WSTĘP. 11/98 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 14 października 1998r. w sprawie ustalenia norm dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków.

Transkrypt

1 WSTĘP Przedmiotem rozważań tej części podręcznika są operacje walutowe i ryzyko operacji walutowych. Ryzyko operacji walutowych 1 obejmuje ryzyko kursowe związane ze zmianą kursów oraz ryzyko operacyjne związane z przeprowadzaniem, potwierdzaniem, księgowaniem i rozliczaniem transakcji powodujących ryzyko kursowe. Ryzyko kursowe jest w swojej istocie bardzo podobne do innych ryzyk rynkowych (ryzyka stopy procentowej i ryzyka cenowego). Metody zarządzania tymi ryzykami (pomiar, limitowanie, monitorowanie, kontrola) są podobne. Podstawowym zadaniem inspektorów nadzoru badających ryzyko operacji walutowych jest zrozumienie ryzyka podejmowanego przez bank i upewnienie się, że jest ono rozważnie zarządzane przez kierownictwo banku tj. identyfikowane, mierzone, limitowane, monitorowane i kontrolowane. Istotnym aspektem badania operacji walutowych jest ustalenie przez inspektorów nadzoru czy posiadane przez bank zasoby (w tym systemy informatyczne umożliwiające przekazywanie informacji o wielkości pozycji walutowych 2, mierzenie ryzyka kursowego i limitowanie go, pracownicy banku posiadający odpowiednią wiedzę i doświadczenie praktyczne) pozwalają na sprawne zarządzania poziomem dokonywanych przez bank operacji i rozmiarami wiążącego się z tym ryzyka. Ocena taka jest z konieczności subiektywna, tym niemniej musi ona uwzględniać wielkość sumy bilansowej badanego banku, jego bazę kapitałową, wynik finansowy, ilość klientów na rzecz których prowadzone są operacje walutowe, przygotowanie i doświadczenie dealerów, a także znajomość i zaangażowanie kierownictwa banku w ten rodzaj działalności. Dokonując oceny ryzyka operacji walutowych inspektorzy nadzoru powinni ocenić poziom ryzyka na jakie narażony jest bank oraz jakość zarządzania tym ryzykiem. Oceniając jakość zarządzania ryzykiem operacji walutowych inspektorzy nadzoru powinni wziąć pod uwagę: nadzór ze strony rady nadzorczej i zarządu, strukturę organizacyjną, system ewidencji i sprawozdawczości, system zarządzania ryzykiem wiążący się z tą działalnością oraz przeglądy systemu zarządzania ryzykiem dokonywane przez bank. Rozdział ten nie stanowi wyczerpującego materiału na temat operacji walutowych. Podstawową funkcją, jaką ma on wypełniać, jest prezentacja procedur, które trzeba wykonać podczas inspekcji działalności walutowej danego banku. 1 Pojęcie ryzyko operacji walutowych jest określane w Rekomendacji I z dnia 1 grudnia 1999r. dotyczącej zarządzania ryzykiem walutowym w bankach oraz zasad dokonywania przez banki operacji obciążonych ryzykiem walutowym jako ryzyko walutowe. Pojęcie ryzyko operacji walutowych jest stosowane konsekwentnie w całym podręczniku inspekcji na miejscu. 2 Pozycje walutowe indywidualne oraz pozycja walutowa całkowita zostały zdefiniowane w Uchwale nr 11/98 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 14 października 1998r. w sprawie ustalenia norm dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków. 1

2 NADZÓR ZE STRONY RADY NADZORCZEJ I ZARZĄDU Rozpoczęcie działalności dealerskiej Angażując się w operacje na rynkach walutowych, bank podejmuje wiele dodatkowych rodzajów ryzyka, a także naraża się na dodatkowe koszty, które nie występują w transakcjach złotowych. Skala podjętej działalności decyduje zarówno o wielkości ryzyka jak i o środkach, które bank musi na tę działalność przeznaczyć. Niektóre banki zatrudniają własnych dealerów, inne korzystają z usług innych banków, a są jeszcze takie, które mają własne biura dealerskie w różnych centrach finansowych, jeszcze inne są oddziałami/ filiami banków zagranicznych i traktowane są jako część globalnego działu ryzyka kursowego. Każdy bank, który planuje podjęcie działalności w zakresie operacji walutowych, winien dokładnie zbadać wymagania i nakłady, jakie wiążą się z tą działalnością. W ramach przygotowania do podjęcia działalności dealerskiej bank powinien: sporządzić opis proponowanych produktów, rynków walutowych i strategii banku, dokonać analizy proponowanej działalności w świetle kondycji finansowej i funduszy własnych banku, określić popyt wśród klientów na proponowane produkty finansowe, oszacować koszty zatrudnienia i wynagradzania fachowców z odpowiednim doświadczeniem w zakresie operacji walutowych, określić metody i koszty finansowania pozycji walutowej, dokonać analizy ryzyka otwartych pozycji walutowych, przygotować procedury pomiaru, monitorowania i kontroli ryzyka, oraz koszty tych czynności, przygotować zasady rachunkowości i sprawozdawczości dla potrzeb nadzoru bankowego, zapoznać się z normami i ograniczeniami prawnymi obowiązującymi na rynkach międzynarodowych, określić wymagania dotyczące pracowników i systemów operacyjnych. Decyzja o podjęciu działalności dealerskiej powinna zostać zaakceptowana przez radę nadzorczą banku. Bank, który zamierza prowadzić działalność na mniejszą skalę, czy też ograniczać się do transakcji zabezpieczających powstałe ryzyko kursowe, może ustanowić mniej rozbudowane systemy operacyjne i kontrolne, aniżeli bank, który zamierza świadomie podejmować ryzyko spekulacyjne, otwierając pozycję walutową na własny rachunek. Niemniej, kierownictwo banku musi mieć świadomość, że ryzyko wynikające z transakcji zabezpieczających także należy mierzyć, monitorować i kontrolować. Funkcjonujący w banku system ewidencji powinien jasno przedstawiać, w jaki sposób transakcje zabezpieczające eliminują ryzyko kursowe. 2

3 Inspektorzy nadzoru powinni ustalić, czy w banku istnieje proces zarządzania ryzykiem oraz odpowiednie zasoby ukierunkowane na analizę, pomiar, monitorowanie ryzyka, księgowanie, sprawozdawanie produktów walutowych, które bank wprowadza. Departament 3 zajmujący się gospodarką walutowo-pieniężną powinien dokonać realnej oceny czasu potrzebnego na wdrożenie tych produktów, a także kosztów szkolenia, nowych technologii i marketingu, które będą niezbędne, by rozwinąć nową działalność. Zarząd banku winien upewnić się, że zarówno kondycja finansowa banku jak i kompetencje pracowników gwarantują należyte zabezpieczenie proponowanej działalności. Bank nie powinien wprowadzać nowych produktów, dopóki nie są one właściwie rozpoznane przez zespół dealerski, zespół zaplecza 4, komórkę audytu wewnętrznego, komórkę prawną, rachunkowości. Jeśli nowe produkty mają być oferowane bezpośrednio klientom, decyzja kierownictwa banku o ich wprowadzeniu powinna wyraźnie sprecyzować, iż personel specjalistyczny departamentu skarbu ma obowiązek przedstawienia klientom ryzyka, które obciąża poszczególne rodzaje transakcji. Pisemne zasady polityki banku, procedury, założenia finansowe Działalność w zakresie operacji walutowych powinna być zgodna z zatwierdzoną przez władze banku filozofią zarządzania ryzykiem, a także ze strategią działalności banku wyrażoną przez radę nadzorczą przez określenie maksymalnego akceptowalnego poziomu narażenia na ryzyko. Inspektorzy nadzoru powinni upewnić się, iż istnieją pisemne regulaminy i procedury wewnętrzne, zatwierdzone przez władze banku, które wyraźnie określają: zakres działalności dealerskiej, rodzaje oferowanych usług, obowiązki dealerów i personelu zespołu zaplecza, limity na wysokość otwartych pozycji walutowych, limity zaangażowania wobec poszczególnych kontrahentów oraz inne limity, o których mowa w dalszej części rozdziału, a które są niezbędne w banku ze względu na charakter prowadzonej działalności, kodeks postępowania pracowników departamentu skarbu, operacyjne środki kontroli, wymogi sprawozdawcze, oczekiwany dochód i dopuszczalną stratę z tytułu tych operacji. Inspektorzy nadzoru powinni zwrócić się do kierownictwa banku z prośbą o przedstawienie przyjętych założeń dotyczących zysków z operacji wymiany walutowej. Inspektorzy powinni ocenić wysokość i źródła tych wyników. Inspektorzy powinni pamiętać, że wysokie wyniki operacji obciążonych ryzykiem walutowym oznaczają podejmowanie przez bank wysokiego ryzyka kursowego. Wysokość wynagrodzeń 3 Dla potrzeb tego rozdziału departament zajmujący się zawieraniem transakcji walutowych jest określany nazwą departament skarbu. W ramach departamentu skarbu działa zespół dealerski (dealing room), który jest bezpośrednio zaangażowany w przeprowadzanie transakcji. 4 W niniejszym rozdziale przez zespół/komórkę zaplecza (back office) rozumiana jest komórka zajmująca się potwierdzaniem, rozliczaniem i księgowaniem transakcji wykonywanych przez zespół dealerski. 3

