalają im określać się jako specjaliści z zakresu danej dziedziny prawa. W Polsce nie ma ustandaryzowanych kryteriów, które pozwalałyby na tego rodzaju zawężanie praktyki prawnika. Specjalizacja wynika bardziej z profilu działalności, który prawnik sobie obrał. 52 Ich empfehle czyli polecam to część, w której prawnik występuje w roli polecającego określoną książkę z dziedziny prawa, której nie jest autorem. 53 Tłum. Klarowna koncepcja, klarowne opinie. 54 Prawnik w roli polecającego fachowe czasopismo prawnicze. 55 Tłum. ZEV jest zawsze pierwszym czasopismem po które sięgam. 56 Tłum. Dr Ludwig Bergschneider jest wybitnym specjalistą Tłum. Kancelaria Gleiss Lutz jest jedną z najbardziej sprofilowanych, międzynarodowych kancelarii działających w Niemczech. 68

11 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego - zdjęcia różnego typu (najczęstsze motywy to motywy sportowe np. wspinaczka górska, drużyna futbolowa), - cytaty pochodzące z czasopism fachowych (np. eine führende Kanzlei im Arbeitsrecht 58 ). 3.4 Wnioski Różnice między wynikami z polskiego i niemieckiego koprusu dotyczą następujących kwestii: - w Niemczech dominuje w badanym obszarze indywidualizacja środowiska prawniczego tzn. częściej występują konkretni jego przedstawiciele niż kancelarie jako instytucje (możemy mówić w tym kontekście o marketingu osoby). W Polsce jest dokładnie odwrotnie, mamy do czynienia z instytucjonalizacją przedmiotem reklamy jest częściej kancelaria (możemy mówić o marketingu usługi), - w Niemczech zostało zidentyfikowanych bardo dużo elementów wartościujących przy tematyzowaniu środowiska prawniczego, w Polsce występują one bardzo rzadko. Jedynie w przypadku często pojawiającego się w korpusie polskim elementu informującego o miejscach kancelarii zajętych przez nie w rankingach, można zastanowić się czy nie zawierają one elementu wartościującego 59 - niemiecki dyskurs medialny charakteryzuje się dużą ilością elementów wizualnych (zdjęcia marketingowe z różnymi motywami), polski dyskurs medialny ogranicza się w tej sferze do zdjęć prawników, - w Niemczech adwokat występuje w roli polecającego wydawnictwa prawnicze, w Polsce kancelaria w roli sponsora. W obu korpusach zidentyfikowano natomiast typ kancelaria w roli pracodawcy jak i prawnik w roli eksperta, przy czym różnice pojawiają się w warstwie treściowo wizualnej. Wnioski ogólne jakie nasuwają się po przeprowadzonej analizie dotyczą następujących aspektów: - w żadnym z wyróżnionych typów nie można zidentyfikować naruszenia przepisów określonych w ramach analizowanego dyskursu prawnego, gdyż badane medium nie podlega przepisom dotyczącym reklamy prawników, - zidentyfikowane przez nas fragmenty z korpusu polskiego oraz niemieckiego sprawiają problemy z sklasyfikowaniem ich jako określonego gatunku tekstowego, - pierwsza hipoteza analityczna: konteksty w jakich pojawiają się wyszczególnione elementy mogą wskazywać na ich reklamowy charakter mimo iż nie pojawiają się w komercyjnej części gazety, - druga hipoteza analityczna: oddziaływanie wyszczególnionych elementów jest większe jeżeli potraktujemy je jako składniki szerokiej strategii 58 Tłum. Jedna z wiodących kancelarii w dziedzinie prawa pracowniczego. 59 Powołujemy się w tym kontekście na Kodeks Etyki Adwokackiej, w którym w 23b prawodawca pisze: Informacje nie mogą zawierać bezpośrednich porównań w zakresie jakości z innymi możliwymi do identyfikacji adwokatami i członkami innych korporacji prawniczych lub ich krytyki, zawierać jakichkolwiek elementów ocennych. 69

