Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego w zakresie propagowania spółdzielczości w Polsce międzywojennej w latach

Transkrypt

1 Elżbieta Magiera Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego w zakresie propagowania spółdzielczości w Polsce międzywojennej w latach The Role of the Polish Teachers Union in Promoting Cooperatives in Poland During the Years In the 1930s, the Polish Teachers Union started to actively promote the benefits of setting up cooperatives. More specifically, the organization promoted student cooperatives as a way of educating the youth and teacher cooperatives as a self-help effort. As a result, cooperatives became a common occurrence in Polish schools. Keywords: cooperatives, Polish Teachers Union, self-help W pracach polskiego ruchu spółdzielczego początkowo brał udział Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, a od 1930 roku Związek Nauczycielstwa Polskiego, który współpracował z organizacjami spółdzielczymi i popierał rozwój spółdzielczości. Współpraca ta obejmowała trzy zakresy: stosowanie spółdzielczości jako formy samopomocy dla nauczycieli; oddziaływanie na nauczycieli zaangażowanych w ruch spółdzielczy dorosłych oraz spółdzielczość dzieci i młodzieży; współpracę z instytucjami spółdzielczymi, mającą na celu inspirowanie nauczycielstwa do pracy w ruchu spółdzielczym 1. 1 W. Tatara-Hoszowska, Rola nauczycielstwa w rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce w latach , Warszawa 1966, s. 12; O stanowisko zawodu nauczycielskiego w Polsce, Warszawa 1935, s Artykuł zawiera fragmenty mojej książki zatytułowanej Spółdzielczość jako forma edu-

2 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 507 Popularyzowaniem spółdzielczości wśród nauczycieli-związkowców zajął się powołany w 1928 roku w Zarządzie Głównym ZPN SP Wydział Społeczno- Oświatowy w miejsce dotychczasowego Wydziału Oświaty Pozaszkolnej, którego przewodniczącym został Aleksander Patkowski. Do zadań tego wydziału należało organizowanie i propagowanie działalności społecznej i oświatowej nauczycieli oraz zapewnienie im udziału w życiu zbiorowym organizacji społecznych, gospodarczych i kulturalno-oświatowych, w tym w organizacjach spółdzielczych 2. W 1928 roku w łonie Wydziału Społeczno-Oświatowego powołano do życia sekcję spółdzielczą z Franciszkiem Dąbrowskim na czele, która organizowała kursy i konferencje dla nauczycieli, działaczy spółdzielczości szkolnej i pozaszkolnej, poświęcone tematyce spółdzielczości uczniowskiej oraz przygotowała grunt w związkowym ruchu nauczycielskim do podjęcia szerszej działalności na polu polskiej spółdzielczości 3. Z jej inicjatywy w 1930 roku odbył się pierwszy zjazd nauczycieli spółdzielców. Najważniejszym celem sekcji spółdzielczej było budzenie zainteresowania nauczycieli spółdzielczością szkolną oraz pogłębianie ich wiadomości z tego zakresu 4. Zachęcano nauczycieli szkół powszechnych do podejmowania pracy społecznej w spółdzielczych kołach oświatowych, które tworzyły spółdzielnie zrzeszone w Społem ZSS RP dla swoich członków i ich dzieci. Z ramienia Społem ZSS RP w pracach sekcji spółdzielczej ZPN SP brał udział wspomniany wyżej Franciszek Dąbrowski, kierownik Wydziału Społeczno-Wychowawczego spółdzielczości spożywców. Sekcja spółdzielcza ZPN SP zajmowała się organizacją Dnia Spółdzielczości w szkołach, przygotowywaniem audycji radiowych dla szkół, zjazdami nauczycieli spółdzielców i kursami spółdzielczymi dla nauczycieli z udziałem czołowych przedstawicieli polskiego ruchu spółdzielczego. Stałym wykładowcą tych kursów był Dąbrowski, znawca spółdzielczości uczniowskiej 5. Trzeba jednak podkreślić, że prace te były podejmowane w zasadzie tylko z nauczycielami szkół powszechnych, tylko w nielicznych przypadkach dotyczyły nauczycieli szkół średnich. Zjednoczenie nauczycielskiego ruchu związkowego w 1930 roku wzmocniło kadrowo władze centralne, okręgowe, oddziały i ogniska nauczycielskie działające w terenie. Utworzoną w 1928 roku przy Związku Polskich Nauczycieli Szkół kacji w szkolnictwie polskim Drugiej Rzeczypospolitej ( ), która ukazała się pod koniec 2011 roku. 2 Wydział Społeczno-Oświatowy Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, [w:] Przewodnik pracy społecznej i oświaty, Warszawa 1929, s Głos Nauczycielski 1929, nr 21, s. 313; Udział nauczycielstwa w spółdzielniach dozwolony, Czasopismo Spółdzielni Rolniczych 1928, nr 18, s Sprawozdanie z działalności Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych za II półrocze, Warszawa Głos Nauczycielski 1930, nr 19, s. 327.

3 508 Elżbieta Magiera Powszechnych sekcję spółdzielczą I Zjazd Delegatów ZNP przekształcił w Sekcję Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego 6, która działała w ramach Wydziału Społeczno-Oświatowego ZNP. Zjazd Delegatów ZNP uzasadniał konieczność poszerzenia działalności Sekcji Spółdzielczej na skutek zmian, które dokonywały się w życiu ekonomicznym świata i Polski 7. Celem tej sekcji było: a) szerzenie wiedzy ekonomiczno-społecznej i praktyki spółdzielczej wśród nauczycielstwa, b) popularyzowanie zagadnień ekonomiczno-społecznych oraz idei i praktyki spółdzielczości wśród nauczycielstwa związkowego, a przez nauczycielstwo wśród społeczeństwa (dziatwy szkolnej, młodzieży dorastającej, dorosłego pokolenia) 8. Powyższe cele Sekcja Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego ZNP realizowała stosując różnorodne środki. Szeroki program pracy sekcji obejmował zaspokajanie potrzeb nauczycieli na zasadach spółdzielczych, organizowanie kas oszczędnościowo-pożyczkowych, zapoznawanie nauczycieli z organizacjami spółdzielczymi i gospodarczymi, upowszechnianie wśród nich czytelnictwa literatury przedmiotu. Sekcja zajmowała się organizowaniem kursów o tematyce społeczno-ekonomicznej i spółdzielczej, poświęconych wychowaniu spółdzielczemu i prowadzeniu spółdzielni szkolnych. Dążyła do oparcia życia zbiorowego szkoły na zasadach samopomocy, znajdujących wyraz w spółdzielniach uczniowskich, szkolnych kasach oszczędności i samorządach szkolnych. Wspierała organizowanie młodzieży pozaszkolnej na zasadach spółdzielczych oraz była inicjatorem zakładania nowych spółdzielni w społeczności dorosłego pokolenia. Ponadto organizowała tzw. czytanki, pogadanki, wykłady o tematyce społecznoekonomicznej i spółdzielczej dla nauczycieli. Popierała kształcenie zawodowe, gospodarcze i spółdzielcze. Zamieszczała notatki i artykuły z zakresu spółdzielczości w prasie, zwłaszcza związkowej 9. Można zatem stwierdzić, że działalność Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego ZNP obejmowała 6 W 1933 r. w skład Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego wchodzili: przewodniczący: Franciszek Dąbrowski, zastępca przewodniczącego: Piotr Podurgiel, sekretarz: Wacław Wiercioch, członkowie: Szczepan Bańkowski, Artur Bardach, Konrad Chmielewski, Olena Dąbrowska Haubold, Józef Dominko, Edward Dróżniak, Franciszek Dratwa, Władysława Hoszowska, Henryk Kołodziejski, Władysław Koronkiewicz, Witold Konarski, Daniel Kuszewski, Aleksander Patkowski, Tadeusz Poźniak, Piotr Załuski (Sprawy organizacyjne. Wydział Społeczno- Oświatowy ZNP, Polska Oświata Pozaszkolna 1933/34, nr 2, s. 55). 7 Sprawy organizacyjne. Wydział Społeczno-Oświatowy ZNP, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 5, s Regulamin i program Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego Związku Nauczycielstwa Polskiego, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 6, s Tamże, s ; J. Dominko, Nasze bieżące zadania w stosunku do spółdzielczości szkolnej, Społem 1934, nr 11, s. 17.