4 dealerów nie powinna być nadmiernie uzależniona od wykonania indywidualnych zadań w zakresie zysków. Zbyt ambitne zadania tego typu mogą wymusić na dealerach zbyt ryzykowne operacje. Zarząd banku powinien przeprowadzać przynamniej roczne przeglądy swoich założeń, procedur i zasad polityki, porównując je z działalnością prowadzoną przez bank i warunkami na rynku. Ryzyko kursowe alokacja wyników z transakcji Jeśli ryzyko kursowe występuje również w innych obszarach działalności banku (np. w pionie kredytowym czy inwestycyjnym), wówczas może zostać ono przeniesione do zespołu dealerskiego, który posiada doświadczenie w zarządzaniu tym ryzykiem. Takie przeniesienie ryzyka dokonywane jest poprzez zawarcie wewnętrznej umowy pomiędzy dwoma departamentami. Załóżmy, iż departament kredytowy udzielił klientowi pięcioletniego kredytu w markach niemieckich. Ponieważ departament kredytowy posiada doświadczenie w zarządzaniu ryzykiem kredytowym nie zaś walutowym, dlatego też będzie chciał zabezpieczyć się przed ryzykiem, iż marka może stracić na wartości. W tym celu zostanie zawarta wewnętrzna transakcja polegająca na terminowej sprzedaży marek niemieckich departamentowi skarbu przez departament kredytowy. Transakcja taka powinna być zawarta po cenach rynkowych. Tak więc, zawierając wewnętrzną umowę, departament kredytowy przeniósł swoje ryzyko kursowe na departament skarbu. Od tej pory za zarządzanie zaangażowaniem banku w markach jest odpowiedzialny departament skarbu (a nie kredytowy). Departament skarbu ma teraz długą pozycję w markach i - zależnie od strategii banku, przewidywań w zakresie rozwoju sytuacji na rynku walutowym w przyszłości i przyjętych limitów ryzyka - może zdecydować utrzymać tę długą pozycję lub też zabezpieczyć ją poprzez sprzedaż marek kontrahentowi spoza banku. Takie wewnętrzne umowy powinny być zawierane po to, aby można było właściwie alokować zyski lub straty ponoszone z tytułu danej transakcji. Załóżmy, że w powyższym przykładzie departament skarbu zdecydował utrzymywać długą pozycję w markach, przewidując wzrost jej wartości w stosunku do złotego. Jeśli jednak wartość marki spadnie, bank poniesie stratę z tytułu długiej pozycji w tej walucie. W takiej sytuacji, departament kredytowy nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek straty spowodowane spadkiem wartości marki w ciągu 5 lat, ponieważ zawierając wewnętrzną umowę, przeniósł swoje zaangażowanie do departamentu skarbu. Straty będzie natomiast wykazywać departament skarbu. Podobnie, jeśli klient nie spłaci kredytu, ryzyko nie będzie dotyczyć departamentu skarbu, lecz departamentu kredytowego. Celem rozróżniania dochodów z tytułu udzielonego kredytu od dochodów wynikających ze zmian kursowych jest prawidłowa alokacja zysków/ strat według departamentów odpowiedzialnych za zarządzanie danym ryzykiem. Dzięki temu poszczególne piony oceniane są adekwatnie do osiąganych wyników i sposobu zarządzania ryzykiem, za które ponoszą odpowiedzialność. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić, czy umowy wewnętrzne pomiędzy departamentem skarbu a departamentem kredytów bądź inwestycji są zawierane według bieżących ceny rynkowe. Czasami można spotkać się z praktyką używania innych cen niż cen rynkowych, w celu realizacji strategii banku, np. pozyskiwanie depozytów w walutach obcych. Decyzje o zabezpieczeniu ryzyka banku powinny być uzgadniane pomiędzy zarządem a kierownictwem departamentu skarbu, a ustalenia winny być zawarte na piśmie. 4

5 Zabezpieczenie pozycji walutowych kapitałem Ryzyko wynikające z operacji walutowych, tak jak ryzyko obciążające wszelkie inne operacje banku, powinno być zabezpieczone adekwatnym poziomem funduszy własnych banku. Uchwała Nr 11/98 Komisji Nadzoru Bankowego w sprawie norm dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków nakłada limity na indywidualne pozycje walutowe, pozycję walutową całkowitą dla walut niewymienialnych, pozycję walutową całkowitą dla wszystkich walut w stosunku do funduszy własnych banku. Projekt nowej uchwały w sprawie ustalenia normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków zakłada wprowadzenie wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka wynikającego ze zmian kursów walutowych i złota. Projekt zakłada, że bank będzie mógł wybrać jedną z następujących trzech metod wyliczania wymogu kapitałowego: metodę podstawową, metodę wartości zagrożonej lub metodę mieszaną. Metoda podstawowa określa wymóg kapitałowy jako pewien procent kwoty, o jaką wartość bezwzględna pozycji walutowej całkowitej przewyższa kwotę 2% funduszy własnych. Wybór metody wartości zagrożonej będzie wymagał od banku spełnienia określonych w projekcie uchwały warunków. Metoda wartości zagrożonej opiera wyliczenie wymogu kapitałowego na rezultatach uzyskiwanych za pośrednictwem modelu wartości zagrożonej stosowanego przez bank. Projekt wymienionej wyżej uchwały zakłada również wprowadzenie rezerwowego wymogu kapitałowego celem pokrycia ryzyka stopy procentowej oraz ryzyka operacyjnego. Normy etyki zawodowej Bank powinien posiadać kodeks postępowania pracowników departamentu skarbu. Kodeks postępowania pracowników departamentu skarbu powinien regulować takie obszary jak: transakcje z podmiotami powiązanymi z bankiem oraz z członkami rady nadzorczej i zarządu banku, transakcje z innymi pracownikami banku, operacje prowadzone na rachunek własny przez dealera, operacje dealerskie prowadzone po godzinach pracy lub poza siedzibą banku, przestrzeganie zasad działania i norm etycznych obowiązujących na rynkach finansowych, w tym: precyzyjnego definiowania przedmiotu transakcji podczas jej zawierania, zakazu proponowania i ubiegania się o korzyści w celu zawarcia transakcji, określenia przed rozpoczęciem negocjacji czy zawarcie transakcji będzie podlegało dodatkowym warunkom (np. decyzja komitetu kredytowego), a jeśli tak to jakim, określenia czy kwotowanie ma charakter informacyjny, czy też zobowiązujący do ewentualnego zawarcia transakcji, poufności informacji o klientach i kontrahentach oraz zakazu prowadzenia transakcji z wykorzystaniem informacji poufnych, zasad dotyczących kontaktów osobistych ze współpracującymi z bankiem brokerami na rynkach walutowo-pieniężnych. 5