12 Investigationes Linguisticae, vol. XVII dyskursywnej 60 badanego medium (forsowania ukrytej reklamy prawników ). 4. Sprawdzenie hipotez analitycznzch za pomocą ankiet wśród studentów prawa Ankieta została przeprowadzona wśród studentów prawa Freie Universität zu Berlin (FU) oraz Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) w Lublinie. Wielkość próby wynosiła 100 (50 na FU, 50 na UMCS). Ankietowani zostali poproszeni o skategoryzowanie przedstawionych im przykładów z wyszczególnionej wyżej typologii wyróżnionej na podstawie analizy medialnej. Mieli do wyboru następujące kategorie: - reklama, - ogłoszenie, - informacja. Respondenci mieli także możliwość dodania własnej kategorii. Wybrane przez nas fragmenty z prasy przyporządkowane wyszczególnionym typom były przez respondentów kategoryzowane w różny sposób tzn. w Polsce najwyższe wartości rozkładały się między wszystkimi trzema kategoriami, w Niemczech natomiast jedynie między reklamą a ogłoszeniem. Przechodząc do eksplikacji i interpretacji uzyskanych wyników zaczynamy od przedstawienia typu kancelaria w roli pracodawcy, który został zidentyfikowany zarówno w polskim jak i niemieckim korpusie. Ten typ nie jest jednoznacznie kategoryzowany jako reklama, odpowiedzi rozkładają się pomiędzy ogłoszeniem a informacją, przy czym dominuje ogłoszenie (Polska: 13,53% wszystkich odpowiedzi, Niemcy: 15,85%). Poniżej przedstawiamy wyniki kategoryzacji poszczególnych typów osobno w Polsce osobno w Niemczech. W Polsce jednoznacznie jako reklama został wskazany typ kancelaria w roli sponsora (17,46%). Większość respondentów uznała typ w kancelariach (14,41%) oraz kancelaria w roli eksperta (9,6%) za informacje. Ogłoszeniem natomiast był dla większości typ kancelaria w roli pracodawcy (13,53%). Niemieccy respondenci uznali serie ich empfehle jako reklamę (16,66%). Specyfikacja typu ich empfehle (tzn. reklama czasopisma) oraz typ kancelaria w roli pracodawcy były traktowane jako ogłoszenie i reklama. Poniżej przedstawiamy szczegółowo uzyskane wyniki: 60 Schwab-Trapp definiuje je w następujący sposób: operacja marginalizowania lub fokusowania poszczególnych elementów wiedzy w ramach określonych subdyskursów odbywające się na bazie potrzeb komunikacyjnych a także interesów poszczególnych wspólnot dyskursywnych (tłum. Ł.K. Schwab-Trapp 2002: 60): die Operation der Marginalisierung oder Fokussierung bestimmter Wissenselemente innerhalb bestimmter Subdiskurse auf der Basis der kommunikativen Bedürfnisse und Interessen bestimmter Diskursgemeinschaft (Schwab Trapp 2002: 60). 70

13 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego Wyniki ankiety: Polska Typ Reklama Informacja Ogłoszenie Liczba odpowied zi Udział procentowy 61 Liczba odpowiedz i Udział procentow y Liczba odpowiedz i 1 Kancelaria ma zaszczyt poinformować Udział procentow y 19 8,29% 17 7,42% 15 6,55% 2 W kancelariach 3 1,31% 33 14,41% 2 0,87% 3 Kancelaria w roli pracodawcy (bez podawania nazwy kancelarii) 14 6,11% 6 2,62% 31 13,53% 4 Kancelaria w roli sponsora 5 Kancelaria w roli eksperta Wyniki ankiety: Niemcy 40 17,46% 14 6,11% 4 1,74% 5 2,10% 22 9,60% 4 1,74% Typ Reklama Informacja Ogłoszenie Liczba Udział Liczba Udział Liczba Udział odpowiedzi procentowy odpowiedzi procentowy odpowiedzi procentowy 1 Seria ich empfehle 41 16,66% 0 0% 9 3,65% 2 Specyfikacja poprzedniego typu 3 Wskazowki dot. nowych publikacji prawniczych 4 Kancelaria w roli pracodawcy (1) 5 Kancelaria w roli pracodawcy (2) 28 11,38% 0 0% 22 8,94% 30 12,19% 0 0% 20 8,13% 11 4,47% 0 0% 39 15,85% 9 3,65% 18 7,31% 19 7,72% 5. Podsumowanie Przeprowadzenie analizy na trzech różnych płaszczyznach, mianowicie (dyskursu prawny i prawniczy, medialny oraz badania ankietowe) doprowadziło do 61 Wartości te zostały wyliczone w następujący sposób: liczba odpowiedzi w każdym typie została odniesiona do wszystkich uzyskanych odpowiedzi. 71