4 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 509 całokształt spraw związanych z podnoszeniem wiedzy i uświadamianiem ekonomicznym członków Związku. Sekcja Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego 10 wykazała się dużym zaangażowaniem w organizowaniu konferencji, zjazdów, licznych kursów dla nauczycieli. Wszystkie te formy szkolenia omawiały problematykę organizowania i prowadzenia spółdzielni uczniowskich. Po wydaniu 6 czerwca 1932 roku przez Ministerstwo WRiOP okólnika w sprawie spółdzielni uczniowskich i sklepików szkolnych w szkołach ogólnokształcących i zawodowych 11 jesienią tego roku, przy współudziale przedstawicieli ruchu spółdzielczego, sekcja przystąpiła do organizowania kursów spółdzielczych dla nauczycieli w poszczególnych okręgach szkolnych 12. W programie tych kursów spółdzielczość stanowiła jeden z głównych przedmiotów nauczania, a w Instytucie Pedagogicznym ZNP były prowadzone wykłady o spółdzielczości. Ponadto sekcja spółdzielcza, funkcjonująca w ramach Wydziału Społeczno-Oświatowego ZNP, udzieliła wielu porad dotyczących organizowania spółdzielni uczniowskich. Na uwagę zasługuje fakt, że Zarząd Główny ZNP współpracował ze Spółdzielczym Instytutem Naukowym oraz z Centralnym Komitetem Dnia Spółdzielczości 13. Obie instytucje (ZNP i SIN) łączyła osoba Franciszka Dąbrowskiego, który brał udział w pracach komisji spółdzielczych obu placówek. O bliskiej współpracy tych instytucji świadczy bogata korespondencja w zasobach archiwalnych 14. ZNP brał udział w pracach powołanego z inicjatywy SIN komitetu 10 Po 1930 r. przewodniczącym Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego nadal pozostał F. Dąbrowski, dyrektor Szkoły Spółdzielczej im. E. Mielczarskiego w Warszawie, a członkami m.in. W. Hoszowska, dyrektorka Liceum Ogólnokształcącego im. Hoffmanowej w Warszawie, i J. Bielecki z centrali Związku Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP. 11 Dz.U. MWRiOP 1932, nr 97. W stosunku do spółdzielni szkolnych władze ZNP dążyły do rozszerzenia szkolnych kas oszczędności, przekształcenia sklepików szkolnych w spółdzielnie uczniowskie (zgodnie z rozporządzeniem MWRiOP) i krzewienia ideologii spółdzielczej w szkole ( Głos Nauczycielski 1932, nr 1 2, s. 41). 12 Spółdzielnie uczniowskie w nowym roku szkolnym, Głos Nauczycielski 1932, nr 4, s. 71; Z. Nowicki, Stosunek Związku Nauczycielstwa Polskiego do spółdzielczości, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s. 227; Sprawozdaniu z działalności Wydziału Społeczno-Oświatowego ZNP za 1931 rok, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 3 4, s ; Sprawy organizacyjne, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 5, s Stałymi placówkami ZNP były formy kształcenia stacjonarnego typu uniwersytetów ludowych w Szycach i Brodach zob. E. Magiera, Znaczenie Związku Nauczycielstwa Polskiego w rozwijaniu spółdzielczości w okresie międzywojennym ( ), Edukacja Humanistyczna 2008, nr 2, s W 1926 r. Zarząd Główny ZNP delegował do prac CKDS B. Głuchowskiego i A. Patkowskiego, któremu zaproponowano kierownictwo sekcji szkolnej CKDS. Archiwum ZNP, zespół: ZPNSP ZG, sygn Materiały dotyczące współpracy z Centralnym Komitetem Dnia Spółdzielczości w Polsce i udział ZG ZPNSP w obchodach.. 14 Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Instytuty.

5 510 Elżbieta Magiera organizacyjnego Miesiąca Przymierza z Książką, prowadząc propagandę książki spółdzielczej wśród nauczycieli, młodzieży szkolnej i harcerstwa 15. W propagowanie spółdzielczości wśród nauczycieli obok Zarządu Głównego ZNP były zaangażowane oddziały terenowe. W 1932 roku istniało 1671 ognisk ZNP, z których 990 posiadało referaty pracy społeczno-oświatowej. Pierwszy Zjazd Delegatów ZNP wezwał wszystkie ogniwa organizacyjne Związku do zorganizowania pracy społeczno-oświatowej i powołania w terenie powiatowych komisji społeczno-oświatowych ze specjalistycznymi sekcjami: samorządową, regionalno-krajoznawczą, pracy świetlicowej, a także pracy i wychowania spółdzielczego i gospodarczego 16. Chodziło o to, żeby wszyscy nauczyciele członkowie ZNP mogli odnaleźć dla siebie właściwe miejsce pracy społecznej, zgodne z własnymi zainteresowaniami i doświadczeniami. I Zjazd Delegatów ZNP uznał pracę społeczno-oświatową za nakaz wewnętrzny nauczycieli. Wezwał ich do rozwijania form wychowawczych o charakterze społeczno-gospodarczym, do pracy na polu spółdzielczości uczniowskiej, gospodarczo i organizacyjnie opartej na powiatowych księgarniach spółdzielczych oraz do rozszerzenia sieci szkolnych kas oszczędności organizowanych w oparciu o kasy pokolenia dorosłego 17. Materiały źródłowe dostarczają wielu przykładów funkcjonowania w strukturze organizacyjnej ognisk, oddziałów i okręgów ZNP wydziałów pracy społecznej, w łonie których działały komisje spółdzielcze prowadzące prace propagandowe i organizacyjne 18. Zgodnie z Ramowym Regulaminem Komisja Spółdzielcza Wydziału Pracy Społecznej Ogniska, Oddziału i Okręgu ZNP miała propagować ideę spółdzielczości wśród członków ogniska, oddziału lub okręgu i zapoznawać ich z teorią i praktyką ruchu spółdzielczego, rozwijającego się wśród dorosłych, dzieci i młodzieży. Zadaniem terenowych komisji spółdzielczych ZNP była współpraca z oddziałami i radami okręgowymi związków spółdzielczych, przodującymi spółdzielniami, przekazywanie informacji spółdzielczych do czasopism wydawanych przez ZNP, udział w przygotowaniach Dnia Spółdzielczości. Powyższe zadania komisje spółdzielcze realizowały poprzez odczyty, wykłady, wycieczki, konferencje, kursy i wydawnictwa spółdzielcze oraz współdziałanie 15 AAN, zespół: SIN, sygn. 6, s Wytyczne propagandy Miesiąca Przymierza z Książką. 16 Sprawy organizacyjne. Wydział Społeczno-Oświatowy ZNP, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 5, s. 381; Plan pracy Komisji Społeczno-Oświatowej, Sprawy Nauczycielskie 1934, nr 2, s ; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Sprawy organizacyjne. Wydział Społeczno-Oświatowy ZNP, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 5, s Wytyczne pracy w ogniskach i oddziałach ZNP. Przewodnik organizacyjny, Lublin 1932, s. 93; Plan pracy Komisji Społeczno-Oświatowej, Sprawy Nauczycielskie 1934, nr 2, s Przewodniczący tych wydziałów powoływali na dwuletni okres przewodniczących komisji spółdzielczych. Listę członków komisji spółdzielczej ustalał przewodniczący wydziału z przewodniczącym komisji. Komisja spółdzielcza wybierała z pośród siebie zastępcę przewodniczącego i sekretarza komisji. Uchwały komisji spółdzielczej zatwierdzał przewodniczący wydziału pracy społecznej.