6 Jednocześnie należy podkreślić, że bank jest odpowiedzialny za działania swojego personelu na rynku pieniężnym. Każdy dealer zawierający transakcję w imieniu banku musi mieć przyznane przez bank odpowiednie uprawnienia. STRUKTURA ORGANIZACYJNA Badając strukturę organizacyjną banku, inspektorzy powinni upewnić się, że istnieje właściwe rozdzielenie obowiązków i zależności służbowych - zwłaszcza pomiędzy zespołem dealerskim (ang. front office) a komórką zaplecza (ang. back office) oraz komórką kontroli ryzyka 5. Podział obowiązków powinien uwzględniać następujące zadania komórek: Zespół dealerski: wykonywanie transakcji, wypełnienie formularza transakcji (ang. deal ticket) 6, uwzględnienie transakcji w pozycji walutowej, uzgodnienie pozycji z dziennym zestawieniem transakcji przygotowanym przez komórkę kontroli ryzyka. Komórka zaplecza: weryfikację danych na formularzu transakcji, potwierdzenie transakcji, księgowanie transakcji, zlecanie dokonywania płatności, potwierdzenie płatności. Komórka kontroli ryzyka: przygotowanie dziennego zestawienia transakcji, uzgodnienie tego zestawienia z pozycją w dealing roomie, kontolowanie przestrzegania limitów ryzyka rynkowego i ryzyka kredytowego (kontrahenta, rozliczeniowe, przedrozliczeniowe), uzgadnianie przychodzących potwierdzeń transakcji z wychodzącymi potwierdzeniami transakcji, uzgadnianie otrzymanych płatności, pomiar ryzyka kursowego. 5 W niniejszym rozdziale przez komórkę kontroli ryzyka/departament kontroli ryzyka rozumiana jest komórka zaangażowana w pomiar, monitorowanie i kontrolę ryzyka wynikającego z operacji walutowych. 6 Formularz transakcji ma na ogół tylko postać elektroniczną. 6

7 Formularz transakcji jest podstawą dla obliczania pozycji w zespole dealerskim, stanowi dane dla dokonywania dalszych czynności związanych z potwierdzaniem i rozliczaniem transakcji przez komórkę zaplecza oraz dla dziennego zestawienia transakcji sporządzanego przez komórkę kontroli ryzyka. Potwierdzenie wykonania transakcji jest tworzone przez komórkę zaplecza, a uzgadniane z potwierdzeniem przychodzącym przez komórkę kontroli ryzyka. Wychodzące z banku potwierdzenie transakcji powinno być przygotowane poza zespołem dealerskim w komórce zaplecza, zawierać te same dane co formularz transakcji, być niezależnie sprawdzane, wysłane poza zespołem dealerskim, a jego kopie powinny trafić do komórki kontroli ryzyka. Potwierdzenie przychodzące powinno być otrzymywane poza komórką dealerską przez komórkę kontroli ryzyka, uzgadniane z kopią wychodzącego potwierdzenia, zweryfikowane pod względem podpisów/lub źródła z jakiego zostało otrzymane, ewentualne rozbieżności powinny zostać wyjaśnione z kontrahentem przez dealera i potwierdzone przez komórkę kontroli ryzyka. Proces potwierdzania pozwala na zidentyfikowanie rozbieżności, chroni przed defraudacją i nieupoważnionym otwieraniem pozycji. Zespół dealerski Kier ujący zespołem dealerskim powinien posiadać doświadczenie w zasadach funkcjonowania międzynarodowych rynków finansowych oraz w bankowości, odznaczać się umiejętnością szybkiej oceny sytuacji. Opis obowiązków na stanowisku dealera winien precyzować wymagane doświadczenie, zadania i obowiązki służbowe, oraz upoważnienia w zakresie podejmowania ryzyka. Dealerzy powinni posiadać kwalifikacje odpowiednie do obsługi używanych systemów informatycznych (transakcyjnych, oraz monitorowania ryzyka). Dealerzy oraz kierownictwo departamentu skarbu powinni rozumieć wszystkie ryzyka związane z operacjami jakie zawierają. Jeśli okaże się, iż praca departamentu skarbu jest nadmiernie uzależniona od kilku zaledwie specjalistów, inspektorzy nadzoru powinni zwrócić uwagę przedstawicielom banku na potencjalne niebezpieczeństwo takiej sytuacji. Zespół zaplecza Konieczność sprawowania należytej kontroli nad ewidencjonowaniem, monitorowaniem i rozliczaniem transakcji walutowych wymaga, aby obowiązki zespołu zaplecza i dealerów były rozdzielone i niezależnie nadzorowane. Zastosowane rozwiązania organizacyjne różnią się w różnych bankach, niemniej, zespół zaplecza winien być podporządkowany członkom kierownictwa wyższego szczebla, nie związanym z działalnością dealerską. Wyższe kierownictwo będzie miało świadomość głównych rodzajów ryzyka operacyjnego, na które narażony jest bank. Zważywszy na wysokość kwot typowych transakcji walutowych i szybkość wykonania tych transakcji, inspektorzy powinni upewnić się, że organizacja pracy zespołu zaplecza umożliwia im bezzwłoczne a zarazem rzetelne ewidencjonowanie transakcji i przygotowanie instrukcji płatniczych. Zadania wykonywane przez zespół zaplecza mają charakter wysoko techniczny; zazwyczaj wymagają większej wiedzy fachowej, aniżeli tradycyjne czynności przetwarzania dokumentów w banku. Inspektorzy nadzoru powinni upewnić się, czy zawierane są transakcje, w odniesieniu do których komórki zaplecza nie posiadają wiedzy o ich ewidencjonowaniu i rozliczaniu. 7

8 Zespół kontroli ryzyka Kadry zarządzania ryzykiem i kontroli wewnętrznej powinny cechować się odpowiednio wysokimi kwalifikacjami. Pracownicy tych komórek powinni znać ryzyko związane z istotą wszystkich transakcji i produktów walutowych. Komórka kontroli ryzyka powinna być niezależna od zespołu dealerskiego. Optymalnym rozwiązaniem jest umieszczenie takiej komórki w innym pionie, aby zapobiec że ten sam dyrektor departamentu/członek zarządu odpowiada za zespół dealerski i jednocześnie za komórkę kontroli ryzyka. Komórka kontroli ryzyka ma za zadanie dokonywać pomiaru, monitorować i kontrolować ryzyko wynikające z działalności banku, w tym z operacji wykonywanych przez zespół dealerski. Bank powinien posiadać systemy, które mierzą każdy aspekt ryzyka kursowego związanego z działalnością banku. Bank nie powinien się angażować w działalność w odniesieniu do której nie jest w stanie dokonywać pomiaru ryzyka. W banku działa zwykle także zespół wsparcia (ang. middle office), który odpowiada np. za dostarczanie niezależnych cen rynkowych i kontrolę bieżącą. Wynagrodzenie oferowane pracownikom tych komórek musi być dostatecznie wysokie, aby przyciągnąć i zatrzymać osoby kompetentne w ocenie ryzyka kursowego. EWIDENCJA I SPRAWOZDAWCZOŚĆ Procedury postępowania Procedury i zasady rachunkowości w zakresie obrotu walutowego i operacji obciążonych ryzykiem walutowym winny być udokumentowane w postaci sformalizowanych instrukcji i podręczników procedur postępowania. Materiały te winny być zatwierdzone przez kierownictwo departamentu skarbu i działu rachunkowości. Inspektorzy powinni upewnić się, że materiały te są regularnie uaktualniane i zawierają szczegółowy opis następujących zagadnień: procedury wydawania upoważnień i zatwierdzania limitów pozycji operacyjnych oraz limitów zaangażowania dla poszczególnych kontrahentów, zasady postępowania w przypadku transakcji dealerskich poza godzinami pracy oraz poza zespołem dealerskim, zasady postępowania w przypadku przekroczenia limitów, stopniowanie dostępu do systemów informacji dealerskich, wydawanie upoważnień i zleceń w zakresie wypłaty i przyjmowania środków, niezależna weryfikacja szczegółów transakcji i potwierdzeń kontrahentów, metody monitorowania stóp procentowych i kursów wymiany, a także źródła informacji wykorzystywanych do tego celu, opis zasad wprowadzania nowych produktów, opisy poszczególnych produktów i zasad ich księgowania, kontrola formularzy transakcji walutowych i innych dokumentów źródłowych, sporządzanie sprawozdań wewnętrznych i zewnętrznych, zasady używania kursów walutowych na potrzeby rewaluacji pozycji walutowej, 8

