Krzysztof Jurek Aleksander Łynka. Zdasz Maturę. z historii. Historia powszechna. wydanie trzecie

Transkrypt

1 Krzysztof Jurek Aleksander Łynka Zdasz Maturę z historii Historia powszechna wydanie trzecie Łódź 2005

2 Korekta Małgorzata Zawilska Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2005 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z r., poz. 83). ISBN PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo s.c. Michał Koliński i Michał Wiercioch Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./fax (0-42) , , tel (06) infolinia: (codziennie 8-22, także sms), gg , biuro@piatek13.com.pl Łódź rok: ostatnia Wydanie I rzut: liczba Druk i oprawa Drukarnia na Księżym Młynie s.c., Łódź Printed in Poland 2

3 Spis treści PREHISTORIA Narodziny człowieka Epoka kamienna Rewolucja neolityczna NAJSTARSZE CYWILIZACJE Egipt jego dzieje i kultura Cywilizacje Bliskiego Wschodu Wybrane państwa Bliskiego Wschodu STAROŻYTNA GRECJA Warunki naturalne Społeczeństwo greckie Dzieje polityczne starożytnej Grecji Kultura antycznej Grecji STAROŻYTNY RZYM Warunki naturalne Społeczeństwo rzymskie Dzieje polityczne państwa rzymskiego Kultura starożytnego Rzymu Chrześcijaństwo w państwie rzymskim WCZESNE ŚREDNIOWIECZE (V-X WIEK) Europa Zachodnia po upadku cesarstwa rzymskiego Cesarstwo bizantyjskie Podboje arabskie Państwo Franków

4 EUROPA NA PRZEŁOMIE TYSIĄCLECI (X-XII WIEK) Powstanie państw słowiańskich w Europie Najazdy Normanów Narodziny cesarstwa niemieckiego (X-XII wiek) Konflikt cesarstwa z papiestwem (X-XII wiek) EUROPA W DOBIE KRUCJAT (XI-XIII WIEK) Społeczeństwo i gospodarka średniowiecznej Europy Wyprawy krzyżowe (XI-XIII wiek) Zakony rycerskie Narodziny monarchii stanowych w Europie Zachodniej SCHYŁEK ŚREDNIOWIECZA (XIV-XV WIEK) Czarna śmierć w połowie XIV wieku Kryzys europejski w XIV wieku Przemiany religijne u schyłku średniowiecza Wielkie konflikty zbrojne w XIV i XV wieku Kultura średniowiecznej Europy WSCHÓD A EUROPA W ŚREDNIOWIECZU Imperium osmańskie Państwo mongolskie EUROPA ODRODZENIA I WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH (XV-XVI WIEK) Odrodzenie europejskie Wielkie odkrycia geograficzne na przełomie XV i XVI wieku Podbój Ameryki przez Europejczyków Gospodarka europejska w epoce wielkich odkryć Mocarstwa europejskie w XVI wieku REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W XVI WIEKU Przyczyny reformacji Przebieg reformacji Wojny religijne w Europie w XVI wieku Kontrreformacja Skutki reformacji

5 EUROPA XVII WIEKU Wojna trzydziestoletnia ( ) Absolutyzm we Francji w XVII wieku Rewolucja angielska w XVII wieku Przemiany polityczne na wschodzie Europy w XVII wieku Kultura baroku EUROPA OŚWIECONA (XVIII WIEK) Filozofia oświecenia Absolutyzm oświecony w Europie w XVIII wieku Najważniejsze wojny europejskie w XVIII wieku (do 1789 r.) Rozbiory Rzeczypospolitej Sztuka XVIII wieku REWOLUCJA FRANCUSKA I WOJNY NAPOLEOŃSKIE Wojna o niepodległość kolonii w Ameryce w drugiej połowie XVIII wieku Przemiany społeczne i gospodarcze w drugiej połowie XVIII wieku w Europie Zachodniej Rewolucja francuska ( ) Konsulat i cesarstwo we Francji Wojny napoleońskie ( ) Upadek Napoleona ŚWIAT I EUROPA PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM 216 ( ) Kongres wiedeński Ruchy wolnościowe i powstania narodowe w pierwszej połowie XIX wieku Myśl polityczna i społeczna w Europie pokongresowej Wybrane państwa europejskie w pierwszej połowie XIX wieku Gospodarka europejska w pierwszej połowie XIX wieku Kultura i nauka w okresie romantyzmu

6 ŚWIAT W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU Stany Zjednoczone Ameryki Północnej Przeobrażenia państw europejskich w drugiej połowie XIX wieku Ekspansja kolonialna wielkich mocarstw Stosunki międzynarodowe na przełomie wieków Nowe ideologie w drugiej połowie XIX wieku Gospodarka kapitalistyczna na przełomie wieków Rewolucja naukowo-techniczna na przełomie wieków PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA ( ) Przyczyny wybuchu wojny Przebieg działań wojennych Rewolucje rosyjskie w 1917 roku System wersalsko-waszyngtoński na świecie EUROPA I ŚWIAT W LATACH Przemiany ustrojowe w Europie okresu międzywojennego Sytuacja międzynarodowa w latach dwudziestych Światowy kryzys ekonomiczny ( ) Sytuacja międzynarodowa w latach trzydziestych Układ sił przed wybuchem II wojny światowej Nauka i kultura między wojnami DRUGA WOJNA ŚWIATOWA ( ) Wojna obronna Polski Ekspansje Związku Radzieckiego w latach Działania wojenne w latach Wojna niemiecko-radziecka ( ) Wojna w Afryce i we Włoszech ( ) Działania wojenne w latach Wojna na Dalekim Wschodzie ( ) Europa pod okupacją faszystowską ( ) Działalność Wielkiej Koalicji ( )

