W numerze: 4 Maciej Zdziarski Od redaktora naczelnego. 5 Jolanta Terlikowska Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym

Transkrypt

1 Pismo dofinansowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Adres redakcji: Warszawa ul. Mszczonowska 6 tel. (0-22) , fax (0-22) swiat.problemow@etoh.edu.pl Zespół redakcyjny: Maciej Zdziarski (re dak tor na czel - ny), Hanna Do ro ta Gaszyńska (z-ca re dak to ra na czel ne go), Ka ro li na Kowal ska-staś kie wicz (se kre tarz re dakcji), Eugenia Dubelska (korekta), stała współpraca: Anna Lorenc, Tadeusz Pulcyn. Kolegium redakcyjne: Katarzyna Łukowska, dr Adam Kłodecki. Rada Programowa: Krzysz tof Do wgird, Se we ryn Jur giela niec, Bar ba ra Ko siac ka, Ur szu la Łach, Je rzy Mel li bru da, Jo an na Starę ga-pia sek, Ewa Woy dyłło, Boh dan Wo ro no wicz. Re dak cja nie zwra ca materiałów nie zamó wio nych, za strze ga so bie pra wo re dago wa nia na de słanych tek stów. Wszyst kie ma te ria ły za miesz czo ne w pi śmie mo gą być do wol nie prze dru ko wy wa ne i oma wia ne z powołaniem się na źródło. Wydawca: Fundacja ETOH ul. Mszczonowska Warszawa tel. (0-22) , , Przygotowanie do druku i druk: ARW A. Grzegorczyk Nakład 3200 egz. Prenumerata na rok 2009: półroczna 120 zł (w tym 0% VAT), roczna 240 zł (w tym 0% VAT) Numer konta: Nordea Bank Polska S.A. Warszawa z dopiskiem: Świat Problemów Fundacja ETOH, Warszawa ul. Mszczonowska 6 ÂWIAT PROBLEMÓW miesięcznik poświęcony profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych Nr 2 (193) Rok 17 Warszawa luty 2009 W numerze: 4 Maciej Zdziarski Od redaktora naczelnego 5 Jolanta Terlikowska Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym 8 Mariusz Bartkowicz Najważniejsze jest dobro rodziny 13 To jest możliwe Wywiad z Aleksandrą Karasowską 17 Mariusz Bartkowicz Prawdziwe życie 19 Tadeusz Pulcyn Świat już nie jest mi obcy 21 Maciej Zdziarski Opowieść na dwa głosy 27 Krzysztof Lorenc Dwadzieścia lat minęło 29 W Krakowie o FAS 31 Tadeusz Pulcyn Satysfakcja i sukces 34 Co słychać w Warszawie 38 Piotr Szczukiewicz List do przyjaciela We wkładce: I Katarzyna Łukowska Po co nam kolejna nowelizacja ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi? Okładka: Jacek Giluń

2 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Od redaktora naczelnego Nie może być tak, że otwiera się świetlicę, aby stworzyć miejsca pracy dla dorosłych. To, niestety, częsty sposób postępowania: stworzymy świetlicę, nauczyciele dorobią po godzinach. Później nikt nie chce tam przychodzić. Jest świetnie wyposażony budynek, są pracownicy, dwadzieścia pięć miejsc. Niby wszystko jest, tylko dzieci nie ma mówi w wywiadzie dla Świata Problemów Aleksandra Karasowska, autorka publikacji z zakresu wychowania, profilaktyki i socjoterapii. To mocne słowa. Mogą poruszyć wielu samorządowców. Dobrze, jeśli skłonią do refleksji co możemy i powinniśmy zrobić dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym? Jakie błędy popełniają ludzie decydujący o wydawaniu środków publicznych? Co zrobić, by ustrzec się niepowodzeń? Jak najefektywniej wykorzystywać lokalne zasoby? Zabieramy Czytelników w podróż do Katowic i Rudy Śląskiej. W reportażach Mariusza Bartkowicza znajdą Państwo prawdziwe historie, jak choćby tę opowieść o dzieciach ze świetlicy w Szopienicach, ubogiej dzielnicy Katowic: Gdy przychodzą po zajęciach, pierwsze kroki kierują w stronę lodówki. Otrzymują na miejscu podwieczorek i kolację. W miarę możliwości przygotowują posiłki