9 kontrola nad prowizjami brokerów, a także nad otrzymanymi od nich wyciągami z rachunku oraz wezwaniami do podwyższenia depozytów gwarancyjnych od kontraktów terminowych, uzgadnianie sald na rachunkach nostro, raporty dla kierownictwa, ich częstotliwość, zakres i osoby odpowiedzialne za ich sporządzanie, postępowanie z niezrealizowanymi płatnościami i transakcjami spornymi, archiwizowanie i przechowywanie danych, transakcje wewnętrzne pomiędzy różnymi departamentami banku. Wymagania dotyczące rachunkowości Zasady księgowania powinny odzwierciedlać ryzyko na jakie narażony jest bank, związane z poszczególnymi operacjami. Ewidencja księgowa dotycząca działalności dealerskiej winna być prowadzona przez pracowników nie związanych z departamentem skarbu. Ewidencja ta powinna umożliwiać weryfikację aktualnych zobowiązań i przepływów środków pieniężnych, kontrolę zapisów w księdze głównej, oraz generowanie sprawozdań dla kierownictwa banku. Forma ewidencji może różnić się, w zależności od rodzaju prowadzonych transakcji. Bank powinien posiadać sporządzony w formie pisemnej opis kont wykorzystywanych do księgowania umów i transakcji w zakresie transakcji walutowych, m.in. kredytów, depozytów walutowych, a także zobowiązań pozabilansowych. Inspektorzy nadzoru powinni odnotować przypadki stosowania przez bank różnych zasad księgowania transakcji o podobnym charakterze, gdyż odmienne procedury księgowania mogą powodować różnice w wynikach. Inspektorzy powinni również odnotować w protokole z inspekcji przypadki niekonsekwentnego stosowania zasad rachunkowości lub przypadki niewłaściwego stosowania zasad rachunkowości zakwestionowanych przez audytora zewnętrznego. Posiadane przez bank wewnętrzne zasady rachunkowości winny przynajmniej zawierać: plan kont, z komentarzami do poszczególnych kont używanych w banku, metody księgowania i rewaluacji składników pozycji w walutach wymienialnych, procedury zapewniające możliwość odtworzenia daty, przybliżonego czasu oraz kolejności zawarcia poszczególnych transakcji, opisy rodzajów arbitrażowych transakcji procentowych i transakcji zabezpieczających (transakcje zamiany, transakcje wewnętrzne) w systemie księgowości walutowej, opisy zapisów księgowych i procedur rachunkowości dotyczących wspomnianych transakcji arbitrażowych i zabezpieczających, stosowanie rejestru pozaksięgowego do ewidencjonowania transakcji zawartych lecz jeszcze nie zapisanych w księdze głównej, metodę codziennego uzgadniania arkuszy wyliczenia pozycji wymiany dealerów z pozycją walutową wykazaną w księgach banku, 9

10 procedury księgowania wszystkich opłat karnych za przekroczenie stanu konta, prowizji za usługi brokerskie oraz innych kosztów, procedury rewaluacji pozycji walutowej i niezależnej weryfikacji stosowanych przy tym kursów wymiany, metody wykazywania bilansowych i pozabilansowych pozycji walutowych w sposób zgodny z zasadami określonymi w Uchwałą 11/98 KNB, sposób księgowania otrzymanych lub wypłaconych premii z tytułu opcji. Modele wyliczania ryzyka kursowego Komórka kontroli ryzyka powinna dokonywać pomiaru ryzyka kursowego, na jakie narażony jest bank. Bank używający do pomiaru ryzyka modeli powinien określić, jakie dane będą zasilały modele. Powinna zostać także określona częstotliwość weryfikacji założeń modelu pomiaru ryzyka i przeglądu modelu oraz sposób i częstotliwość weryfikacji wyników uzyskiwanych przy zastosowaniu modelu. Komórka kontroli ryzyka dokonując pomiaru ryzyka powinna także uwzględniać testowanie warunków skrajnych. System informacji dla kierownictwa Ocena jakości systemu informacji dla kierownictwa stanowi ważny element całej inspekcji. Dążąc do sprawowania skutecznego nadzoru nad działalnością departamentu skarbu, kierownictwo banku musi być w pełni informowane o wynikach pracy zespołu dealerskiego i pozycjach, jakie zespół zajmuje. Informacje przygotowane dla dyrektora departamentu skarbu i dealerów powinny przynajmniej określać: pozycje walutowe netto na następny dzień dla poszczególnych walut, w tym dla złotego. Jeżeli bank nie jest w stanie określić całości swojej pozycji danego dnia, inspektorzy powinni zbadać jaka część pozycji nie jest możliwa do określenia; jeśli bank nie jest w stanie określić swojej pozycji walutowej danego dnia, to jak szybko jest w stanie to zrobić? strukturę terminów zapadalności i wymagalności walutowych aktywów i pasywów, aktualne kontrakty walutowe według dat rozliczenia i walut, aktualne kontrakty walutowe z poszczególnymi kontrahentami, całkowitą wartość wszystkich aktualnych kontraktów walutowych - natychmiastowych i terminowych, dzienny wynik finansowy działalności dealerskiej, porównanie z wynikiem z poprzedniego dnia, wartość rynkową instrumentów pozabilansowych, limity na wysokość pozycji walutowej - dla poszczególnych biur dealerskich, regionów, krajów, oraz limit łączny; limity na poszczególne sekcje, przypadki przekroczenia limitów lub przyznanych linii kredytowych, wycenę kontraktów opcyjnych, transakcji zamiany procentowo-walutowych. Celem zapewnienia pomiaru i raportowania ryzyka kursowego, konieczne są regularne korekty wyceny otwartych pozycji walutowych według aktualnych cen rynkowych. Bank, 10