7 ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ ( ) WYBRANE ZAGADNIENIA Świat w początkach zimnej wojny ( ) Współistnienie i konfrontacja ( ) Próby odprężenia ( ) Wzrost napięcia i ponowne odprężenie ( ) Rozkład systemu komunistycznego po 1989 roku Świat u schyłku XX i na początku XXI wieku

8 8

9 Wstęp Uczenie się historii jest zajęciem żmudnym i niezwykle pracochłonnym. Konieczność pamięciowego opanowania wielkiej ilości dat, nazwisk i faktów zwykle przeraża uczniów. Podręczniki historii straszą objętością, a ilość zamieszczonych w nich informacji nasuwa pytanie, czy w ogóle można się tego nauczyć. Stąd właśnie bierze się wielka popularność różnych streszczeń, opracowań i wyciągów. Mają one ułatwić proces przyswajania wiedzy, uczynić ją bardziej przystępną. Niektóre z tych wydawnictw mają charakter ściąg czyli gotowych wzorów (schematów) do powielania. Oczywiście kompendia powstają po to, by przyspieszyć proces przyswajania wiedzy, a uczniowie kupują je, by ułatwić sobie pracę, ale z drugiej strony nie powinny one całkowicie zwalniać odbiorcy z obowiązku myślenia. Przygotowane opracowanie stanowi próbę ujęcia materiału w formie vademecum. Jest to całościowe przedstawienie dziejów ludzkości od czasów najdawniejszych do dzisiaj. Zdecydowana większość znanych nam opracowań nie zawiera wiadomości z historii starożytnej. Dzieje ludzkości są jednak procesem zintegrowanym i znajomość historii starożytnej jest konieczna do zrozumienia późniejszych wydarzeń. Ponadto starożytność jest ciągle obecna w naszej świadomości jako podstawa kultury europejskiej. Z praktycznego punktu widzenia przygotowanie materiału pomocniczego bez działu dotyczącego starożytności jest oczywiście o wiele prostsze, jednak jest to rodzaj pewnego nadużycia wobec czytelnika. Ponadto zdecydowana większość opracowań koncentruje się na zagadnieniach 9

10 prawno-politycznych, jako szczególnie wymaganych na egzaminach. Tymczasem dzieje to nie tylko historia polityczna i przemiany systemów państwowych. Bez poznania zjawisk ekonomicznych i kulturalnych nie można poznać historii. Nasze opracowanie uwzględnia wszystkie aspekty omawianych wydarzeń, w tym także gospodarcze i kulturalne. Na zakończenie informacja, co zawiera przedstawione opracowanie. Można chyba użyć parafrazy tytułu filmu Woody ego Allena, że jest to wszystko, co powinniście wiedzieć z historii powszechnej, a o co boicie się zapytać waszego nauczyciela. Poważnie rzecz traktując, jest to podstawowy zestaw wiadomości z historii powszechnej (z uwzględnieniem pewnych elementów historii Polski), stanowiący kanon wiedzy na ten temat. Dla tych, którzy chcą poszerzyć wiadomości, przygotowaliśmy oddzielne opracowanie dotyczące jedynie historii Polski. Autorzy 10

11 PREHISTORIA Prehistoria 1. Narodziny człowieka Zagadnienie czasu, miejsca i okoliczności narodzin rodzaju ludzkiego to jeden z najbardziej tajemniczych i zarazem fascynujących problemów w dziejach ludzkości. Jest to jednocześnie obiekt zainteresowania wielu nauk, w tym szczególnie biologii i pokrewnych jej dziedzin wiedzy. Dla nauki historycznej zagadnienie to, jakkolwiek ważne, odgrywa drugorzędną rolę, gdyż nie można go rozpatrywać przy użyciu właściwych dla historii metod badawczych. Za najstarszą formę hominidów, czyli człowiekowatych uważa się australopiteki. Ich szczątki kostne znane są jedynie z terenu Afryki. Pojawiły się prawdopodobnie około 1 1,5 miliona lat temu. Były to istoty dwunożne o wyprostowanej postawie ciała. Posługiwały się one najprymitywniejszymi narzędziami kamiennymi. Młodszą od nich formą były pitekantropy znane z wykopalisk na Jawie, w Chinach, Afryce i Europie. Ich istnienie datuje się na okres od 900 do 250 tysięcy lat p.n.e. Potrafiły one wykorzystywać proste narzędzia kamienne i rozniecać ogień. Obecnie uczeni nazwę pitekantrop zastępują określeniem homo erectus. Kolejną znaną biologom formą człowieka jest tzw. człowiek neandertalski. Jego ślady z okresu od 250 do 40 tysięcy lat p.n.e. można napotkać w Europie, Afryce i Azji. Podobnie jak jego poprzednicy utrzymywał się ze zbieractwa i łowiectwa. Posługiwał się narzędziami kamiennymi, zamieszkiwał w jaskiniach. Możemy mu przypisać wierzenia religijne, o czym świadczą zachowane ślady pochówków. Następcą neandertalczyka był nasz bezpośredni przodek człowiek 11