samodzielnie. Same też robią zakupy i porządki w kuchni. To ważne, bo dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych często brakuje takich umiejętności. Zwłaszcza gdy są z rodzin wielodzietnych, w których wszystkie obowiązki za rodziców bierze na siebie dziecko-bohater. W tym numerze prezentujemy także opowieści ludzi, którzy zmierzyli się z chorobą alkoholową najbliższych. Bohaterka reportażu Tadeusza Pulcyna, Julia, opowiada: Wydawało mi się, że zaczniemy nowe życie. Nic z tego. Popadłam w głęboką depresję. Wtedy mama, już niepijąca, niebiorąca leków, wypchnęła mnie do psychiatry. Zdecydowałam się na terapię grupową DDA. Piotr Nagiel, muzyk, autor spektakli profilaktycznych wspomina alkoholizm ojca: Były momenty, gdy byliśmy razem, wyjeżdżaliśmy wspólnie na wycieczki. I były takie sytuacje, gdy ojciec nagle znikał, nie było go parę dni. Wracał pijany, robił burdy w domu. Po latach odwróciły się role. Andrzej Nagiel, prezes Polskiej Rady Ruchu Abstynenckiego, opowiada o tym jak rozwijało się uzależnienie syna: Kiedy Piotr był bez pracy, bez zespołu całkiem na dnie przychodził do mnie. Mówił: Daj dwa złote. Nie chciałem mu dawać pieniędzy. Odpowiadałem: Możesz coś u mnie zjeść. We wkładce samorządowej prezentujemy obszerne omówienie planowanej nowelizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Katarzyna Łukowska prezentuje krok po kroku najważniejsze z punktu widzenia samorządów projektowane zmiany. Nowelizacja nie rozwiązuje automatycznie z mocy prawa wszystkich gminnych komisji, ale ustanawia takie same wymagania co do przeszkolenia dla wszystkich osób wchodzących w ich skład. Osoby powołane w skład gminnej komisji będą obowiązane, pod rygorem utraty członkostwa, do odbycia takiego szkolenia w terminie dwunastu miesięcy od dnia ich powołania. Członkowie komisji, którzy zostali powołani przed wejściem w życie nowelizowanej ustawy i nie ukończyli odpowiedniego przeszkolenia, obowiązani będą do odbycia szkolenia zgodnie z nowymi zasadami w terminie trzech lat. Jest to znaczący krok w kierunku profesjonalizacji działania gminnych komisji. / Zapraszam Państwa do lektury lutowego Świata Problemów! Maciej Zdziarski 4

3 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Jolanta Terlikowska Kierownik Działu ds. Rodziny i Młodzieży Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym Gdy rodzina funkcjonuje prawidłowo, relacje między jej członkami są źródłem oparcia i współpracy. Jak wygląda to w rodzinie dysfunkcyjnej? Postawy obronne Jeżeli chcemy wiedzieć, co dzieje się z dzieckiem dorastającym w rodzinie z problem alkoholowym, musimy zrozumieć współzależności między poszczególnymi jej członkami. Rodzinę, w której jest osoba uzależniona od alkoholu, cechuje atmosfera ciągłego napięcia i zagrożenia. Trudno przewidzieć, co może wydarzyć się, gdy np. ojciec wróci do domu pijany, jakie zachowanie domowników może wywołać awanturę. Dzieci często są świadkami, a nawet ofiarami przemocy. Życie rodzin z problemem alkoholowym koncentruje się wokół osoby uzależnionej i nacechowane jest ciągłą kontrolą jej zachowań. W domu panuje chaos i podstawowe potrzeby dzieci nie są zaspokajane. Rodzice nie stanowią dla nich oparcia. W efekcie dzieci doświadczają różnorodnych urazów psychicznych, u podłoża których leży przeżywanie lęku, poczucie winy, wstydu, odrzucenia i samotności. Aby przetrwać, zaczynają żyć według zasad: nie odczuwaj, nie ufaj, nie mów. Nie odczuwaj bo to, co czujesz, za bardzo boli lub jest zbyt