14 Investigationes Linguisticae, vol. XVII zidentyfikowania jednej (z zapewne wielu) strategii stosowanych w obszarze badanej wiązki dyskursywnej. Fakt, że zawód prawnika jest zawodem zaufania publicznego, wydaje się uniemożliwiać reklamowanie świadczonych usług prawniczych, w takiej formie w jakiej jest ono potocznie rozumiane. Istnieją środowiska, które są wierne tradycjonalistycznym koncepcjom wykonywania zawodu prawnika, są także środowiska, które propagują stosowanie strategii marketingowych przy promocji usług prawniczych. Stan prawny dotyczący reklamy wśród prawników indukuje określone praktyki na różnych polach, także w polu medialnym. Przeprowadzona analiza pozwoliła nam zidentyfikować sposoby tematyzowania środowiska prawniczego w sferze medialnej. Ze względu na niejednoznaczność gatunkową wyszczególnionych fragmentów dyskursywnych, wprowadzanie konstytuujących je elementów w konteksty, które mogą być traktowane jako konteksty reklamowe, nasuwa pytanie, czy w ramach badanego medium mamy do czynienia ze strategią forsowania ukrytej reklamy usług prawniczych. Hipoteza ta wydaje się tym bardziej prawdopodobna, gdyż zarówno Rzeczpospolita jak i Neue Juristische Wochenzeitschrift nie podlegają przepisom dotyczącym prawników. Kolejne pytanie które nasuwa się w tym kontekście dotyczy sposobu kategoryzowania wyszczególnionych elementów przez potencjalnych recypientów. Wyniki badania ankietowego pokazują jednoznacznie, że niektóre elementy są postrzegane jako reklama. Teza jaką chcemy sformułować na podstawie przeprowadzonego badania brzmi: zarówno Rzeczpospolita jak i Neue Juristische Wochenzeitschrift stosują w swoich praktykach ukrytą reklamę usług prawniczych. Poruszana kwestia jest kontrowersyjna. Może na to wskazywać ciągłe ewaluowanie przepisów dotyczących reklamy prawników. Przykładem jest fakt, iż w roku 2008 Kodeks Etyczny Radców Prawnych ulegnie kolejnym zmianom 62, w wyniku których uregulowania dotyczące marketingu usług prawniczych przybiorą nieco odmienny, może bardziej europejski kształt 63. I tak przykładowo zgodnie z art. 17 radca prawny jest uprawniony do informowania o swojej działalności zawodowej. Następnie art. 18 mówi, iż dozwolone jest informowanie przez radcę prawnego o jego działalności zawodowej oraz zagadnieniach z nią związanych, o ile to nie jest wyraźnie zakazane. Informowaniem jest - bez względu na formę, treść, technikę i środki - jakiekolwiek działanie nie zmierzające do pozyskania konkretnego klienta. Zdefiniowane zostało także pozyskiwanie klientów a więc bez względu na formę, treść, technikę i środki - jakiekolwiek działanie będące bezpośrednią propozycją zawarcia umowy z konkretnym klientem. Zdaniem praktyków prawa nie należy demonizować reklamy, gdyż nie jest to najważniejszy sposób komunikacji prawników z odbiorcami ich usług, stanowi ona tylko wycinek całego zjawiska jakim jest marketing usług prawniczych 64. Bibliografia 62 Od 1 stycznia 2008 r. obowiązywać będzie nowa wersja Zasad Etyki przyjęta decyzją VIII krajowego Zjazdu Radców Prawnych, który odbył się w dniach 8-10 listopada 2007r. w Warszawie pod hasłem: Dobre prawo dobre państwo. 63 Rychter K.: Europejscy prawnicy: w Polsce ogranicza się niezależność, Gazeta Prawna, D9, Por. Bobrowicz

15 Ewelina Mitręga Łukasz Kumięga: Reklama, informacja, marketing usług prawniczych : analiza porównawcza polskiego i niemieckiego dyskursu prawnego, prawniczego i medialnego Adamzik, K Textlinguistik. Eine einführende Darstellung. Tübingen: Niemeyer. Axmann, M., Degen T Anwaltsstrategien beim Kanzleimarketing. Mandantenakquise, Werberecht und Spezialisierungen. Stuttgart: Ibooberg. Bobrowicz, M Marketing usług prawniczych. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Bodnar, A., Bojerski, Ł., Wejman, F. Nowa adwokatura; założenia do nowego prawa o adwokaturze. [data dostępu: grudzień, 2007]. Busse, D Diskurslinguistik als Kontextualisierung: Methodische Kriterien. Sprachwissenschaftliche Überlegungen zur Analyse gesellschaftlichen Wissens. W: Warnke, I. (ed.) Diskurslinguistik nach Foucault. Berlin, New York: de Gruyter. Str Ciupa, S., W W poszukiwaniu koncepcji kształt regulacji zakazów etycznych obowiązujących radców prawnych w obszarze marketingu i sprzedaży usług oraz ewentualne skutki ich zniesienia, W: Radca Prawny. Wydanie specjalne. Warszawa: Krajowa Rada Radców Prawnych. Str Creutz, M Anwaltswerbung. Köln: Schmidt. Diaz-Bone, R Kulturwelt, Diskurs und Lebensstil. Eine diskurstheoretische Erweiterung der bourdieuschen Distinktionstheorie. Opladen: Leske + Budrich. Duszak, A Tekst-dyskurs-komunikacja międzykulturowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Duszak, A., House, J., Kumięga, Ł. (eds.) Globalization, Discourse, Media: In a Critical Perspective / Globalisierung, Diskurse, Medien: eine kritische Perspektive. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Foucault, M Dispositive der Macht. Berlin: Merve. Foucault, M Archeologia wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Foucault, M. 2002a. Porządek dyskursu. Gdańsk: Słowo. Foucault, M. 2002b. Die Wahrheit und die jouristischen Formen. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Heinemann, W Textlinguistik versus Diskurslinguistik. W: Wierzbicka, M.; Sieradzka, M.; Homa, J. (eds.) Moderne deutsche Texte. Beiträge der Internationalen Germanistenkonferenz Rzeszów Frankfurt am Main: Lang. Str Jäger, S Kritische Diskursanalyse. Eine Einführung. Münster: Unrast. Keller, Rainer 2001: Wissenssoziologische Diskursanalyse. W: Keller, R.; Hirseland A.; Schneider W.; Viehöver, W. (eds.) Handbuch Sozialwissenschaftliche Diskursanalyse. Opladen: Verlag für Sozialwissenschaften. Str Klatka, Z Wykonywanie zawodu radcy prawnego i adwokata. Warszawa: C.H.Beck. Korybski, A Wykonywanie wolnych zawodów prawniczych a rynek usług prawniczych. w: Żuławski, J. (ed.) XX lat samorządu radców prawnych Księga Jubileuszowa. Warszawa: Krajowa Rada Radców Prawnych. Str Krzemiński, Z Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz. Kraków: Zakamycze Kantor Wydawniczy. Krzemiński, Z Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz. Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze. Kumięga, Ł Diskursivität: Theorien, Konzeptionen und Praxis. W: Bartoszewicz, I.; Szczęk, J.; Tworek, A. (eds.) Linguistica et res cotidianae (= Linguistische Treffen in Wrocław, vol. 2). Wrocław, Dresden: ATUT, Neisse Verlag. Str Link, J Versuch über den Normalismus. Wie Normalität produziert wird. Opladen: Westdeutscher Verlag. Łojko, E Etyka prawnika. Etyka nauczyciela zawodu prawniczego, konferencja naukowa Wydziału Prawa i Administracji UW 23 lutego Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Miczka, E Kognitywne struktury sytuacyjne i informacyjne w interpretacji 73

16 Investigationes Linguisticae, vol. XVII dyskursu. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Piotrowska, M Reklama usług świadczonych przez adwokatów w prawie polskim i w prawie Unii Europejskiej. W: Przegląd Prawa Handlowego Warszawa: Wolter Kluwers. Ponschab, R., Schweizer, A Kooperation statt Konfrontation. Neue Wege Anwaltlichen Verhandelns. Köln: Schmidt. Rączka, G Informacja handlowa w prawie polskim. W: Radca Prawny 4/2006, Warszawa: Krajowa Izba Radców Prawnych. Str Rogoziński, K Marketing usług profesjonalnych. Materiały z trzeciej międzynarodowej konferencji maja 2001 roku. Kultura organizacyjna osobowość profesjonalisty. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomnicznej. Schwab Trapp, M., 2002 Kriegsdiskurse. Opladen: Leske + Budrich. Skubisz, R., Skrzydło-Tefelska, E Prawo europejskie. Zarys wykładu. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. Warnke, I. (ed.) Diskurslingusitik nach Foucault. Berlin: Walter de Gruyter. EWELINA MITRĘGA magister, doktorantka przy Katedrze Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, aplikant Okręgowej Izby Radców Prawnych w Lublinie. Rozprawa doktorska dotyczy szeroko rozumianego marketingu usług prawniczych. Zainteresowania naukowe: prawo handlowe, marketing usług prawniczych. ŁUKASZ KUMIĘGA magister, doktorant przy Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, stażysta przy Institut für Deutsches und Europäisches Parteienrecht und Parteienforschung w Düsseldorfie. Rozprawa doktorska dotyczy strategii perspektywizowania wiązek dyskursywnych w ramach Axel Springer Verlag AG. Zainteresowania naukowe: teoria dyskursu, analiza dyskursu, socjologia mediów, ekstremizm prawicowy w Polsce i w Niemczech. 74