6 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 511 z organizacjami spółdzielczymi i prowadzenie rejestracji członków ZNP pracujących w spółdzielniach 19. W propagowanie idei kooperacji był zaangażowany Zarząd Główny ZNP, który przy różnych okazjach wyrażał swoją aprobatę w sprawie spółdzielczości. Na Zjeździe Delegatów Sekcji Kierowników Szkół Powszechnych przy Zarządzie Głównym ZNP, odbytym 14 maja 1933 roku, Romuald Buczkowski głosił: Stwórzmy z Sekcji naszej szkołę współdziałania, ze szkół naszych powszechnych stwórzmy szkoły solidaryzmu, a na pewno zniknie obawa przed nierównomiernym rozkładem wysiłków poszczególnych osób grona nauczycielskiego i zniknie obawa przed opiniowaniem pracy nauczyciela przez kierowników szkół 20. Postawa ZNP w sprawie spółdzielczości uczniowskiej była zbieżna ze stanowiskiem Ministerstwa WRiOP, o czym mogą świadczyć postulaty stawiane przez ZNP na zjazdach i konferencjach 21. Stanowisko Związku Nauczycielstwa Polskiego wobec spółdzielczości zostało dobitnie przedstawione na konferencji w kwietniu 1939 roku, na której prezes ZNP Zygmunt Nowicki stwierdził: Spółdzielczość stanowi poważny czynnik społeczno-wychowawczy i dlatego propagujemy ją na terenie szkoły. Jesteśmy gorącymi rzecznikami spółdzielni uczniowskich, które już od dzieciństwa zaprawiają człowieka do współdziałania, stanowiącego istotę spółdzielczości. Nie jest rzeczą przypadku, że pierwsze prace z dziedziny teorii i praktyki spółdzielczości uczniowskiej wyszły z inicjatywy ZNP 22. Z ramienia Związku Nowicki sformułował postulaty pedagogiczne dotyczące: 1) wprowadzenia spółdzielczości jako obowiązkowego przedmiotu nauczania do zakładów kształcenia nauczycieli (liceów pedagogicznych, pedagogiów, stu- 19 Regulamin Ramowy Komisji Spółdzielczej Wydziału Pracy Społecznej Ogniska, Oddziału i Okręgi Związku Nauczycielstwa Polskiego, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s Jako przykład realizacji takich zadań może służyć komisja spółdzielcza ZNP oddziału grodzkiego miasta stołecznego Warszawy, która 20 marca 1936 roku zorganizowała doroczne zebranie w celu omówienia projektu centrali spółdzielni szkolnych, kursów spółdzielczych dla nauczycieli oraz bieżących spraw, związanych z działalnością spółdzielni uczniowskich. Archiwum ZNP, zespół ZNP. Oddział Grodzki m. st. Warszawy. Wydział Pedagogiczny, sygn Komunikat Zarządu Oddziału ZNP w Warszawie z 14 marca 1936 roku. 20 Idea współdziałania na terenie szkoły, Głos Nauczycielski 1933, nr 35, s Uchwały Zjazdu Delegatów w sprawie spółdzielni uczniowskich, Głos Nauczycielski 1932, nr 4; Konferencja księgarni spółdzielczych, Głos Nauczycielski 1932, nr Z. Nowicki, Stosunek Związku Nauczycielstwa Polskiego do spółdzielczości, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s. 227.

7 512 Elżbieta Magiera diów pedagogicznych na uniwersytetach); 2) odpowiedniego uwzględnienia spółdzielczości w programach szkół powszechnych i średnich; 3) tworzenia katedr spółdzielczości na uczelniach wyższych; 4) organizowania szkół spółdzielczych 23. Konferencja ZNP z 1939 roku, uznając spółdzielczość za niezwykle ważny czynnik społeczno-wychowawczy, stanęła na stanowisku wprowadzenia nauczania spółdzielczego do całego systemu szkolnego poprzez wprowadzenie obowiązkowego przedmiotu poświęconego spółdzielczości oraz uwzględnienia treści z jej zakresu w programach nauczania. Zwróciła uwagę na konieczność tworzenia szkolnictwa spółdzielczego i wychowania spółdzielczego młodzieży szkolnej i pozaszkolnej oraz dokształcania spółdzielczego nauczycieli. Doceniając znaczenie ruchu spółdzielczego dla podniesienia bytu materialnego i kulturalnego wsi i miast, wezwała nauczycieli do czynnego popierania spółdzielni wszelkich typów. Zwróciła się do władz Związku Nauczycielstwa Polskiego z postulatem organizowania życia Związku na zasadach spółdzielczych, które należało rozpropagować w ogniskach, oddziałach i okręgach. Organizowanie akcji wydawniczej, księgarskiej i innych działań gospodarczych zalecano organizować w formach spółdzielczych 24. ZNP popierał udział nauczycieli w pracach spółdzielni dorosłych, który znajdował swój wyraz głównie w spółdzielniach spożywców i oszczędnościowopożyczkowych, co odpowiadało zapotrzebowaniu środowiska wiejskiego. Z materiału źródłowego wynika, że w latach w polskim ruchu spółdzielczym pracowało w sumie 6240 nauczycieli, członków Związku Nauczycielstwa Polskiego, z czego 2587 (41%) w zarządach instytucji spółdzielczych. Największa liczba nauczycieli, wynosząca 3049 osób (49%), pożyczkowej brały udział 1832 osoby, co stanowi 29% ogółu nauczycieli, 627 nauczycieli (10%) angażowało się w działalność spółdzielni rolniczo-handlowych, 497 (8%) pracowało w spółdzielniach mleczarskich i tylko 195 (3%) brało udział w pracach spółdzielni księgarskich. Informacje o udziale nauczycieli w spółdzielniach różnych typów zawierały materiały statystyczne publikowane przez centrale związków spółdzielczych 25. W 1930 roku w kasach oszczędnościowo-pożyczkowych, należących do Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych RP, 288 nauczycieli było członkami rad nadzorczych, 267 członkami zarządu, 161 sprawowało funkcje księgowego. W spółdzielniach rolniczo-handlowych było 343 nauczycieli, a w mleczarskich Udział nauczycieli związkowych w ruchu spółdzielczym przedstawiało cząstkowe zestawienie sporządzone przez Wydział Społeczno-Oświatowy ZNP 23 Tamże. 24 Konferencja Spółdzielcza ZNP ( IV r.), Przewodnik Pracy Społecznej 1938/9, nr 9/10, s. 323; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Konferencja Spółdzielcza Związku Nauczycielstwa Polskiego 13, 14 i 15 kwietnia 1939 roku. 25 Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Rocznik Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych RP, Warszawa 1930, s. 37, 38, 83.