12 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna rozumny (homo sapiens), od miejsc pierwszych znalezisk zwany też człowiekiem z Cro-Magnon. Pojawił się on około 40 tysięcy lat temu. Wykonywał dużo bardziej skomplikowane narzędzia z kamienia, rogu, kości i drewna. Ludzie stopniowo zasiedlali różne części Ziemi. Zanik lodowców i podnoszenie się wód tysięcy lat temu spowodowały przerwanie połączeń między kontynentami i izolację zamieszkujących je ludów. Przedstawione wyżej informacje mają jedynie charakter orientacyjny i należy je traktować jako przybliżenie tego niezwykle trudnego i skomplikowanego zagadnienia. W naukach zajmujących się pradziejami człowieka panuje przekonanie, że zbadanie ich będzie nadal przysparzać wielu problemów. Zachowane zabytki często sobie przeczą, co dowodzi niedoskonałości teorii i licznych luk w poznanym już materiale. 2. Epoka kamienna W pierwszej połowie XIX w. duński archeolog Ch. J. Thomsen podzielił przedhistoryczne dzieje ludzkości na epoki w zależności od podstawowego surowca używanego do produkcji narzędzi. Były to kolejno: epoka kamienia, brązu i żelaza. Później w ich ramach wyodrębniono poszczególne okresy. Epoki te występowały w różnym czasie, gdyż osiągnięcia wypracowane w różnych rejonach rozprzestrzeniały się dość wolno. Czas trwania poszczególnych epok ukazuje tabela. Okres Paleolit starszy Paleolit środkowy Paleolit młodszy Mezolit Neolit Epoka miedzi Epoka brązu Epoka żelaza Czas trwania (w przybliżeniu) 1,5 (?) miliona do 300 tys. lat p.n.e. 300 tys. lat do 40 tys. p.n.e. 40 tys. lat do 14 tys. lat p.n.e. 14 tys. lat do 9 tys. lat p.n.e. 9 tys. lat do 5 tys. lat p.n.e. 5 tys. lat do 2,5 tys. lat p.n.e. 2,5 tys. do 1000 roku p.n.e. Od około r. p.n.e. do pełnego upowszechnienia żelaza, co nastąpiło w różnym czasie na różnych terytoriach. 12

13 PREHISTORIA Pierwszą epoką w dziejach ludzkości była epoka kamienia. Umownie dzieli się ją na trzy okresy: starszą epokę kamienną (paleolit), średnią epokę kamienną (mezolit) i młodszą epokę kamienną (neolit). Trwała ona od momentu pojawienia się człowieka do zastosowania metalu do produkcji narzędzi, co nastąpiło około 5000 lat p.n.e. na terenie Bliskiego Wschodu. W epoce tej podstawowymi materiałami do produkcji narzędzi były kamień i krzemień. Pierwsze narzędzia miały postać otoczaków i odłupków kamiennych. W miarę doskonalenia się form ludzkich wytwarzane narzędzia zyskiwały na funkcjonalności. Do produkcji narzędzi wykorzystywano także drewno, kość i róg. Jednak przez długi czas nawet gdy używano już powszechnie metali kamień był nadal ważnym surowcem do produkcji narzędzi. Doszło także do zróżnicowania tempa rozwoju różnych ośrodków cywilizacyjnych, a przodownictwo objął region Bliskiego Wschodu, gdzie najszybciej dokonywał się postęp w doskonaleniu narzędzi, a później także i form organizacyjnych życia społecznego. Głównym źródłem wiedzy o sposobach życia ludzi w dawno minionych tysiącleciach są wykopaliska archeologiczne. Pozwalają one określić rodzaj używanych narzędzi, sposoby zdobywania żywności, produkcji odzieży i innych produktów niezbędnych do życia. Dzięki temu można wiele dowiedzieć się o organizacji społeczeństwa, obrzędach i upodobaniach artystycznych ówczesnych ludzi. Na oznaczenie zespołów wytworów o charakterystycznych cechach (np. sposobach zdobienia), występujących w pewnym czasie na danym obszarze używa się pojęcia kultura archeologiczna. Nazwy owych kultur wywodzą się od nazw miejscowości, gdzie zostały odnalezione ich zabytki (np. kultura przeworska, unietycka) lub charakterystycznych wytworów danej społeczności (np. kultura pucharów lejkowatych). Należy zauważyć, że przynależność do tej samej kultury archeologicznej nie musi świadczyć o pokrewieństwie etnicznym. Z drugiej jednak strony wykopaliska podają ważne informacje o życiu duchowym naszych odległych przodków. Świadczą o tym odkrycia archeologiczne (np. pochówek młodego neandertalczyka pod nawisem skalnym koło Le Moustier we Francji). W paleolicie człowiek pozostawił wyraźne ślady swej działalności artystycznej. Odkrycia jaskiniowego malarstwa na terenie Francji i Hiszpanii 13