11 który jest aktywnym uczestnikiem rynków walutowych, winien codziennie monitorować swoje zaangażowanie kredytowe i otwarte pozycje operacyjne związane z kupnem i sprzedażą walut, a także śledzić wszystkie ruchy na rynku. Wskazane jest, aby członek zarządu odpowiedzialny za działalność dealerską otrzymywał codzienne informacje o narażeniu na ryzyko kursowe i osiągniętych wynikach z tytułu transakcji dealerskich. Jeśli departament skarbu ponosi odpowiedzialność za zabezpieczanie wartości bazy kapitałowej banku i portfela papierów wartościowych, należy w odpowiednim terminie zawiadamiać dealerów o wartości zabezpieczanych aktywów, pasywów bądź zobowiązań pozabilansowych, aby mogli zapewnić utrzymanie odpowiedniej wartości instrumentów zabezpieczających. Informacje dla zarządu i rady nadzorczej mogą być sporządzane z mniejszą częstotliwością. Jednakże, informacje te powinny zawierać podsumowanie ryzyka kursowego wynikającego z wszelkich operacji prowadzonych przez bank, łącznie z kredytami i papierami wartościowymi. Sprawozdania o wynikach operacji obciążonych ryzykiem walutowym winny wykazywać zarówno faktycznie otrzymane zyski i poniesione straty jak i niezrealizowane zyski i straty, naliczone na podstawie zmian w wysokości otwartych pozycji walutowych. Sprawozdania dla zarządu o bieżącej sytuacji walutowej banku winny być opracowywane przynajmniej miesięcznie i zawierać omówienie: ruchów stóp procentowych i kursów wymiany, zmian w zdolności kredytowej kontrahentów, zmian w płynności rynku bądź w polityce dewizowej państwa, zmian w perspektywach gospodarczych i politycznych, nieprawidłowości w działalności zespołu zaplecza, np. zaległości w pracy, usterki systemów automatycznych. Inspektorzy powinni ustalić, czy kierownictwo banku dysponuje spójnymi, rzetelnymi informacjami, które umożliwiają ocenę zmian w poziomie ryzyka. Sprawozdania winny być napisane w sposób zrozumiały dla członków zarządu i rady nadzorczej nie posiadających fachowej wiedzy o operacjach obciążonych ryzykiem walutowym i powiązanych z nimi instrumentach finansowych. Aby móc prawidłowo ocenić wyniki finansowe z tytułu operacji obciążonych ryzykiem walutowym i dane o pozycjach walutowych banku, inspektorzy powinni znać aktualne uwarunkowania działalności gospodarczej i operacji finansowych w skali ogólnokrajowej i regionalnej, np. kształtowanie się płynności walutowej, kursu wymiany dla kluczowych walut, a także posiadać bieżące wiadomości o wydarzeniach na rynku międzynarodowym (dewaluacje walut, wprowadzenie ograniczeń dewizowych). Audyt wewnętrzny Program audytu wewnętrznego banku powinien obejmować ocenę zarówno działalności dealerskiej, jak i odnośnych środków kontrolnych w zakresie rachunkowości, działalności zaplecza, sytuacji prawnej i podejmowania ryzyka. Audyt wewnętrzny powinien badać 11

12 istnienie nieprawidłowości oraz przestrzeganie regulaminów i procedur wewnętrznych; powinien służyć do wykrywania słabości mechanizmów kontroli wewnętrznej i/lub niedociągnięć systemów używanych w banku. Częstotliwość badań rewizyjnych należy zwiększyć w przypadku ujawnienia takich słabości, a także z chwilą dokonania istotnych zmian w strategii podejmowania ryzyka. Poważne niedociągnięcia stwierdzone w toku pracy audytu wewnętrznego winny być przedstawione na piśmie radzie nadzorczej. Inspektorzy nadzoru powinni zbadać częstotliwość, zakres i wyniki badań rewidentów wewnętrznych i zewnętrznych. Treść tych wyników oraz reakcje kierownictwa banku na ustalenia badań wpłyną na zakres inspekcji. Nawet wówczas, gdy procedury i wyniki audytu są zadowalające, inspektorzy nadzoru powinni udokumentować, ocenić i przetestować funkcjonowanie kluczowych mechanizmów kontroli wewnętrznej. Inspektorzy nadzoru powinni także dokonać oceny poziomu wiedzy rewidentów wewnętrznych w zakresie zarządzania ryzykiem walutowym i zawierania transakcji obciążonych ryzykiem walutowym. SYSTEM ZARZĄDZANIA RYZYKIEM W OPERACJACH WALUTOWO- PIENIĘŻNYCH Wymogi Jest rzeczą niezbędną, by systemy kontroli ryzyka w banku były adekwatne do skali podjętego ryzyka. Systemy kontroli ryzyka należy oceniać w odniesieniu do wielkości departamentu skarbu, jego struktury organizacyjnej, skali prowadzonych operacji, oraz analizy efektywności poszczególnych mechanizmów kontrolnych. Należy zauważyć, iż kontrola często sprawia największe trudności w przypadku systemu opartego na małym zespole dealerskim. Niełatwo wprowadzić właściwe zabezpieczenia i mechanizmy kontroli wewnętrznej, gdy cała działalność obraca się wokół współpracy pomiędzy jednym dealerem a jednym pracownikiem zaplecza. Niemniej, każdy bank prowadzący transakcje walutowe powinien posiadać system zarządzania ryzykiem, który: umożliwia ocenę i monitorowanie zdolności kredytowej każdego kontrahenta, zapewnia, że cała działalność dealerów odpowiada celom wyznaczonym przez kierownictwo (odbywa się na podstawie właściwych upoważnień, w granicach ustalonych limitów), określa wszystkie aktualne zobowiązania banku, umożliwia monitorowanie faktycznych i potencjalnych, niezrealizowanych zysków i strat, a także odnośnych opłat i prowizji, otrzymanych i zapłaconych, śledzi przepływy pieniężne i zabezpiecza środki banku, umożliwia monitorowanie narażenia banku na ryzyko rozliczeniowe i przedrozliczeniowe, zapewnia sprawne przygotowanie informacji dla kierownictwa, oddziela organizacyjnie zespół dealerski od zespołu zaplecza, odpowiada wymogom sprawozdawczości zewnętrznej, 12

13 sprawdza przestrzeganie regulaminów i procedur, ujawnia pozabilansowe operacje dealerskie. Limitowanie Ustanawiając limity (rodzaj i wysokość) w zakresie ryzyka kursowego, kierownictwo banku powinno uwzględnić: poziom wyniku finansowego i funduszy własnych, jakimi bank dysponuje w razie konieczności pokrycia strat, maksymalny akceptowalny poziom ryzyka jakie może podejmować bank (tolerancja wobec ryzyka) określony przez radę nadzorczą, istniejące zobowiązania wobec klientów do zaspokojenia ich zapotrzebowania na produkty dewizowe, rozmiary, stabilność i płynność rynków dla każdego produktu i waluty wymienialnej, używanej w operacjach banku, limity ustalone przez bank centralny i władze nadzorcze, doświadczenie dealerów i pracowników zaplecza, jakość funkcjonujących w banku systemów teleinformatycznych. Bank powinien posiadać udokumentowany opis struktury i funkcjonowania systemu limitów obowiązującego w banku. W banku powinna istnieć procedura wewnętrzna określająca zasady wprowadzania, zatwierdzania, monitorowania i aktualizacji limitów operacyjnych. Zatwierdzanie wysokości limitów funkcjonujących w banku oraz zatwierdzanie nowych limitów może być obowiązkiem zarządu lub komitetu d/s aktywów i pasywów. Wyniki analiz, na podstawie których określono wysokość limitów powinny być dostępne dla inspektorów nadzoru. Limity wewnętrzne w żadnym wypadku nie powinny przewyższać norm określonych przez nadzór bankowy a powinny być dostosowane do skali działalności banku. W pewnych okolicznościach, a zwłaszcza gdy stan rynków jest chwiejny, zdarza się, że dealerzy przekraczają swoje limity. W banku muszą istnieć zasady monitorowania i zatwierdzania przekroczeń limitów operacyjnych. Przekroczenia limitów mogą być uzasadnione, niemniej zarząd musi być o nich powiadomiony, a uprawniony personel musi je zatwierdzić. Zagrożenie wynikające z przekroczenia limitu jest często związane z ogólnym podejściem zarządu do ustanowienia limitów. W bankach, które wprowadzają limity w znaczny sposób ograniczające możliwość podejmowania ryzyka, mogą zdarzać się częstsze wypadki naruszenia tych limitów, aniżeli w bankach, które stosują podejście bardziej liberalne. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić powody przekroczeń, a także zbadać częstotliwość takich przypadków. W sytuacji, gdy bank dokonuje istotnych zmian w skali lub zakresie swoich operacji, lub gdy zachodzą istotne zmiany w warunkach na rynku, czy też jeśli bank stwierdza istotne obniżenie wyniku finansowego bądź funduszy własnych od chwili wprowadzenia poprzednich limitów, zarząd powinien rozpatrzyć zasadność zmian istniejących limitów. 13