8 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 513 w 1931 roku. W Okręgowej Komisji Społeczno-Oświatowej ZNP w Lublinie w ruchu spółdzielczym było czynnych 210 nauczycieli (członków ZNP) 27, na Polesiu 76, w Poznaniu 21, w Stanisławowie 49, w Warszawie 183, w Wilnie Upowszechnienie idei spółdzielczości wśród nauczycieli zrzeszonych w ZNP odbywało się z pomocą prasy związkowej, zwłaszcza Głosu Nauczycielskiego i Polskiej Oświaty Pozaszkolnej 29, gdzie publikowano artykuły o tematyce spółdzielczej, uwypuklające konieczność pracy nauczycieli na niwie spółdzielczości, rolę nauczyciela w pracy społecznej, potrzebę propagowania spółdzielczości na wsi. Coraz więcej miejsca prasa związkowa poświęcała obchodom Dnia Spółdzielczości, które były doskonałą formą propagowania tej formy gospodarowania wśród społeczeństwa dorosłego, jak również wśród dzieci i młodzieży. Na łamach Głosu Nauczycielskiego publikowano programy uroczystości i materiały dla nauczycieli do wykorzystania w szkole. W obchodach Dnia Spółdzielczości brał udział Zarząd Główny najpierw ZPN SP, a od 1930 roku ZNP SP, organizując uroczyste akademie dla uczniów, emitowane przez radio 30. W okresie międzywojennym istniały różnorodne formy spółdzielczości nauczycielskiej: spółdzielnie spożywców, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, księgarnie spółdzielcze, nieliczne nauczycielskie spółdzielnie mieszkaniowobudowlane, które, tak jak wszystkie spółdzielnie, pełniły funkcje gospodarczą i kulturalno-oświatową 31. Jeszcze w ramach ZPN SP organizowano różne formy samopomocy opartej na zasadach spółdzielczych 32. Spółdzielczą działalność samopomocową kontynuował ZNP, organizując lecznictwo sanatoryjne dla swoich członków czy zapewniając ubezpieczenia na wypadek śmierci lub utraty pracy. Wspierał rozwój nauczycielskiej spółdzielczości oszczędnościowej, księgarskiej 27 W. Szymanek i M. Tylus, którzy piszą, że w ruchu spółdzielczym znaczny był udział nauczycieli Lubelszczyzny. W latach trzydziestych w powiecie kraśnickim, w 115 stowarzyszeniach działających na tym terenie, ponad 100 nauczycieli angażowało się w prace spółdzielni (W. Szymanek, M. Tylus, Z dziejów Związku Nauczycielstwa Polskiego w powiecie Kraśnickim, Kraśnik 2005, s. 26). 28 Sprawozdanie z działalności Wydziału Społeczno-Oświatowego ZNP za 1931 rok, Polska Oświata Pozaszkolna 1932, nr 3 4, s Głos Nauczycielski 1922, nr 4, s. 85; 1928, nr 1, s. 2; 1928, nr 8, s. 83; 1928, nr 11, s. 161; 1928, nr 32, s Głos Nauczycielski 1932, nr 34 35, s Praca spółdzielcza nauczycielstwa, Głos Nauczycielski 1922, nr 4, s. 52; AAN, zespół: ZZNP SŚ, sygn Kasy zapomogowo-pożyczkowe; Archiwum ZNP, zespół: ZPNSP ZG, sygn. 403, 404, 405, 406. Spółdzielnie związkowe nauczycielskie. 32 Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, s ; Archiwum ZNP, zespół ZNP ZG, sygn. 2164, Kolonie dziecięce; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn. 2135, Spółdzielnie. O stanowisko zawodu nauczycielskiego w Polsce, s

9 514 Elżbieta Magiera i mieszkaniowej. Podejmował próby uruchomienia wczasów nauczycielskich na zasadach spółdzielczych. Spółdzielnie nauczycielskie odegrały dużą rolę w propagowaniu idei spółdzielczości 33. Przykłady, efekty i sprawozdania z działalności spółdzielni nauczycielskich były publikowane w Głosie Nauczycielskim 34. W pierwszej połowie lat trzydziestych ZNP podjął starania o utworzenie Związku Spółdzielni Nauczycielskich, na rejestrację którego czynniki rządowe nie wyraziły zgody, dlatego spółdzielnie nauczycielskie częściowo były zrzeszone w Społem ZSS RP, a częściowo w Związku Spółdzielni i Zrzeszeń Gospodarczych RP 35. Zgodnie z materiałem źródłowym do ZSRiZG RP należały 133 kasy nauczycielskie, 63 księgarnie nauczycielskie i 6 innych spółdzielni 36. Z powodów bytowych polskiego nauczycielstwa lat międzywojennych szczególnie rozpowszechnione były spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe. Zrodzone z potrzeb ekonomicznych słabo uposażonych nauczycieli pełniły funkcję samopomocy koleżeńskiej i umożliwiały niezależność materialną. Obowiązkowe, systematycznie wnoszone miesięczne wkłady stale powiększały kapitał obrotowy spółdzielni, która udzielała swoim członkom pożyczek. Na początku 1939 roku w ramach Związku Nauczycielstwa Polskiego działało 58 spółdzielni oszczędnościowo-kredytowych, które zrzeszały 8,5 tysiąca nauczycieli, co stanowiło około 18% wszystkich członków ZNP 37. Głównym celem tych spółdzielni było krzewienie oszczędności wśród nauczycielstwa, a przez nauczycielstwo wśród społeczeństwa 38. Były jednostkami silnymi pod względem organizacyjnym, prawnym i materialnym, ściśle powiązanymi z ZNP. Księgarskie, spożywcze i mieszkaniowe spółdzielnie nauczycielskie, zaliczane do kategorii spółdzielni konsumpcyjnych, należały do Związku Spółdzielni Spożywców RP. Nazwa nauczycielskie oznaczała, że większość członków stanowili 33 Zjazd Delegatów Zgromadzeń Nauczycielskich, Głos Nauczyciela Ludowego, 1918, maj grudzień, s. 127; Archiwum ZNP, zespół: ZPNSP ZG. Zarząd Centrali Kooperatyw, sygn. 405 Aprowizacyjne kooperatywy nauczycielskie; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn. 2163; Spółdzielnie nauczycielskie; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Spółdzielnie nauczycielskie. Związek Spółdzielni Nauczycielskich, regulaminy, statuty, korespondencje za lata Rezultaty kooperatywy nauczycielskiej w Cieszynie, Głos Nauczycielski 1922, nr 4, s. 85; b.a., Działalność ekonomiczna, Głos Nauczycielski 1924, nr 15 16, s Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn. 2135, Związek Spółdzielni Nauczycielskich; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Pismo ZNP ZG do zarządów okręgów, oddziałów i ognisk w sprawie braku zgody na rejestrację Związku Spółdzielni Nauczycielskich. 36 Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Pismo ZG ZNP z dnia 27 września 1924 roku do Zarządu Spółdzielni i Zrzeszeń Gospodarczych w Polsce, zawierające wykaz spółdzielni nauczycielskich zrzeszonych w tym Związku. 37 P. Podurgiel, Nauczycielskie spółdzielnie oszczędnościowo-kredytowe, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/9, nr 9/10, s Związek Spółdzielni Nauczycielskich, Polska Oświata Pozaszkolna 1933/4, nr 8, s. 274.