14 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna oraz wiele znalezisk figuralnych najczęściej kobiecych (tzw. Wenus), są dowodem na to, iż człowiek już 20 tysięcy lat temu zajmował się magią, wierzył w coś i, co najważniejsze, odczuwał potrzebę wyrażania tego w artystycznej formie. Do naszych czasów zachowały się malowidła utrwalone na ścianach jaskiń. Najpiękniejsze znajdują się w Hiszpanii (Altamira, El Castillo) i Francji (między innymi Lascaux, Font-de-Gaume). 3. Rewolucja neolityczna W młodszej epoce kamiennej (neolicie), która trwała od około 9 tysięcy lat p.n.e. doszło do niezwykle ważnych przemian w życiu ówczesnych społeczeństw. Przy obróbce kamienia zaczęto stosować technikę szlifowania (tzw. gładzenia), dzięki której narzędzia zyskały na funkcjonalności i precyzji wykonania. Wynalezione zostały metody produkcji ceramiki, tkactwo, udomowiono liczne gatunki zwierząt. Szczególne znaczenie miało opanowanie sposobów uprawy roślin. Początkowo była to pielęgnacja roślin w ich naturalnym środowisku. Z czasem zaczęto je świadomie uprawiać. Zdecydowana większość spośród uprawianych do dzisiaj zbóż wywodzi się z terenów Bliskiego Wschodu. W ten sposób niektóre gromady ludzkie zmieniły sposób zdobywania pożywienia, przechodząc od zbieractwa i łowiectwa do gospodarki rolnej i hodowlanej. Zespół tych przemian jest nazywany rewolucją neolityczną. Określenie rewolucja odnosi się do rodzaju, a nie do tempa zmian, które było nadal bardzo powolne. Jednak w ich wyniku człowiek rozpoczął uprawę roślin, przede wszystkim zbóż, i hodowlę zwierząt. Dzięki temu zmienił tryb życia z koczowniczego na osiadły. Działo się tak szczególnie na terenach Bliskiego Wschodu. Nowy sposób gospodarowania zapewniał nie tylko względny dostatek pożywienia, ale nawet pojawiały się pewne jego nadwyżki. Rozwinęły się różne dziedziny sztuki, szczególnie połączone z obrzędami religijnymi. Te zaś związane były z cyklami przyrodniczymi, tak ważnymi dla społeczności rolniczych. Wspomniane zjawiska umożliwiły znaczny przyrost liczby ludności i powstanie wielkich skupisk osadnictwa. Na obszarze Bliskiego Wschodu zaczęły powstawać pierwsze miasta, a wkrótce także i państwa. Jednocze- 14

15 PREHISTORIA śnie na lesistych obszarach Europy rozwinął się tzw. neolit bezrolniczy. Jego kultury posiadały wszystkie cechy właściwe dla neolitu poza uprawą ziemi, co wynikało ze specyfiki warunków naturalnych. 15

16 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna Najstarsze cywilizacje 1. Egipt jego dzieje i kultura Warunki naturalne. Miano Egipt nadano w starożytności krainie położonej w północnej Afryce, w dolinie Nilu. W czasach Starego Państwa Egipt sięgał od wybrzeża Morza Śródziemnego do I katarakty nilowej (próg skalny na rzece). W okresie największej potęgi granica egipska na południu sięgnęła IV katarakty. Przytłaczającą większość powierzchni kraju stanowiła pustynia. To powodowało, że chociaż pozbawiony granic naturalnych był Egipt stosunkowo bezpieczny i nie groziły mu najazdy z zewnątrz. Osadnictwo koncentrowało się wzdłuż Nilu. Jego dolina była bardzo wąska, od kilku do kilkunastu kilometrów. Jedynie u ujścia do morza (w tzw. delcie) obszar nadający się do zasiedlenia ulegał powiększeniu. Panujący suchy i gorący klimat powodował, że wegetacja roślin była uzależniona od wylewów rzeki. Następowały one w stałej porze od lipca do października każdego roku. Zalewały dolinę, lecz jednocześnie nanosiły warstwę żyznego mułu. By dłużej utrzymać wodę na polach, Egipcjanie budowali kanały irygacyjne (nawadniające). W starożytności nie znano przyczyn regularnych wylewów. Poznano je dopiero w XIX wieku, gdy wyprawy badawcze dotarły do źródeł Nilu w górach Abisynii. Tym niemniej, już w początkach istnienia społeczności egipskiej uważnie obserwowano rzekę i nauczono się przewidywać jej zachowania. Nil był nie tylko dostarczycielem życiodajnej wody. Stanowił także główny szlak komunikacyjny i handlowy, gdyż niewielki koszt żeglugi łodziami ułatwiał kontakty między ludźmi zamieszkującymi dolinę. Dolina 16

17 NAJSTARSZE CYWILIZACJE Egiptu nie obfitowała w surowce mineralne. Brakowało również drewna budulcowego, które importowano aż z Libanu. Za sprowadzane materiały Egipcjanie płacili żywnością, której produkowano stosunkowo dużo. Warto zauważyć, że w starożytności Egipt był uważany za jednego z głównych producentów zboża. Nie występowały metale, które należało sprowadzać z Nubii (złoto), półwyspu Synaj (miedź). Nie było także cyny i żelaza. Z tego powodu mieszkańcy Egiptu o wiele później niż w innych krajach nauczyli się posługiwać narzędziami z brązu i żelaza. Pustynia natomiast obfitowała w różne rodzaje skał, które powszechnie wykorzystywano jako materiał budowlany. Społeczeństwo egipskie. Podstawową część ludności egipskiej stanowili chłopi. Byli oni ludźmi wolnymi. Uprawiali ziemię dzierżawioną, należącą do państwa (władcy), dostojników lub do świątyń. Formą wypłacania renty dzierżawnej, obok oddawania części zbiorów, był udział w robotach publicznych. Chłopi byli także robotnikami najemnymi pracującymi w majątkach królewskich. Wtedy wynagradzano ich żywnością. Stanowili oni podstawową siłę roboczą zatrudnianą przy wielkich pracach budowlanych oraz przy konserwacji kanałów irygacyjnych. Wyższą warstwą społeczną byli urzędnicy. W Egipcie istniało wiele kategorii urzędniczych tworzących rozbudowaną hierarchię, na której czele stał wezyr (namiestnik). Urzędnicy nadzorowali wszystkie dziedziny życia państwowego, poza kultem religijnym. Drogą do objęcia funkcji urzędniczych było ukończenie odpowiednich szkół. Nauka była długotrwała i kosztowna, gwarantowała jednak odpowiednie miejsce w strukturze społecznej. Była także drogą do kariery kapłańskiej. Kapłani odgrywali ważną rolę w społeczeństwie. Obok posług o charakterze religijnym zajmowali się także medycyną, oświatą i nauką. Ich osiągnięcia w tej dziedzinie nadal budzą podziw. Z drugiej strony potęga kapłanów stawała się niekiedy zagrożeniem dla panującego. Monarchowie wspierali świątynie, gdyż w ten sposób demonstrowali swą pobożność. Doprowadziło to jednak do takiego wzrostu roli kapłanów, że zaczęli oni sięgać po władzę za czasów VII-X dynastii. XII dynastia była faktycznie dynastią kapłanów boga Amona z Teb. 17