przerażające. Nie ufaj, bo wielokrotnie składane obietnice były łamane; nie ma więc nic pewnego, na czym mógłbyś się oprzeć. Nie mów o piciu swojego rodzica i co myślisz na ten temat. Nie mów o tym, co dzieje się w domu. W ten sposób zanika komunikacja nie tylko wewnątrz rodziny, ale i w relacjach z otoczeniem. Tworzy się rodzinna tajemnica, której dzieci usilnie strzegą w poczuciu wstydu, lęku, ale i nadziei, że może kiedyś będzie lepiej. Wszystko to sprawia, że zaczynają przyjmować postawy obronne wobec rzeczywistości. Role W reakcji na chorobę alkoholową, dzieci nieświadomie zaczynają spełniać role, które pozwalają zneutralizować skutki zachowań osoby uzależnionej i sprawiają, że rodzina może nadal funkcjonować, zachowując pozory normalności. Role te służą jako system obronny, dając poszczególnym członkom rodziny względne poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa, a jednocześnie odciągają uwagę obserwatorów od rzeczywistych problemów. Dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej odgrywają cztery podstawowe role: bohatera rodzinnego, kozła ofiarnego, maskotki i dziecka niewidzialnego. Bohaterem jest zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, które przejmuje na siebie obowiązki dorosłych i robi wszystko, co może, by naprawić istniejącą sytuację i utrzymać rodzinę w normie. Bohater jest odpowiedzialny, troszczy się o rodzeństwo, zajmuje domem, przestrzega reguł, zawsze kończy zadaną pracę w wyznaczonym terminie. Stara się być perfekcyjny we wszystkim, co robi. Żyje w stałym napięciu, wpada w panikę w sytuacjach, których nie dało się przewidzieć. Kozioł ofiarny odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodzinnych, stając się wcieleniem rodzinnych frustracji. Wdaje się w bójki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu. W grupie jest najbardziej przeszkadzającym dzieckiem. Kozłom ofiarnym trudno funkcjonować w układach społecznych. Zachowują się w sposób nieakceptowany przez innych i ciągle spotykają z dezaprobatą. Dziecko-maskotka odwraca uwagę od rodzinnego problemu, skupiając ją na sobie, 5

4 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Według danych szacunkowych w Polsce żyje około 1,5 2,0 mln dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym, z tego 500 tysięcy znajduje się w dramatycznej sytuacji zagrażającej ich zdrowiu i życiu. W związku z tym udzielanie pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym powinno być jednym z priorytetowych zadań, które podejmują samorządy lokalne w ramach realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku zgrywając się, przymilając, błaznując; chce ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją żartami. W życiu społecznym maskotki są duszą towarzystwa, ale płacą za to wysoką cenę nikt nie traktuje ich poważnie. Dziecko niewidzialne pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawia najmniejszych kłopotów. Żyje we własnym świecie, w poczuciu samotności i krzywdy. Jest nie dostrzegane i nikt o nim nie pamięta. Uczestnictwo w pracy zespołowej może sprawiać mu trudność. Nieśmiałe, pełne rezerwy jest niezdolne do stawiania czoła problemom. Dziecko może podejmować więcej niż jedną rolę i zachować się różnie w zależności od sytuacji, w jakiej się znalazło. Zdarza się, że z chwilą odejścia z domu bohatera rodzinnego (co nie zdarza się często, bo bohater rodzinny jest mocno związany z rodziną poczuciem obowiązku) kozioł ofiarny przejmuje jego zadania. Dotychczasowa czarna