10 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 515 nauczyciele, którzy z reguły byli odbiorcami towarów dla sklepików szklonych 39. W 1932 roku było około spółdzielni nauczycielskich, wśród których znaczną część stanowiły kasy zapomogowo-pożyczkowe. Ważną rolę w wychowaniu spółdzielczym dzieci i młodzieży odgrywały nauczycielskie spółdzielnie księgarskie, które zgodnie z dążeniami władz ZNP powstawały w miastach powiatowych. Ich członkami były spółdzielnie uczniowskie. Najstarszą spółdzielnię noszącą nazwę Szkolnica założyła grupa nauczycieli z Krakowa w 1914 roku. Józef Dominko obliczył, że w 1932 roku do Związku Społem należało 13 spółdzielni nauczycielskich posiadających 2077 członków 41. Najczęściej były to spółdzielnie księgarskie, które stawały się centralami organizacyjnymi i gospodarczymi spółdzielni uczniowskich. Z danych przytaczanych przez Stanisława Malawskiego wynika, że w 1932 roku do Społem Związku Spółdzielni Spożywców RP należało 17 nauczycielskich spółdzielni księgarskich, skupiających 2,8 tysiąca członków, a w 1938 roku 40 takich placówek zrzeszających 4,5 tysiąca członków 42. Spółdzielnie księgarskie odegrały ważną rolę w upowszechnianiu oświaty. Na rozwój opieki prowadzonej przez spółdzielnie księgarskie nad spółdzielczością uczniowską wpływ miała konferencja spółdzielczych księgarń nauczycielskich, która odbyła się w dniach 2 3 kwietnia 1932 roku w Warszawie, zorganizowana przez Sekcję Spółdzielczą ZNP i Wydział Lustracyjny Społem Związku Spółdzielni Spożywców RP. W czasie obrad referat zatytułowany Spółdzielnie księgarskie jako ogniska propagandy spółdzielczości wśród młodzieży szkolnej wygłosił Stanisław Wojciechowski, a Franciszek Dąbrowski przedstawił zasady prowadzenia spółdzielni uczniowskiej. Uczestnicy konferencji zwiedzili spółdzielnie uczniowskie przy Szkole Spółdzielczej w Warszawie oraz przy Szkołach Powszechnych nr 192 i 126. W tej ostatniej wysłuchano referatu kierowniczki 39 J. Dominko, Działalność i stan związkowych spółdzielni nauczycielskich, Społem 1934, nr 2, s Przykładem była spółdzielnia Szkolnica w Krakowie, która sprzedawała nauczycielom i zarządom szkół podręczniki metodyczne i szkolne, pomoce naukowe, materiały papiernicze i przybory szkolne (Szkolnica. Spółdzielnia Nauczycielska w Krakowie, Dz.U. MWRiOP 1929, nr 4, s. 134). 40 D. Kuszewski, Centralne ośrodki pracy spółdzielczej nauczycielstwa, Głos Nauczycielski 1932, nr 6, s Adresy i wykazy spółdzielni księgarskich były publikowane w pracach pedagogicznych: F. Mittek, Idea współdziałania w szkole nowoczesnej, Włocławek 1936, s ; F. Dąbrowski, Spółdzielnie uczniowskie, Warszawa 1936, s. 266; M. Sołtyk, Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Nasze Drogi (Radom) 1928, s (Numer jubileuszowy poświęcony 10-leciu polskiego szkolnictwa powszechnego ziemi radomskiej). 41 J. Dominko, Zadania spółdzielczości nauczycielskiej, Społem 1932, nr 5, s. 17. Por. tenże, Działalność i stan spółdzielni nauczycielskich, Polska Oświata Pozaszkolna 1933/4, nr 8, s S. Malawski, Zadania organizacyjne spółdzielni księgarskich, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/9, nr 9/10, s. 281; K. Haubold, Stan gospodarczy księgarni spółdzielczych i wnioski na podstawie dotychczasowych doświadczeń, tamże, s ; S. Malawski, Księgarskie konspiracje, Warszawa 1966.

11 516 Elżbieta Magiera Stefanii Usarkowej na temat realizacji idei współdziałania w programie szkoły powszechnej 43. Uchwały konferencji postulowały konieczność przystosowania księgarń spółdzielczych do potrzeb gospodarczych, organizacyjnych i wychowawczych spółdzielczości uczniowskiej. W ten sposób księgarnie spółdzielcze uzyskały naturalny rynek zbytu, a spółdzielnie uczniowskie opiekuna i instruktora. Zachęcano nauczycieli do przeprowadzenia ewidencji spółdzielni uczniowskich 44 oraz do tworzenia spółdzielni księgarskich, które pełniłyby funkcję central gospodarczych i organizacyjnych spółdzielni uczniowskich. Konferencja wezwała Zarząd Główny ZNP do jak najszybszego zorganizowania ogólnopolskiego zjazdu nauczycieli opiekunów spółdzielni uczniowskich oraz do przedstawienia Ministerstwu WRiOP żądania wliczenia nauczycielom pracy w spółdzielniach szkolnych do pensum 45. W 1933 roku odbył się zjazd spółdzielni nauczycielskich, zorganizowany przez Sekcję Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego przy Zarządzie Głównym ZNP, w którym wzięły udział 34 spółdzielnie nauczycielskie z dziewięciu województw. Zjazd przyjął statut, w którym czytamy: Celem Związku jest skoordynowanie pracy spółdzielczej nauczycielstwa polskiego, a w szczególności zjednoczenie spółdzielni nauczycielskich oraz doskonalenie ich urządzeń i metod działania 46. Cele te Związek Spółdzielni Nauczycielskich osiągał poprzez inicjowanie i odbywanie narad z działaczami ruchu spółdzielczego, planowanie pracy nauczycieli, otaczanie opieką spółdzielni nauczycielskich, organizowanie odczytów i kursów w zakresie szkolenia spółdzielczego, wydawanie książek, broszur, czasopism o tematyce spółdzielczej, wydawanie wzorów statutów i regulaminów, udzielanie spółdzielniom instruktażu i pomocy prawnej, przeprowadzanie rewizji, zbieranie i ogłaszanie danych statystycznych 47. W książce Franciszka Dąbrowskiego widniało 36 adresów księgarń spółdzielczych na terenie całej Polski oraz spis składów hurtowych Społem Związku Spółdzielni Spożywców RP, w których spółdzielnie uczniowskie mogły zaopatrywać się w potrzebne towary 48. Należy podkreślić znaczenie konferencji spółdzielczej ZNP z 1939 roku, która wśród szerokiej problematyki kształcenia i wychowania spółdzielczego podjęła zagadnienie spółdzielni nauczycielskich. Wątek spółdzielni księgarskich w swoich 43 Konferencja księgarń spółdzielczych, Społem 1932, nr 8, s W trosce o wychowanie spółdzielcze młodego pokolenia, Społem 1932, nr 23, s Konferencja księgarń, s F. Dąbrowski, Zjazd spółdzielni nauczycielskich, Głos Nauczycielski 1933, nr 12, s Tamże. 48 Tenże, Spółdzielnie uczniowskie, s ; Archiwum ZNP, zespół ZNP. Oddział Grodzki m. st. Warszawy. Wydział Pedagogiczny, sygn Pismo Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczej Libraria Nova z 6 września 1938 roku do Zarządu Oddziału ZNP w Warszawie.