18 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna Państwem egipskim kierował monarcha, którego tradycyjnie określamy mianem faraon. Nazwa ta jest terminem greckim i pochodzi ze zniekształconego terminu egipskiego per-aa (lub pir-o ), co oznacza wielki dom. Faraon był monarchą absolutnym, stanowiącym prawo i jednocześnie będącym ponad prawem. Jego wolę wypełniali wszyscy mieszkańcy państwa, a kontrolowaniem jej wykonania zajmowali się urzędnicy. Szczególna pozycja panującego wynikała z doktryny politycznej i religijnej, w której był on określany jako żywy bóg lub też syn boga. Nie zapobiegało to uzurpacjom, obalającym dotychczas panujących władców. Kultura egipska. Religia egipska była religią politeistyczną. Na szczycie hierarchii bogów stał Re, bóg tarczy słonecznej. Obok niego szczególną rolę odgrywał Ozyrys, opiekun natury i bóg świata zmarłych. Ważne miejsca w panteonie zajmowali Horus (opiekun niebios i władzy faraona) oraz bogowie dwóch stolic: Ptah (Memfis) i Amon (Teb). Wśród bogiń czczono Hathor i Izydę. Łączenie bogów było często efektem przemian politycznych. Umiejscowienie stolicy całego państwa w Tebach spowodowało szybki rozwój kultu Amona i połączenie go z kultem Re (Amon-Re). Kultem religijnym otaczano także niektóre zwierzęta poświęcone bogom, np. świętego byka Apisa, krokodyle czy koty. Często bogów egipskich przedstawiano w postaci zwierzęcej lub ze zwierzęcymi głowami. Rozbudowany kult bogów wymagał licznej grupy kapłanów, którym początkowo przewodniczył faraon. Kiedy funkcje sakralne i polityczne zostały rozdzielone, pojawił się oddzielny urząd arcykapłana. O znaczeniu religii świadczą świątynie, które obok pałaców królewskich i grobowców były największymi budowlami wznoszonymi w Egipcie. Jedną z niezwykle istotnych cech religii egipskiej była wiara w życie pozagrobowe. Determinowała ona wiele ludzkich zachowań, w tym szczególnie tak charakterystyczną dbałość o zachowanie ciała. Egipcjanie wierzyli, że ciało jako siedziba duszy winno być otoczone szczególną opieką. Stąd wynikała praktyka balsamowania zwłok, a co za tym idzie budowania grobowców. Ich wielkość i bogactwo wyposażenia świadczyły o pozycji materialnej osób w nich pochowanych. Ponadto miały one zapewnić spokój 18

19 NAJSTARSZE CYWILIZACJE i bezpieczeństwo doczesnym. Najbardziej widocznym efektem tego sposobu myślenia było wznoszenie dla władców wielkich grobowców, czyli piramid. W III tysiącleciu i początkach II tysiąclecia p.n.e. wybudowano około 60 budowli tego typu. Stanowiły one centralny punkt kompleksów świątynnych związanych z kultem zmarłego władcy. Trzy najbardziej znane piramidy znajdują się w Gizie pod Kairem. Największa z nich, piramida Cheopsa, już w starożytności uznana została za cud świata. Ponieważ skomplikowane zabezpieczenia nie chroniły piramid przed rabusiami, zarzucono ten system pochówków na rzecz ukrywania grobowców monarszych. Jednak już w starożytności większość z nich została obrabowana. Stąd też wielką sensacją było odkrycie w 1922 r. grobowca jednego z mało znanych faraonów z czasów Nowego Państwa Tutanchamona. Dzięki temu mamy wyobrażenie o wielkości darów grobowych składanych wraz z faraonem do grobowca. Specyficznie egipskim osiągnięciem było wynalezienie własnego pisma. Pojawiło się ono z powodów czysto praktycznych, do prowadzenia zapisów gospodarczych (wykazy inwentarza, wielkości plonów, zgromadzone zapasy). Pierwsze poświadczone zabytki pochodzą z około 3000 lat p.n.e. Pierwotnie pismo to posiadało formę piktogramów i wywodziło się z rysunków, następnie zaczęto stosować hieroglify, czyli mieszaninę obrazków i graficznych znaków mowy. Nazwa hieroglify jest pochodzenia greckiego Piramidy egipskie 19