14 Strukturalna pozycja walutowa Zgodnie z uchwałą Nr 11/98 KNB do pozycji walutowej banku wchodzą bilansowe salda walutowe, pozabilansowe salda walutowe, transakcje złotowe indeksowane, natomiast wyłączone są salda o charakterze strukturalnym. Na wniosek banku KNB może uznać za salda strukturalne długoterminowe pozycje bilansowe, którymi są nieruchomości, dotacje dla oddziałów zagranicznych, akcje i udziały w innych podmiotach zależnych i stowarzyszonych. W sprawozdaniach dla kierownictwa strukturalna pozycja wymiany, nie powinna być wykazywana razem z wynikami i ocenami departamentu skarbu. Innymi słowy, dochody z pozycji strukturalnej nie powinny być mieszane z wynikami z operacyjnej pozycji walutowej. Ważne jest, aby kierownictwo banku mogło łatwo identyfikować wyniki banku z poszczególnych pozycji, aby dokładnie znać źródła zysków i źródła strat banku, a także by móc przypisać zyski/ straty odpowiedzialnym komórkom. Zarządzanie poszczególnymi rodzajami ryzyka Ryzyko kredytowe Ryzyko kredytowe stanowi odzwierciedlenie zdolności kontrahentów do regulowania swoich zobowiązań. Na rynkach pieniężnych, ryzyko dotyczy zdolności płatniczej kredytobiorcy w momencie rozliczania transakcji. Transakcje zawierane na rynkach walutowych polegają na dostawie określonych walut w ustalonym terminie. Ryzyko rozliczenia odnosi się do sytuacji, gdy kontrahent nie wywiązuje się z tej dostawy. Natomiast ryzyko przedrozliczeniowe wiąże się z możliwością poniesienia straty w przypadku upadłości kontrahenta przed datą rozliczenia (uregulowania) transakcji. Istnieje wówczas zagrożenie, że koszty zawarcia podobnego kontraktu z innym kontrahentem będą wyższe w porównaniu do kosztów z dnia zawarcia kontraktu z powodu niekorzystnych zmian kursów lub stóp procentowych. Ryzyko przedrozliczeniowe składa się z części, jaką można zidentyfikować przez porównanie ceny kontraktu z bieżącym poziomem ceny rynkowej oraz z części, o jaką to ryzyko może powiększyć się w przyszłości, w związku z ruchem ceny rynkowej. Bank powinien mierzyć wielkość ryzyka rozliczeniowego i ryzyka przedrozliczeniowego. Bank powinien ustanowić oddzielne limity dla tych dwóch rodzajów ryzyka. Transakcje walutowe nie mogą być zawierane przed zatwierdzeniem wysokości linii kredytowej / limitu zaangażowania dla danego kontrahenta. Procedura zatwierdzania linii może różnić się w różnych bankach, w zależności od potrzeb w zakresie operacji walutowo-pieniężnych. Niemniej, analiza kredytowa kontrahenta powinna należeć do obowiązków departamentu kredytowego, nie związanej z operacjami obciążonymi ryzykiem walutowym. Należy stosować jednolite kryteria oceny - takie same, jak w przypadku transakcji kredytowych. Ponieważ transakcje walutowe bywają długoterminowe i złożone, ważnym czynnikiem staje się ocena zdolności kontrahenta w zakresie zrozumienia i zarządzania ryzykiem. Procedury wewnętrzne powinny wymagać od dealerów, aby zawiadamiali kierownictwo o sytuacjach, gdy kontrahent obraca niezwykle dużymi kwotami lub otwiera pozycje spekulacyjne w walutach wysokiego ryzyka. W banku musi być stworzony efektywny system monitorowania limitów w 14

15 odniesieniu do kontrahentów uzgodniony pomiędzy departamentem skarbu a departamentem kredytów. Dealerzy i inspektorzy kredytowi muszą dysponować rzetelną, terminowo dostarczaną i aktualną informacją o zaangażowaniu banku wobec poszczególnych kontrahentów i zatwierdzonych dla nich liniach kredytowych. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić wszelkie przekroczenia przyznanych limitów kredytowych oraz upewnić się, że takie przekroczenia zostały potraktowane zgodnie z przyjętą w banku procedurą. Coraz bardziej rozpowszechnioną praktyką na rynkach międzybankowych staje się zawieranie umów dwustronnego saldowania (ang. "netting") z niektórymi kontrahentami. Poprzez umowę dwustronnego saldowania wszelkie bieżące kontrakty pomiędzy stronami, denominowane w tej samej walucie i mające tę samą datę waluty, są wysaldowane. Zostaje przy tym zawarta jedna umowa, a rozliczenie następuje w dacie waluty. Inspektorzy powinni sprawdzić, czy bank wykazał należytą staranność przy badaniu, czy umowy te mają skuteczną moc prawną. Umowy dwustronnego saldowania powinny być poddane dokładnym badaniom prawników banku pod kątem ich skuteczności prawnej w obu krajach. W Polsce trwają prace w zakresie modyfikacji prawa w zakresie umów dwustronnego saldowania. Ryzyko rynkowe Operacje obciążone ryzykiem walutowym napotykają na ryzyko rynkowe dwóch rodzajów: ryzyko kursowe i ryzyko stopy procentowej. Zmiany w kursach "natychmiast" (ang. spot) i kursach terminowych bezpośrednio rzutują na wysokość otwartych pozycji wymiany walutowej. Ryzyko wynikające z niekorzystnych zmian kursów wymiany można kontrolować poprzez korektę wysokości otwartych pozycji walutowych. Wysokość limitów ograniczających rozmiary ryzyka kursowego powinna wyrażać maksymalny akceptowalny poziom narażenia banku na ryzyko. Limity pozycyjne ograniczają wysokość ryzyka, chociaż nie ustalają maksymalnego ryzyka jakie bank skłonny jest podjąć. Narażenie na straty z tytułu otwartej pozycji jest zależne od zmienności kursu walutowego. Zmienność tak jak każda cena rynkowa ulega zmianom. Im wyższa zmienność tym większa jest strata, jaką bank może ponieść przy tej samej pozycji otwartej. Dlatego stosowanie (przynajmniej w bankach o złożonym profilu działalności) limitów ograniczających wartość zagrożoną i przekładanie ich wielkości (za pomocą zmienności) na limity pozycyjne, które w takim przypadku dopasowują się, wydaje się właściwsze. Bank powinien posiadać strukturę limitów, która umożliwiałaby limitowanie następujących wielkości: płatności netto każdej waluty danego dnia (lub w określonym przedziale czasowym), otwarte pozycje dla każdego instrumentu finansowego, otwarte pozycje w stosunku do każdego kraju, otwarte pozycje w stosunku do każdego kontrahenta, otwarte pozycje na dane terminy płatności, otwarte pozycje każdego dealera, wysokość maksymalnych strat, jakie dealer może ponieść danego dnia, 15