12 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 517 wystąpieniach poruszyli Stanisław Malawski i Karol Haubold, a zagadnienie nauczycielskich spółdzielni kredytowych referowali Piotr Podurgiel i Włodzimierz Mizielski 49. Na konferencji tej zgłoszono postulat, żeby nowe spółdzielnie księgarskie powstawały w środowiskach, w których istniała taka potrzeba i odpowiednio przygotowana kadra do ich prowadzenia 50. Celem gospodarczym spółdzielni księgarskich było zaspokajanie potrzeb materialnych spółdzielni szkolnych, dla których spółdzielnie księgarskie stawały się centralami zakupów podręczników i artykułów papierniczych. W zakresie społeczno-wychowawczym zrzeszenia te realizowały wychowanie spółdzielcze wśród nauczycieli, dzieci i młodzieży szkolnej oraz środowiska, w którym działały. Ponadto spełniały one funkcje instrukcyjne wobec spółdzielni uczniowskich, miały organizować kursy dla nauczycieli opiekunów, prowadzić statystykę ich prac, organizować wystawy, konkursy, wycieczki i kolonie letnie. Zadaniem spółdzielni księgarskich było propagowanie spółdzielczości uczniowskiej na nauczycielskich konferencjach rejonowych oraz organizowanie sieci spółdzielni uczniowskich na swoim terenie 51. Trzeba dodać, że księgarstwo spółdzielcze w Polsce odgrywało ważną rolę w zakresie potanienia książki, doskonalszego jej rozprowadzenia do szerokich mas społeczeństwa, sprawnej obsługi szkoły w materiały i przybory szkolne 52. W latach trzydziestych XX wieku ZNP podjął działania związane z przygotowaniem nauczycieli do pracy spółdzielczej w różnych środowiskach. Zaangażowanie społeczne nauczycieli wspierał Wydział Pracy Społecznej ZNP, który organizował konferencje, szkolenia i wakacyjne kursy społeczne, przygotowujące nauczycieli do pracy społecznej i pozaszkolnej w środowisku ich pracy zawodowej 53. Biorąc pod uwagę warunki życia na wsi, jej przeludnienie, brak możliwości dalszego kształcenia po ukończeniu szkoły powszechnej, w sposób szczególny podkreślano konieczność udziału i znaczenie nauczycieli w wiejskim ruchu spółdzielczym 54. Polska nie miała kadry propagatorów i instruktorów spółdzielczości, zwłaszcza na terenach wiejskich. Dlatego korzystano z pomocy nauczycielstwa, które 49 Z konferencji spółdzielczej nauczycielstwa, Społem 1939, nr 8, s Konferencja spółdzielcza ZNP ( IV r.), Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s S. Malawski, Zadania organizacyjne spółdzielni księgarskich, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s ; K. Haubold, Stan gospodarczy księgarń spółdzielczych i wnioski na podstawie dotychczasowych doświadczeń, tamże, s Konferencja spółdzielcza ZNP ( IV r.), Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s F. Szczepański, Wakacyjne kursy społeczne Związku Nauczycielstwa Polskiego, Przewodnik Pracy Społecznej 1937/38, nr 1 5, s ; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG. Wydział Pedagogiczny, sygn Konferencja spółdzielcza ZNP ( IV r.), Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s. 327.

13 518 Elżbieta Magiera obok pracy zawodowej ma obowiązek moralny udzielać się w pracy społecznej. W hierarchii różnych prac społecznych na pierwszym miejscu należy postawić akcję spółdzielczą, jako wiążącą się jak najściślej z podniesieniem kultury materialnej i duchowej najliczniejszej warstwy w narodzie ludu wiejskiego 55. W zakresie rozwoju ruchu spółdzielczego przed nauczycielstwem związkowym postawiono następujące zadania: 1) Czynny udział w pracach spółdzielni dorosłych, w których nauczyciel równolegle rozwijał działania gospodarcze i społeczno-wychowawcze. 2) Propagowanie czytelnictwa literatury gospodarczej. Zaopatrzenie bibliotek miejskich, powiatowych i gminnych w książki i broszury spółdzielcze oraz udostępnienie czasopism spółdzielczych do czytelni wszelkich organizacji 56. Należało przy tym doradzać sposób wykorzystania prasy prenumerowanej przez spółdzielnię. 3) Gruntowne poznanie działalności gospodarczej spółdzielni i dopilnowanie przestrzegania zasad spółdzielczych przez wszystkich członków. 4) Szerzenie opinii we wszystkich środowiskach o szkodliwości kredytu konsumpcyjnego. 5) Zakładanie spółdzielni spożywców w środowiskach wiejskich i miejskich. 6) Przygotowanie ludzi do pracy spółdzielczej poprzez organizowanie odczytów, pogadanek, kursów spółdzielczych, wykładów o spółdzielczości na kursach ogólnokształcących, wycieczek do spółdzielni i spółdzielczych central gospodarczych, tworzenie zespołów przysposobienia spółdzielczego i kierowanie zdolnej młodzieży do szkół spółdzielczych 57. Pozytywne nastawienie do spółdzielczości nauczycielskiego ruchu związkowego, a dzięki temu i samych nauczycieli, oraz ich przeszkolenie w tej dziedzinie miały wpływ na przyspieszenie rozwoju ruchu spółdzielczego w całym kraju 58. Władze ZNP dużo uwagi poświęcały przygotowaniu spółdzielczemu nauczycieli, zwłaszcza opiekunów spółdzielni uczniowskich, które traktowano jako ważny komponent ich wykształcenia ogólnego, społecznego i pedagogicznego. Postulowano konieczność rzetelnego zapoznania się nauczycieli z ideologią ruchu spółdzielczego, jego historycznymi drogami rozwoju, bieżącymi problemami spółdzielczości polskiej i zagranicznej, popularną literaturą spółdzielczą skierowaną nr 3, s J. Bielecki, Nauczyciel w rolniczym ruchu spółdzielczym, Przewodnik Pracy Społecznej 1936, 56 Katalogi wydawnictw spółdzielczych, które powinny znajdować się w bibliotekach wiejskich, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s J. Dominko, Stan i potrzeby ruchu spółdzielczego spożywców w Polsce, Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s. 295; b.a., Konferencja spółdzielcza ZNP ( IV r.), tamże, s Z konferencji spółdzielczej nauczycielstwa, Społem 1939, nr 8, s. 16; J. Niećko, Nauczyciel i praca społeczna na wsi, Polska Oświata Pozaszkolna 1929, nr 3, s ; S. Janowski, Nauczyciel szkoły powszechnej jako czynnik podniesienia dobrobytu wsi, Polska Oświata Pozaszkolna 1930, nr 6, s. 291; Z. Kobyliński, Pozaszkolna praca rolnicza nauczycielstwa szkół powszechnych, Polska Oświata Pozaszkolna 1930, nr 6, s