20 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna i oznacza święte napisy wycinane w kamieniu, gdyż jedną z metod utrwalania szczególnie ważnych tekstów religijnych i państwowych było wykuwanie ich w kamieniu. Uproszczoną formą hieroglifów było pismo hieratyczne, czyli kapłańskie stosowane na papirusach. Od VIII w. p.n.e. posługiwano się pismem demotycznym (ludowym), będącym najprostszą formą pisma egipskiego. Podstawowym materiałem piśmiennym były odpowiednio spreparowane łodygi rośliny wodnej zwanej papirusem. Na uzyskanych w ten sposób arkuszach pisano zaostrzoną trzcinką maczaną w tuszu. Określenia papirus używa się obecnie na oznaczenie zachowanych do naszych czasów zabytków piśmiennictwa egipskiego. Dzieje polityczne. Pierwsze organizmy polityczne powstały w IV tysiącleciu p.n.e. Były to królestwa Górnego i Dolnego Egiptu. Zostały one zjednoczone około 3100 r. p.n.e. Dokonał tego Menes, który został władcą całego państwa i założył I dynastię. Stolicą państwa zostało miasto Memfis, leżące na granicy obu części państwa. Dzieje Egiptu zdumiewają trwałością organizmu politycznego i ciągłością kultury. Państwo istniało przez kilka tysięcy lat. Uczeni dzielą obecnie czas jego istnienia na kilka okresów: okres archaiczny (Wczesnodynastyczny), Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo i Okres Późny. Żyjący w III w. p.n.e. kapłan egipski Maneton podzielił historię egipską na 31 dynastii. Podziały te przedstawia tabela. Okres Dynastie Lata Wczesnodynastyczny I-III ok p.n.e. Stare Państwo IV-VIII ok p.n.e. I okres przejściowy IX-XI ok p.n.e. Średnie Państwo XI-XIV ok p.n.e. II okres przejściowy XV-XVII ok p.n.e. Nowe Państwo XVIII-XX ok p.n.e. III okres przejściowy XXI-XXV ok p.n.e. Okres Późny XXVI-XXXI ok p.n.e. 20

21 NAJSTARSZE CYWILIZACJE Za czasów Średniego Państwa faraonowie rozpoczęli podboje. Granica południowa została przesunięta do II katarakty. Rozpoczęto też wielkie prace irygacyjne, w wyniku których zagospodarowana została oaza Fajum. Stała się ona wielkim ośrodkiem produkcji rolnej. U schyłku tego okresu Egipt najechali Hyksosi. Ich panowanie trwało około stulecia. Po odzyskaniu niezależności państwo egipskie wkroczyło w okres największej potęgi. W czasach Nowego Państwa pod panowaniem faraonów znalazły się wielkie obszary na południu, tzw. Nubia. Na obszarach Bliskiego Wschodu wpływy egipskie rozciągały się aż do rzeki Eufrat. Panowali wtedy najsłynniejsi faraonowie Totmes III, Ramzes II i Ramzes III. Za szczyt świetności Egiptu uważa się panowanie Amenhotepa III ( r. p.n.e.). Ekspansja polityczna Egiptu doprowadziła do konfliktów z innymi państwami. Najbardziej znany był konflikt z państwem Hetytów. Najazd tzw. ludów morza ok r. p.n.e. doprowadził do utraty większości zdobyczy terytorialnych. W Okresie Późnym władza faraonów osłabła, rosła zaś potęga wielkich dostojników państwowych i kapłanów. Osłabienie władzy doprowadziło do kolejnych najazdów obcych ludów. Ostatecznie w 525 r. p.n.e. doszło do podboju państwa egipskiego przez Persów. Władali oni Egiptem z przerwami aż do podboju przez Aleksandra Wielkiego w 333 r. p.n.e. Po jego śmierci państwo egipskie dostało się w ręce jednego z wodzów Aleksandra, Ptolemajosa (Ptolemeusza). Założył on dynastię władającą Egiptem aż do podboju przez Rzymian w 30 r. p.n.e. Ostatnią przedstawicielką tej dynastii była królowa Kleopatra. Od tego czasu Egipt dzielił losy państwa rzymskiego. W wyniku jego podziału na część wschodnią i zachodnią w 395 r. znalazł się w cesarstwie wschodniorzymskim, a w 641 r. został podbity przez Arabów. 2. Cywilizacje Bliskiego Wschodu Warunki naturalne. Pojęcie Bliski Wschód oznacza część obszaru Azji Zachodniej, który obejmuje ziemie położone w dolinie dwóch wielkich rzek Eufratu i Tygrysu, pas wybrzeża Morza Śródziemnego od półwyspu Azja Mniejsza do Egiptu, Pustynię Arabską i Syryjską oraz Wyżynę Irańską. 21

22 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna Węższym pojęciem jest Mezopotamia. Jest to nazwa grecka określająca obszar między dwiema wielkimi rzekami Eufratem i Tygrysem. Panujące tam warunki klimatyczne były w części podobne do egipskich. Wegetacja roślin zależała od wód niesionych przez wielkie rzeki. Jednak wylewy nie były tak regularne i często miały charakter niszczycielski. Stąd wynikała konieczność budowy systemów kanałów odprowadzających wodę podczas wylewów i doprowadzających podczas suszy. Podjęcie się tak wielkich prac uważane jest za jedną z przesłanek powstawania państw. Na terenie Mezopotamii nie występowały żadne bogactwa naturalne, gdyż była ona zbudowana z materiału naniesionego przez rzeki (tzw. gleby aluwialne). Stąd też należało importować metale, drewno budulcowe, a nawet kamień. Ponieważ uprawa ziemi przynosiła duże plony, podstawowym środkiem do wymiany była żywność. Klimat w południowej części Mezopotamii podobny był do egipskiego. Ku północy ulegał ochłodzeniu, lecz nie poprawiało to warunków egzystencji, gdyż nadal brakowało niezbędnej ilości opadów. Społeczeństwo. Obszar Mezopotamii i szerzej Bliskiego Wschodu był terenem ciągłego mieszania się kultur i ludów. Nieustanne migracje, rywalizacja powstających państw, spektakularne klęski, wszystko to powodowało, że trudno tutaj mówić o ciągłości państwowej i kulturowej. Najstarszym znanym ludem, który zasiedlił południową część Mezopotamii byli Sumerowie. Ich pochodzenie nie jest znane. Pojawili się oni prawdopodobnie w IV tysiącleciu p.n.e. Na przełomie IV i III tysiąclecia założyli swoje pierwsze miasta. W tym czasie osiedlili się tam Semici przybywający z Pustyni Syryjskiej. Podbili oni Mezopotamię, a jedno z plemion semickich Akadowie, zaczęło dominować na tym obszarze. Na początku II tysiąclecia pojawiła się nowa grupa Semitów Amoryci, którzy skolonizowali Międzyrzecze. Struktura ludności Mezopotamii była podobna do ludności innych obszarów starożytnego świata. Jej większość stanowili rolnicy. Ich wysiłek przynosił widoczne efekty, lecz wymagał pracy wielu setek osób przy budowie i konserwacji kanałów. Konieczność organizacji zbiorowego wysiłku całej społeczności prowadziła, podobnie jak w Egipcie, do szybkiego po- 22