16 łączną wysokość maksymalnych strat, jakie zespół dealerski może ponieść danego dnia. Inspektorzy nadzoru powinny upewnić się, że ustanowiono limity dzienne i na następny dzień dla każdej waluty. Limity na następny dzień przyczyniają się do zabezpieczenia banku przed skutkami niekorzystnych zmian spowodowanych wydarzeniami ekonomicznymi lub politycznymi, które mają miejsce poza godzinami funkcjonowania miejscowego rynku. Banki, które są zaangażowane w operacje opcjami walutowymi powinny posiadać limity ograniczające ryzyko z tytułu opcji. Do limitów ograniczających ryzyko z tytułu opcji można zaliczyć m.in. limit na wielkość "delty", limit na "vegę" oraz limit na "gammę" 7. Wysokość limitów ograniczających straty powinna być ustalona, w uzgodnieniu z osiąganym wynikiem. Niektóre banki ustalają wysokość limitu strat dla danej działalności na poziomie, który równa się miesięcznemu wynikowi z tytułu tej działalności. Niektóre banki posiadają także system, który ustala poziom strat (niższy od wysokości limitów), w przypadku osiągnięcia którego informowane jest kierownictwo wyższego szczebla. Taki system pozwala na wczesne identyfikowanie pozycji powodujących wysokie ryzyko i zapobieganie przekraczania limitów. Ryzyko płynności towarzyszące operacjom przyjmowania i lokowania depozytów na rynku walutowym można zniwelować za pomocą transakcji zamiany walutowej. Dla przykładu: chcąc zabezpieczyć przyznany kredyt walutowy, dealer zakupi odpowiednią kwotę waluty na dzień uruchomienia kredytu i jednocześnie sprzeda tę samą kwotę na dzień płatności. Transakcję zamiany można przeprowadzić bądź z premią bądź z dyskontem, co wpłynie na koszt odsetek netto z tytułu kredytu. Zmiany stóp procentowych decydują o rentowności otwartych pozycji na rynkach pieniężnych w sytuacji niedopasowania terminów płatności depozytów przyjętych i ulokowanych. Dotyczy to także pozycji z tytułu transakcji zamiany waluty, gdy obowiązują inne daty waluty dla operacji zakupu i sprzedaży. Celem kontrolowania ryzyka w takich przypadkach, kierownictwo banku powinno określić limity dotyczące dodatnich i ujemnych pozycji gotówkowych netto w danych przedziałach czasowych. 7 "Delta" opcji pokazuje, o ile procent zmiany ceny instrumentu bazowego zmieni się cena opcji. "Delta" przybiera wartości od 0 do 1 dla opcji kupna i od 1 do 0 dla opcji sprzedaży. "Delta" dla transakcji spot ma wartość 1. Cena opcji zależy nie tylko od wartości "delty" ale także od wartości "gammy", "vegi" i "rho". Zależność "delty" od ceny instrumentu bazowego jest nieliniowa. Szybkość zmian "delty" zależy od zmian "gammy". "Gamma" pokazuje, jak zmieni się "delta" pod wpływem zmian ceny instrumentu bazowego. "Gamma" mierzy zakrzywienie ceny opcji (premii) w relacji do ceny instrumentu bazowego. "Gamma" niesie informacje o stabilności "delty". Jeśli "gamma" jest wysoka, to dopasowanie zabezpieczenia powinno być częste, bo "delta" może się szybko zmieniać. Wyższa "gamma" oznacza wyższe ryzyko. "Gamma" przybiera wartości dodatnie dla opcji sprzedaży i opcji kupna. "Gamma" dla instrumentu bazowego wynosi 0. Kolejnym czynnikiem wpływającym na cenę opcji jest zmienność (ang. volatility). "Vega" mierzy, o ile zmieni się cena opcji w odniesieniu do zmienności ceny instrumentu bazowego. "Vega" wynosi 0 dla instrumentu bazowego i ma wartość pozytywną dla opcji kupna i sprzedaży, gdyż wyższa zmienność powoduje, że opcja jest więcej warta. "Rho" mierzy, o ile zmieni się cena opcji, gdy zmianie ulegną stopy procentowe. 16

17 Dokonanie ścisłego pomiaru ryzyka rynkowego obciążającego operacje banku wymaga porównania wysokości otwartych pozycji z bieżącymi cenami rynkowymi. Badania przeprowadzone przez inspektorów nadzoru powinny dotyczyć przestrzegania przyjętych w banku zasad i procedur rewaluacji pozycji. Rewaluacja powinna być dokonana niezależnie od zespołu dealerskiego, na podstawie informacji uzyskanych po określonej dacie, służącej jako punkt odniesienia. Inspekcja powinna także objąć źródła informacji wykorzystywanych przy rewaluacji - na ile są one niezależne, wiarygodne - zwłaszcza w odniesieniu do umów terminowych i walut lub instrumentów o niskiej płynności. Bank powinien przeprowadzać porównania swoich ocen ryzyka rynkowego z wynikami osiągniętymi na rynku. Jeśli porównania te wykazują znaczne różnice pomiędzy prognozami banku a stanem faktycznym, inspektorzy nadzoru powinni zalecić modyfikację metod prognozowania. Jedną z popularnie stosowanych metod pomiaru i limitowania ryzyka kursowego jest metoda wartości zagrożonej (VAR). Modele wartości zagrożonej mierzą ryzyko kursowe na jakie narażony jest bank w wyniku posiadania otwartych pozycji w walutach. Wyrażają one ryzyko w postaci jednej liczby. Liczba ta ujmuje zarówno strukturę produktową banku (pozycje otwarte w różnych walutach) jak i zachowanie rynku (np. zmiany kursów walutowych w przeszłości, jeśli bank używa w modelu zmienności historycznej). Wyliczona za pomocą modelu wartości zagrożonej liczba jest łatwa w interpretacji. Modele mierzące wartość zagrożoną mierzą wielkość straty jaką bank może ponieść wskutek zmian cen rynkowych i jaka nie zostanie przekroczona z pewnym prawdopodobieństwem (lub inaczej pokazują stratę jaką bank może ponieść z pewnym małym określonym prawdopodobieństwem). W odniesieniu do ryzyka kursowego zmiany cen rynkowych dotyczą zmian kursów walut. Istnieje kilka rodzajów metody mierzącej wartość zagrożoną. Jedną z nich jest model "VAR variance-covariance" (wariancjakowariancja). Model ten używając metod statystycznych i bazując na danych historycznych oblicza wartość zagrożoną. Model wykorzystuje wariancję, która mierzy niestabilność zmian parametru rynkowego oraz współczynniki korelacji mierzące, jak zmiany jednego kursu zależą od zmian drugiego kursu. Ryzyko płynności Bank znajdzie się w sytuacji niebezpiecznej, jeśli napotka trudności w zaspokojeniu zapotrzebowania na środki finansowe w wyniku zachwianej płynności na całym rynku lub własnych kłopotów z pozyskiwaniem środków obcych. Prognozowane pozycje płynności można kontrolować poprzez ograniczanie niedopasowania przepływów gotówkowych oraz unikanie koncentracji należności/zobowiązań w odniesieniu do poszczególnych dat, walut, produktów lub kontrahentów. W okresach zagrożonej płynności, ważne jest zapewnienie odpowiedniego przepływu informacji pomiędzy dealerami a kierownictwem banku. Procedury operacyjne powinny nakładać na dealerów obowiązek zawiadomienia kierownictwa o przypadkach odmowy zawarcia transakcji z bankiem. Należy także informować kierownictwo o niezwykle szerokiej rozpiętości kwotowanych cen zakupu i sprzedaży, o wstrzymaniu się od operacji regularnych uczestników rynku, o objawach niechęci na rynku w stosunku do określonych instrumentów bądź terminów płatności. 17