14 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 519 do różnych środowisk oraz z dydaktyką pedagogiki spółdzielczej 59. W okresie międzywojennym wypracowano rożne formy przygotowania nauczycieli w zakresie pracy spółdzielczej, do których można zaliczyć: samokształcenie nauczycieli, formy kursowe, konferencje oraz zjazdy centralne i lokalne 60. Nauczycielski ruch związkowy wychodził z inicjatywą samokształcenia spółdzielczego nauczycieli. Samokształcenie spółdzielcze nauczyciela było uznane za punkt wyjścia jego pracy przez pierwszy zjazd nauczycieli spółdzielców w 1930 roku 61 oraz przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Wobec potrzeby wykształcenia spółdzielczego nauczycieli wiosną 1939 roku na konferencji spółdzielczej ZNP zaapelowano do władz ZNP o przygotowanie wskazówek programowych i metodycznych w zakresie samokształcenia spółdzielczego 62. Konferencja ta wezwała nauczycieli do współpracy z polskim ruchem spółdzielczym, a zwłaszcza ze Związkiem Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP na terenie jego dziewięciu okręgów; do dyspozycji nauczycielstwa stawiał on wszelkie środki ułatwiające krzewienie idei spółdzielczości wśród dzieci i młodzieży (kursy nauczycielskie, kursy listowe, wydawnictwa czasopism, książek, ulotek, broszur itp.) 63. Wykazy literatury spółdzielczej były tworzone przez ZNP, który popularyzował wśród nauczycieli literaturę, czytelnictwo i samokształcenie spółdzielcze, przygotowując na ten temat referaty, wygłaszane na konferencjach nauczycielskich 64. Zachęcano do zapoznania się z prasą spółdzielczą, licząca kilkanaście tytułów 65. Polecano zwłaszcza miesięcznik Spółdzielczy Przegląd Naukowy, obejmujący wszystkie aktualne zagadnienia ruchu spółdzielczego w Polsce i za 59 F. Mittek, Zasady organizacji pracy w szkołach powszechnych dostosowane do statutu szkół powszechnych i nowych programów, Warszawa 1938, s F. Dąbrowski, Samokształcenie spółdzielcze nauczycieli, Polska Oświata Pozaszkolna 1926, nr 1, s Zjazd nauczycieli spółdzielców, Głos Nauczycielski 1930, nr 19, s Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Konferencja spółdzielcza Związku Nauczycielstwa Polskiego 13, 14 i 15 kwietnia 1939 roku. 63 Tamże, s Archiwum ZNP, zespół: ZPNSP. ZG Wydziału Społeczno-Oświatowego, sygn Literatura, czytelnictwo i samokształcenie spółdzielcze dla nauczycieli, Wykazy literatury spółdzielczej sporządzały również poszczególne centrale spółdzielcze (AAN, zespół: Związek Rewizyjny Spółdzielni Rolniczych, sygn Spis alfabetyczny wydawnictw z zakresu spółdzielczości, polskich i obcych). Związek polecał prace z zakresu teorii spółdzielczości, książki popularnonaukowe, życiorysy spółdzielców, prace dotyczące spółdzielczości w Polsce i za granicą, beletrystykę spółdzielczą dla dzieci, młodzieży i dorosłych, książki dotyczące spółdzielczości uczniowskiej, szkolnych kas oszczędności oraz pracy spółdzielczej wśród młodzieży pozaszkolnej i w społeczeństwie dorosłych. Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Teksty odczytów, dotyczące wychowania i szkolnictwa, wygłaszane przez radio. 65 L. Bandura, Rola czasopisma w życiu nauczyciela, Przyjaciel Szkoły 1932, z W 1929 r. wychodziło w Polsce ogółem 25 czasopism spółdzielczych: 15 w języku polskim, 5 w ukraińskim, 3 w żydowskim i 2 w niemieckim. Pisma te były organami poszczególnych związków spółdziel-

15 520 Elżbieta Magiera granicą, czasopismo Społem oraz Młodego Spółdzielcę, pismo skierowane do uczniów starszych klas szkoły powszechnej i niższych klas gimnazjum z dodatkiem instrukcyjnym dla opiekunów spółdzielni uczniowskich. Zalecano lekturę prac Edwarda Abramowskiego, wybitnego socjologa i psychologa, którego poglądy stanowiły teoretyczną podstawę edukacji spółdzielczej lat międzywojennych, Marii Dąbrowskiej, Alice Honory Enfield, Charlesa Gide a, oraz działaczy spółdzielczych: Stanisława Wojciechowskiego, Edwarda Milewskiego, Romana Mielczarskiego, Zygmunta Chmielewskiego, Franciszka Dąbrowskiego, Stanisława Thugutta, Mariana Rapackiego, Stanisława Godeckiego, Władysławy Hoszowskiej, Bolesława Przegalińskiego, Tadeusza Poźniaka i innych 66, które pozwalały na wyrobienie poglądów związanych ze znaczeniem spółdzielczości w życiu społeczeństwa i państwa oraz uświadamiały, że ta forma gospodarowania była niezbędnym elementem organizacji nowoczesnego systemu ekonomicznego w Polsce. Związek Nauczycielstwa Polskiego brał udział w przygotowaniu nauczycieli do pracy spółdzielczej w formach kursowych, organizując między innymi kursy rolnicze, na których podejmowano problematykę spółdzielczą oraz kursy typowo spółdzielcze dla nauczycieli opiekunów spółdzielni uczniowskich. W popularyzowaniu wiedzy spółdzielczej wśród nauczycieli lat międzywojennych znaczną rolę odegrały cyklicznie organizowane w latach przez ZPN SP, a od 1930 roku przez ZNP pod kierownictwem Kazimierza Maja, półroczne kursy społeczno-rolnicze w Brodach 67. Ich celem było zapoznanie nauczycieli szkół powszechnych z tematyką rolniczą, niezbędną w pracy nauczyciela wiejskiego. Słuchaczami byli absolwenci zakładów kształcenia nauczycieli, zwłaszcza seminariów nauczycielskich 68. Były to kursy przeznaczone dla nauczycieli szkół powszechnych praczych. Wychodziły w formie tygodników, miesięczników i kwartalników. Nakład ogólny w 1929 r. wyniósł 2,4 mln egzemplarzy (Prasa spółdzielcza, Głos Nauczycielski 1930, nr 13, s ). 66 Konferencja spółdzielcza ZNP ( IV r.), Przewodnik Pracy Społecznej 1938/39, nr 9/10, s. 326; Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn. 2135, s Konferencja spółdzielcza Związku Nauczycielstwa Polskiego 13, 14 i 15 kwietnia 1939 roku. Wydawnictwa z zakresu spółdzielczości, Głos Nauczycielski 1932, nr 4, s Archiwum ZNP, zespół: ZNP ZG, sygn Kursy społeczno-rolnicze w Brodach (wykaz uczestników i korespondencja za 1933 rok). 68 Kursy rolniczo-społeczne w Brodach dla nauczycieli szkół powszechnych, Polska Oświata Pozaszkolna 1929, nr 1, s W 1929 r. zorganizowano drugi kurs społeczno-rolniczy w Brodach. Jego treści programowe oscylowały wokół znajomości życia wsi i obejmowały oprócz rolnictwa, ogrodnictwa, hodowli i innych prac podejmowanych na wsi kulturę ludową, życie społeczne i historię wsi, higienę społeczną, technikę życia stowarzyszeniowego i spółdzielczość. Formy pracy na kursie obejmowały wykłady, zajęcia praktyczne, konferencje, seminaria, wycieczki, gawędy. Kurs posiadał własną bibliotekę i czytelnię czasopism, salę wykładową, internat. Słuchacze organizowali własny chór i zespół teatralny (Drugi kurs społeczno-rolniczy w Brodach Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Polska Oświata Pozaszkolna 1929, nr 4 5, s. 231; K. Maj, Kursy