owca w rodzinie staje się jej podporą. Taka metamorfoza to dowód, że role są nieświadomą próbą odpowiedzi na sytuację rodzinną, próbą przystosowania się do chorego układu rodzinnego i utrzymania go w równowadze. Role odgrywane przez dzieci spełniają w rodzinie określoną funkcję, tzn. rodzina oczekuje od poszczególnych dzieci właśnie takich zachowań i wzmacnia je. Pozwalają one bowiem przetrwać, ponosząc możliwie najmniejsze straty, zapewniając jednocześnie dzieciom poczucie przynależności do rodziny. Poza rodziną tracą jednak swoją aktualność. Nie przynoszą już korzyści, a wręcz przeciwnie zaczynają działać na szkodę dzieci. Wparcie psychologiczne Gdy rozwija się uzależnienie rodziców, utrwalają się również mechanizmy obronne dzieci. Doprowadza to do coraz większych niepowodzeń w relacjach społecznych. Dziecko z rodziny alkoholowej chowa prawdziwe uczucia i potrzeby pod sztywnym pancerzem. Potem jako osoba dorosła cierpi z powodu zachowań, które przestały pełnić już swoją pierwotną funkcję nastawioną na przetrwanie. Dorośli bohaterowie zatracają się w pracy, gubiąc z pola widzenia własne potrzeby, stają się zależni od bycia potrzebnym i oceny innych osób. Kozły ofiarne zostają społecznymi wyrzutkami. Zagubione dzieci stają się odludkami. Dowcipnisiów na życzenie nikt nie traktuje serio. Dlatego tak ważne jest, aby pomoc przyszła jak najwcześniej. Najlepszym momentem do interwencji jest dzieciństwo, zanim jeszcze wzory zachowań utrwalą się na dobre. Nie wystarczy prowadzenie pomocy socjalnej dożywianie dzieci, pomaganie w nauce czy organizowanie czasu, by nie włóczyły się po ulicach. Potrzebne jest wsparcie i pomoc psychologiczna. Takie zadania stawiają przed sobą świetlice socjoterapeutyczne. 6

5 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Zadanie priorytetowe Utworzenie na terenie gminy sieci świetlic socjoterapeutycznych nie powinno być traktowane przez samorządy jako całkowite rozwiązanie problemu. Istnieje potrzeba budowania lokalnego systemu pomocy, w którym placówki te będą istotnym, ale nie jedynym elementem. Wychowawcy powinni nawiązać kontakt z innymi instytucjami: z pomocą społeczną, policją, kuratorem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną, pedagogiem szkolnym, punktem konsultacyjnym, placówką lecznictwa odwykowego. Współpraca pomiędzy nimi i skoordynowanie podejmowanych działań może przyczynić się do znacznej poprawy sytuacji dziecka z rodziny dysfunkcyjnej oraz zwiększenia skuteczności interwencji podejmowanych wobec pozostałych członków rodziny, zwłaszcza w aspekcie motywowania rodziców do podjęcia terapii i rozwiązania problemów osobistych. Pomoc dziecku powinna być zintegrowana z pomocą rodzinie. Doświadczenia wielu samorządów lokalnych pokazują, że taka strategia pomagania przynosi lepsze efekty. W Polsce żyje około tysięcy osób uzależnionych od alkoholu. Oznacza to, że z problemem uzależnienia rodziców mierzy się ponad półtora miliona niepełnoletnich. Dlatego rekomendowane jest tworzenie lokalnych interdyscyplinarnych zespołów pomocy dziecku i rodzinie, które powinny tworzyć i wdrażać zindywidualizowane plany pomocy rodzinom z problemem alkoholowym. Zadanie to powinno być priorytetowo traktowane w realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Należy pamiętać, że przemoc domowa i poważne zaniedbania wychowawcze mogą występować w związku z alkoholem nawet wtedy, gdy nie występuje jeszcze kliniczne zdiagnozowanie uzależnienia od alkoholu, a jedynie okresowe