18 Ryzyko kraju Istnieje ryzyko, że dany kraj nie będzie skłonny bądź zdolny do wypełnienia wszystkich swoich międzynarodowych zobowiązań finansowych z powodu niedoboru dewiz lub zmiany w polityce rządu. Bank powinien zatem określić limit całkowitego zaangażowania kredytowego lub wysokości otwartej pozycji walutowej wobec kontrahentów z poszczególnych krajów, niezależnie od kategorii kredytobiorców lub konkretnej waluty transakcji. Ryzyko prawne Ryzyko prawne wiąże się z niebezpieczeństwem, że zawarty kontrakt nie posiada skutecznej mocy prawnej, lub został nieprawidłowo udokumentowany. Inspektorzy nadzoru powinni dokonać przeglądu opinii banku dotyczących mocy prawnej zawartych kontraktów. W przypadku transakcji wymagających zezwolenia dewizowego bank powinien uzyskać potwierdzenie, że kontrahent posiada stosowne zezwolenie dewizowe, które upoważnia go do wykonywania transakcji zgodnie z ustawą Prawo dewizowe. Osoba zawierająca kontrakt w imieniu osoby prawnej powinna posiadać pisemne pełnomocnictwo. W banku powinny istnieć procedury postępowania w zakresie oferowania klientom wyrafinowanych produktów, w stosunku do których przeciętnemu klientowi nie jest łatwo zidentyfikować związane z nimi ryzyko. Bank powinien udzielić klientowi zawierającemu transakcję wyczerpującej informacji nt. wszystkich rodzajów ryzyka jakie wiążą się z zawieraną transakcją. Transakcje zawarte ustnie powinny być jak najszybciej potwierdzone na piśmie. Rozmowy telefoniczne, podczas których omawiane i zawierane są transakcje, powinny być rejestrowane na taśmie, a następnie potwierdzone dokumentami pisemnymi. Inspektorzy powinni zbadać, czy bank porównuje warunki transakcji uzgodnione ustnie z tymi, które zostały potwierdzone na piśmie. Bank powinien także posiadać ustalone procedury określające dokumentację wymaganą przy operacjach dealerskich. Przechowywanie ważnych dokumentów i nagrań rozmów telefonicznych powinno odbywać się zgodnie z wymogami prawnymi i regulaminami wewnętrznymi. Bank powinien również dysponować uaktualnioną informacją o obowiązujących przepisach podatkowych i umowach międzynarodowych regulujących transakcje na rynkach międzynarodowych. Ryzyko operacyjne Istnieje ryzyko, że bank poniesie stratę w wyniku błędu ludzkiego, niewłaściwego przepływu informacji, nieporozumień, nieuprawnionego przeprowadzenia transakcji, malwersacji, lub awarii systemów. Duża skala, złożoność i szybkość transakcji na rynkach walutowych, a także różnorodność środowisk operacyjnych, mogą spowodować błędne przetworzenie lub brak przetworzenia transakcji i rozliczeń. Inspektorzy nadzoru powinni określić ilość przypadków, gdy nie dokonano rozliczeń płatności, oraz odpowiednio sklasyfikować przyczyny. Należy ustalić, czy bank aktywnie wspiera programy szkoleń dla personelu specjalistycznego i pomocniczego, zapewniające pełną znajomość wśród pracowników pojęć, terminologii i techniki działania na rynkach. 18

19 Inspektorzy powinni upewnić się, że bank posiada techniczne systemy operacyjne adekwatne do rozmiarów i złożoności prowadzonej działalności. Bank prowadzący operacje obciążone ryzykiem walutowym na małą skalę nie potrzebuje tego samego poziomu wyrafinowania systemów informatycznych co bank, który świadomie wykonuje operacje o charakterze spekulacyjnym. Jednakże, wszystkie systemy informatyczne powinny zapewnić podstawowe funkcje monitorowania pozycji oraz przetwarzania, rozliczenia i kontroli transakcji. Banki występujące jako współtwórcy rynku 8 muszą być wyposażone w systemy, które można ciągle udoskonalać, aby sprostać wymogom nowych produktów i zmian na rynkach. Takie banki, szczególnie gdy ich działalność walutowa prowadzona jest za pośrednictwem jednej jednostki, muszą znać na bieżąco swoją pozycję walutową. Bank prowadzący działalność walutową za pośrednictwem oddziałów powinien posiadać system informatyczny umożliwiający uzyskanie informacji o pozycji walutowej zajmowanej przez wszystkie jednostki. System ten powinien umożliwiać posiadanie informacji o wielkości otwartej pozycji na koniec dnia. Praca zespołu dealerskiego w dużym stopniu polega na wykorzystywaniu sprzętu telekomunikacyjnego, międzynarodowych systemów wyszukiwania informacji (np. Reuters, Bloomberg) i oprogramowania analitycznego. Awaria systemu w momencie, gdy bank posiada otwarte pozycje walutowe, może spowodować poważne straty. Zatem, niezbędne są niezawodne systemy zastępcze i pomocnicze. Gdy jest to możliwe, bank powinien korzystać z systemów zintegrowanych, obejmujących zarówno zespół dealerski jak i zespół zaplecza. Należy regularnie uzgadniać ze sobą bazy danych tych dwóch komórek, kontrolując pozycje otwarte, wyniki z działalności dealerskiej, oraz szczegółowe warunki kontraktów. Przegląd systemu zarządzania ryzykiem Proces zarządzania ryzykiem w banku należy poddawać regularnej weryfikacji. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić, czy proces ten został dostosowany do zmian w operacjach obciążonych ryzykiem walutowym i w przepisach dewizowych, do nowych technologii, do nowych rozwiązań na rynkach finansowych. Kierownictwo banku i komórka audytu wewnętrznego oraz w niektórych przypadkach zewnętrzni konsultanci powinni regularnie sprawdzać założenia obliczeń i prognoz wykorzystywanych w modelach wyceny celem pomiaru i ograniczania ryzyka. Warunkiem skutecznej weryfikacji procesu jest właściwe udokumentowanie stosowanej metodologii. Weryfikacja trafności modelu odbywa się także przez porównanie osiągniętych w rzeczywistości wyników z wynikami uzyskiwanymi z modelu (weryfikacja historyczna). Plany awaryjne Kierownictwo banku powinno opracować plan awaryjny umożliwiający wykonywanie transakcji walutowych. Plan ten powinien odnosić się do sformalizowanych procedur postępowania w przypadku znacznego wzrostu wolumenu operacji walutowych lub awarii systemów informatycznych oraz zasilania. 8 Podmioty, które tworzą rynek walutowy poprzez aktywne zaangażowanie zarówno w sprzedaż, jak i kupno danej waluty (ang. market maker). 19

20 Testowanie warunków skrajnych Kolejnym istotnym aspektem pomiaru ryzyka jest testowanie warunków skrajnych. Obejmuje ono: analizę wydarzeń mogących niekorzystnie wpłynąć na działalność banku (np. znaczna dewaluacja waluty, wprowadzenie ograniczeń dewizowych lub kredytowych), ocenę wytrzymałości banku w takich sytuacjach (w tym posiadanie odpowiedniej wysokości kapitału), ocenę prawdopodobieństwa wydarzeń negatywnych, analizę najbardziej niekorzystnego możliwego scenariusza wydarzeń. Prognozowanie najgorszego rozwoju wydarzeń należy przeprowadzać dla całego banku, uwzględniając wpływ takich wydarzeń zarówno na otwarte pozycje walutowe, jak i na portfel kredytowy oraz bazę depozytową. Testy warunków skrajnych mogą być przeprowadzane albo na podstawie zachowania się rynku w sytuacjach kryzysowych w przeszłości, albo na podstawie tworzenia własnych scenariuszy przez bank. Testy symulacyjne tego typu nie powinny ograniczać się do wyliczenia potencjalnych zysków i strat. Należy także dokonać jakościowej analizy koniecznych posunięć kierownictwa przy założeniu różnych wariantów wydarzeń. 20