16 Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego 521 cujących w środowiskach wiejskich, którzy przygotowywali się jako organizatorzy i przodownicy do pracy gospodarczej, oświatowej i kulturalnej na wsi. Programy tych kursów zawierały zagadnienia spółdzielcze 69. Wyraźne stanowisko w sprawie doskonalenia spółdzielczego nauczycieli zajął ZNP na pierwszej konferencji nauczycieli spółdzielców w 1930 roku. Biorąc pod uwagę postulaty zjazdu, uwypuklające konieczność przygotowania nauczycieli do pracy spółdzielczej, Zarząd Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego przy Wydziale Społeczno-Oświatowym ZNP zainicjował kursy poświęcone spółdzielczości uczniowskiej 70. W 1931 roku przeprowadzono pierwszy cykl kursów, łączących zagadnienia związane z kryzysem gospodarczym i dwiema formami spółdzielczości szkolnej: sklepikami spółdzielczymi i szkolnymi kasami oszczędności. Przy oddziałach powiatowych ZNP we współpracy z inspektorami szkolnymi organizowano trzydniowe kursy, do udziału w których zapraszano opiekunów spółdzielni uczniowskich 71. Sekcja Pracy i Wychowania Spółdzielczego i Gospodarczego wysyłała prelegentów lub bezpłatnie udostępniała materiały służące pomocą w prowadzeniu kursów. Takie kursy odbyły się między innymi w Krakowie, Rybniku, Łęczycy i Warszawie 72. Materiały źródłowe dostarczają wiele przykładów organizowania kursów spółdzielczych dla nauczycieli przez miejscowe oddziały ZNP 73. Na uwagę zasłuspołeczno-rolnicze dla nauczycieli szkół powszechnych w Brodach, Polska Oświata Pozaszkolna 1930, nr 6, s ; Archiwum ZNP, zespół: ZPNSP ZG, sygn Szkoła Rolnicza w Brodach). 69 Archiwum ZNP, zespół: ZG ZNP. Wydział Społeczno-Oświatowy, sygn Kurs pracy kulturalno-oświatowej wśród młodzieży wiejskiej w Brodach programy, zgłoszenia, korespondencja ; Archiwum ZNP, zespół: ZPN SP Zarząd Główny, sygn Projekt programu kursów rolniczo-społecznych dla nauczycieli szkół powszechnych w Brodach. 70 Kursy wakacyjne dla nauczycielstwa szkół powszechnych oraz średnich i zakładów kształcenia nauczycieli w roku 1929, Warszawa 1929, s 27; Kursy wakacyjne dla nauczycielstwa szkół powszechnych oraz szkół średnich i zakładów kształcenia nauczycieli w roku 1930, Warszawa 1930, s F. Dąbrowski, Kursy poświęcone zagadnieniom społeczno-ekonomicznym oraz praktyce spółdzielni szkolnych, Głos Nauczycielski 1932, nr 6, s F. Dąbrowski był przewodniczącym Zarządu Sekcji Pracy i Wychowania Spółdzielczego przy Wydziale Społeczno-Oświatowym ZNP. 72 Kursy i konferencje, Głos Nauczycielski 1932, nr 15 16, s Staraniem sekcji spółdzielczej oddziału ZNP w Warszawie zorganizowano również kurs spółdzielczy dla opiekunów spółdzielni uczniowskich w dniach marca 1936 r., na którym K. Maj wygłosił wykład Zagadnienie spółdzielcze a praca społeczna członków ZNP, T. Antoniewicz Idee przewodnie ruchu spółdzielczego wśród młodzieży i instrukcja dla spółdzielni uczniowskich, Godlewski Księgowość i prowadzenie spółdzielni, J. Derlikowski Ruch spółdzielczy za granicą, P. Wysocki Organizacja zakupu. Ponadto na kursie szczegółowo omówiono projekt centrali spółdzielni uczniowskich. Najwięcej czasu poświęcono na zagadnienia dotyczące rachunkowości i prowadzenia spółdzielni szkolnych Archiwum ZNP, zespół: ZNP. Oddział Grodzki m. st. Warszawy. Wydział Pedagogiczny, sygn Komunikat Oddziału ZNP m. st. Warszawy z 14 marca 1936 roku. 73 Organizacja kursów wakacyjnych dla nauczycielstwa szkół powszechnych w okręgu lwowskim w roku 1930, Lwów 1930, s 18; Organizacyjny i społeczno-oświatowy kurs Związku Nauczycielstwa

17 522 Elżbieta Magiera gują takie przykłady organizowania przygotowania spółdzielczego dla nauczycieli przez miejscowe odziały ZNP, jak: w Kowlu, gdzie prelegentem był przedstawiciel Związku Społem Tadeusz Poźniak 74 ; w Horochowie na Wołyniu, gdzie wykłady dotyczące zagadnień wychowawczych i organizacji rachunkowości spółdzielczości uczniowskiej wygłosił Józef Dominko 75 ; w Sierpcu 76, Sochaczewie 77, Nowym Sączu 78, Włocławku 79 i wielu innych miejscach 80. Tematyka nauczycielskich kursów spółdzielczych organizowanych przez ZNP oscylowała wokół zasad organizacji spółdzielni uczniowskich i jej walorów wychowawczych oraz prowadzenia rachunkowości. Należy docenić zaangażowanie Zarządu Głównego, Sekcji Spółdzielczej oraz terenowych organów ZNP w doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie spółdzielczości. Władze ZNP nie tylko były świadome konieczności szkolenia spółdzielczego nauczycieli, ale i odpowiedziały, organizując różnorodne formy kursowe, na zapotrzebowanie w tym zakresie, często formułowane przez samych nauczycieli. ZNP podejmował działania w zakresie upowszechnienia wiedzy spółdzielczej wśród nauczycieli, organizując lokalne i centralne konferencje i zjazdy nauczycieli spółdzielców, konferencje rejonowe i szkolne oraz kongresy pedagogiczne. Na szczególne podkreślenie zasługują zjazdy centralne (lata 1930, 1932, 1933, 1939), które podejmowały zagadnienia dotyczące różnorodnych aspektów pracy spółdzielczej nauczyciela, stanowiły forum wymiany poglądów w zakresie tej pracy, dążyły do upowszechnienia wiedzy spółdzielczej, a przede wszystkim stawały się miejscem wytyczenia wspólnych celów, wypracowania metod i środków wychowania spółdzielczego oraz podejmowania uchwał, które starano się wcielać w życie w poszczególnych placówkach szkolnych. Nauczycielskie zjazdy i konferencje poświęcone spółdzielczości były organizowane z inicjatywy centralnych i lokalnych organów ZNP, często przy współudziale centralnych i terenowych oddziałów Społem ZSS RP. Polskiego, Lwów 1932, s dniowy kurs dla nauczycieli-opiekunów spółdzielni uczniowskich, Społem 1932, nr 20, s. 22; Kursy i wykłady poświęcone spółdzielniom uczniowskim, Głos Nauczycielski 1932, nr 27, s W 1933 r. ZNP Oddział w Warszawie zorganizował kurs dla opiekunów spółdzielni uczniowskich (Archiwum ZNP, zespół: ZNP. Zarząd Oddziału w Warszawie, sygn Kurs spółdzielczy). 74 Kurs dla nauczycieli-opiekunów spółdzielni szkolnych, Społem 1933, nr 3, s Tamże; Kurs dla opiekunów spółdzielni szkolnych w Horochowie, Głos Nauczycielski 1933, nr 21, s Kurs nauczycielski w Sierpcu, Społem 1933, nr 6, s Kurs nauczycielski w Sochaczewie, Społem 1933, nr 6, s Kurs dla nauczycieli-opiekunów spółdzielni uczniowskich w Nowym Sączu, Społem 1933, nr 11, s Kurs nauczycielski we Włocławku, Społem 1933, nr 11, s Kurs opiekunów spółdzielni uczniowskich w Zawierciu, Społem 1933, nr 11, s. 21.