23 NAJSTARSZE CYWILIZACJE wstania państw. Obok zwykłych rolników w skład społeczeństwa wchodzili członkowie arystokratycznych rodów, ludzie zależni ekonomicznie od świątyń lub osób prywatnych oraz niewolnicy. Już od czasów sumeryjskich duże znaczenie mieli kapłani. Życie społeczności koncentrowało się wokół świątyń, które były wielkimi centrami politycznymi i gospodarczymi. Kultura. Jest zdumiewającym zjawiskiem, jak wiele elementów kultury starożytnego Bliskiego Wschodu przetrwało do dzisiaj. Opracowano tam ważne reguły życia społecznego, państwowego i religijnego. Szczególną rolę odegrali Sumerowie, gdyż wszystkie ludy żyjące w Mezopotamii korzystały z ich dorobku cywilizacyjnego. Sumerowie stworzyli podstawy astronomii i matematyki. Podzielili dobę na 24 godziny, rok zaś na 12 księżycowych miesięcy po 29 i 30 dni. Liczono według systemu dziesiętnego i dwunastkowego. Najciekawszym dowodem wpływu Sumerów na otoczenie było używanie języka sumeryjskiego w korespondencji dyplomatycznej także w tych czasach, gdy lud ten dawno już wymarł. Dało to podstawy do sformułowania słynnej, choć być może przesadzonej opinii, o tym, że cywilizacja zaczęła się w Sumerze. Odkrycie cywilizacji sumeryjskiej było zaskoczeniem dla Europejczyków. W przeciwieństwie do Egiptu nie zachowały się widoczne zabytki architektoniczne kultur znad Eufratu i Tygrysu. Było to spowodowane używaniem do budowy cegieł wyrabianych z suszonej na słońcu gliny. Najbardziej charakterystycznym obiektem architektonicznym były świątynie, tzw. zikkuraty. Wznoszono je na wierzchołkach sztucznie usypanych wzgórz. Stąd prawdopodobnie wywodzi się podanie o wieży Babel. Religie blisko-wschodnie były religiami politeistycznymi. Często łączyły się ze sobą, tworząc nowe jakości (tzw. synkretyzm religijny). Sprzyjał temu nieustanny ruch ludów i mieszanie się rozmaitych kultur. Znaczącym wyjątkiem wśród religii Bliskiego Wschodu był judaizm, jako jedna z pierwszych religii monoteistycznych. Jej podstawowe zasady zostały zawarte w Dziesięciu Przykazaniach, które Mojżesz otrzymał od Jahwe na górze Synaj. Dramatyczne dzieje plemion hebrajskich spowodowały, że religia stała się podstawowym łączącym je spoiwem. Ważne znaczenie miały zasady religijne zebrane w Starym Testamencie. Pierwsza jego 23

24 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna część Pięcioksiąg (Tora) to księgi objawione przez Boga. Zawierają one legendarny opis stworzenia świata, dziejów Izraela, zbiory praw i przepisów religijnych oraz pieśni epickich. Według tradycji zostały one spisane przez Mojżesza. Po niewoli babilońskiej każdy członek żydowskiej wspólnoty wyznaniowej był zobowiązany do bezwzględnego przestrzegania prawa Mojżesza. W ten sposób doszło do ostatecznego ukształtowania się zasad judaizmu. Należy zauważyć, że znaczna część jego elementów wywodzi się z dorobku innych religii tego obszaru (np. legenda o potopie, mity kosmogoniczne i astralne). Na Bliskim Wschodzie dokonano wielu fundamentalnych dla rozwoju cywilizacji wynalazków. Szczególną rolę odegrało, podobnie jak i w Egipcie, wynalezienie pisma. Nastąpiło to prawdopodobnie w III tysiącleciu p.n.e. Od charakterystycznego kształtu znaków nazywa się je pismem klinowym. Materiałem piśmiennym były tabliczki gliniane, na których odciskano końcówkę zaostrzonej trzcinki. W ten sposób powstawały znaki o kształcie klina. Do naszych czasów przetrwało wiele jego zabytków, gdyż tabliczki, o ile nie zostały potłuczone, wyschły lub też zostały wypalone w ogniu pożarów trawiących starożytne miasta. 3. Wybrane państwa Bliskiego Wschodu Sumerowie. Pochodzenie Sumerów nie jest bliżej znane. Osiedlili się oni na południu Mezopotamii w IV tysiącleciu p.n.e. Ich dziełem były pierwsze miasta państwa. Do najsłynniejszych należały: Ur, Uruk, Lagasz i Nippur. Były one głównymi ośrodkami cywilizacji na terenie Mezopotamii we wczesnym okresie istnienia skupisk ludzkich na tym terenie. Sumerowie byli też pierwszymi twórcami systemu irygacyjnego, który przemienił Mezopotamię w krainę rolniczą. Dzięki wymianie wyprodukowanej żywności sprowadzane były różne towary, między innymi także i miedź. Miasta sumeryjskie toczyły między sobą wojny, lecz żadnemu z nich nie udało się podbić pozostałych. Około 2340 r. p.n.e. Sumerowie ulegli przewadze Akadyjczyków. Powstała wtedy monarchia Sargona I. W jej ramach doszło do powstania syntezy kultury sumeryjskiej i semickiej. Dzięki temu 24

25 NAJSTARSZE CYWILIZACJE nawet po wymarciu tego ludu kultura sumeryjska była, i poniekąd nadal jest, obecna w życiu społeczeństw bliskowschodnich. Ostateczny upadek znaczenia politycznego Sumerów nastąpił po przybyciu na tereny Mezopotamii na początku II tysiąclecia ludu semickiego Amorytów, którzy założyli nowe, własne państwo zwane Babilonią. Babilonia. Państwo babilońskie założone zostało przez semickich Amorytów. Jego nazwa wywodzi się od stolicy państwa, miasta Babilon. Twórcą jego potęgi był w XIX w. p.n.e. król imieniem Sumuabu. Historię państwa babilońskiego dzieli się na trzy okresy: staro-, średnio- i nowobabiloński. Najbardziej znanym monarchą państwa starobabilońskiego był Hammurabi. Panował on w latach p.n.e. Jego władza była absolutna. Uważano go za wykonawcę woli bogów. Był jednocześnie arcykapłanem, wodzem naczelnym, największym właścicielem ziemskim w kraju. Hammurabi prowadził z sąsiadami liczne i zwycięskie wojny, w wyniku których opanował południową Mezopotamię, tzw. Elam. Pod koniec jego panowania państwo obejmowało całą Mezopotamię. Okres rządów Hammurabiego to czasy dobrobytu społeczeństwa i potęgi państwa. Sposób organizacji państwa i społeczeństwa znany jest dzięki odnalezionemu w początkach XX w. zabytkowi stelli, zawierającej spisany kodeks prawa, zwany popularnie kodeksem Hammurabiego. Należy przypuszczać, że nie była to pierwsza kodyfikacja obowiązującego prawa, lecz jest to najwcześniejsza zachowana do naszych czasów. Zawarte w kodeksie prawo było prawem precedensowym, czyli określało zasady postępowania w konkretnych sprawach sądowych. W kodeksie została wprowadzona zasada talionu, czyli sprawiedliwej odpłaty (tzw. oko za oko). Po śmierci Hammurabiego państwo babilońskie pogrążyło się w wewnętrznych sporach o władzę, co wykorzystali różni najeźdźcy, między innymi Hetyci i Kasyci. Ci ostatni całkowicie się zasymilowali, przyjmując język i kulturę babilońską. Czasy ich panowania (XVI w. połowa XII w. p.n.e.) to okres państwa średniobabilońskiego. Po krótkim okresie odbudowy potęgi państwa babilońskiego popadło ono w zależność od Asyrii. Odbudowa państwa nastąpiła ok. 620 r. p.n.e. kiedy to król Nabopolasar pokonał Asyrię. Był on przedstawicielem 25

26 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia powszechna nowej dynastii chaldejskiej. Z jej panowaniem związany był ostatni okres świetności państwa babilońskiego. Za panowania Nabuchodonozora II państwo osiągnęło największe rozmiary, stając się pierwszą potęgą Bliskiego Wschodu. Okres ten trwał do 539 r. p.n.e., gdy zostało ono podbite przez Persów i wcielone do ich monarchii. Persja. W końcu II tysiąclecia p.n.e. na tereny Wyżyny Irańskiej napłynęły plemiona Persów i Medów. Początkowo pozostawały one na uboczu wydarzeń politycznych na obszarze Bliskiego Wschodu. Persowie przesuwali się także bardziej na południe, zajmując kraj położony w południowej Mezopotamii tzw. Parsua (część Elamu). Król medyjski Kyaksares wziął udział w wojnie Babilonu z Asyrią i w latach p.n.e. podbił ziemie asyryjskie, włączając je do swojego państwa. Persowie rządzeni przez własnych królów z dynastii Achemenidów uznawali wtedy zależność od Medów. Za panowania króla perskiego Cyrusa II doszło do uniezależnienia się Persów (550 r. zdobycie przez Cyrusa stolicy Medów, Ekbatany). W 525 r. syn Cyrusa, Kambyzes, podbił Egipt, a jego następca Dariusz I dołączył także północne Indie. Imperium perskie sięgało od Indusu do Morza Egejskiego i od Morza Czarnego do Nubii. W wiekach VI-IV p.n.e. było to największe i najpotężniejsze państwo Bliskiego Wschodu. Było ono bogate i bardzo dobrze zorganizowane. Wedle realiów bliskowschodnich panowanie perskie było raczej łagodne. Podbite ludy mogły zachować swoje zwyczaje i religię. Musiały jedynie uznać władzę perską i płacić daniny. Persja była monarchią absolutną, o której sprawnym działaniu przesądziła dobrze zorganizowana administracja. W prowincjach wolę króla realizowali jego namiestnicy zwani satrapami. Wprowadzono jednolite prawo państwowe (królewskie), ujednolicono też miary i wagi. Widocznym znakiem potęgi było wybudowanie tzw. drogi królewskiej łączącej Suzę z Sardes w Lidii, która miała 2400 km długości. Król wybijał złote monety tzw. darejki, będące powszechnie stosowanym środkiem płatniczym. Królowie perscy toczyli wojny z Grekami (szerzej na ten temat w rozdziale poświęconym Grecji). Upadek potęgi perskiej następował od połowy V w. p.n.e. Ostatnim królem był Dariusz III, który został pokonany przez Aleksandra 26