lub agresywne upijanie się dorosłych członków rodzin. Sprawia to, że grupa dzieci wymagających interwencji i pomocy może być jeszcze większa. Potrzeby są więc ogromne, a jaka jest oferta pomocy? Pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych powinna spełniać następujące założenia: Dziecko żyje w systemie rodzinnym i udzielana mu pomoc powinna być zintegrowana z pomocą rodzinie. Pomoc dziecku powinna być planowa, opierać się na diagnozie jego potrzeb i problemów. Pomoc dziecku powinna być kompleksowa, co oznacza, że będzie obejmować wiele aspektów życia dziecka oraz długoterminowa, czyli trwać do momentu rozwiązania jego problemów. Celem pomocy powinno być rozwiązanie problemów dziecka, a nie doraźne zaspokajanie jego potrzeb (np. materialnych). Pomoc dziecku powinna być zindywidualizowana. Osoby udzielające pomocy powinny mieć odpowiednie kwalifikacje zawodowe oraz kompetencje osobiste. Planowanie pomocy powinno przebiegać w zespole i jeśli to możliwe poddawane superwizji lub konsultacji. Udzielanie pomocy powinno spełniać standardy adekwatne do rodzaju świadczonych usług (np. warunki lokalowe, liczba dzieci w grupie itp.). Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku 7

6 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Mariusz Bartkowicz Najważniejsze jest dobro rodziny W jaki sposób można pomagać dzieciom wychowującym się w rodzinach dysfunkcyjnych? W poszukiwaniu odpowiedzi przyjrzeliśmy się doświadczeniom Katowic. Katowice to stolica województwa i centrum aglomeracji śląskiej. Działania Środowiskowego Programu Profilaktycznego (ŚPP) prowadzone są w całym mieście, a zwłaszcza w dwóch dzielnicach, gdzie problemy społeczne są nasilone: na Załężu i w Szopienicach. Dzieci mogą nadrabiać zaległości w szkole, pograć w piłkę czy uczestniczyć w zajęciach plastycznych. Możemy w tym czasie wychwycić, które naprawdę potrzebują pomocy mówi Maciej Maciejewski, miejski pełnomocnik ds. uzależnień w Katowicach. Nie jest to wysoce terapeutyczna czy wyspecjalizowana pomoc zastrzega. Daje za to szansę, że dzieci zaniedbane znajdą w szkole miejsce, gdzie dorośli poświęcą im swój czas i zapełnią go w atrakcyjny sposób. Wychowawca typuje dzieci zapraszane do programu, chociaż dołączyć może każdy. Zajęcia prowadzone są w dni powszednie w godzinach popołudniowych. Bez stygmatyzowania Szkoła to miejsce bezpieczne. Sale po południu nie są wykorzystywane. To był ważny argument za realizacją ŚPP w szkołach. Dzięki tej lokalizacji następuje u dzieci ważna zmiana: zaczynają kojarzyć szkołę z miejscem przyjaznym, otwartym zauważa Maciejewski. Środowiskowy Program Profilaktyczny realizowany jest w Katowicach już od siedmiu lat. Zajęcia są bezpłatne. Rocznie miasto przeznacza na ŚPP blisko milion złotych. W 2008 roku z programu skorzystało ponad 8 tys. dzieci. W pomaganiu dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym najważniejsze jest, by ich nie stygmatyzować podkreśla Maciejewski. Szkoła promuje program jako zajęcia pozalekcyjne. Pod żadnym pozorem nie reklamujemy go na zewnątrz jako programu dla dzieci z problemem! Jedynie między szkołą a urzędem projekt funkcjonuje pod hasłem ŚPP. Chociaż Maciejewski jest jednym z twórców idei ŚPP to program nie powstał przy biurku. Spotykamy się co jakiś czas w gronie koordynatorów i na bieżąco wymieniamy doświadczenia zaznacza. Nie ma krytykanctwa Na Załężu, gdzie rodzin dysfunkcyjnych jest bardzo wiele, ogromnym powodzeniem w ramach Środowiskowego Programu Profilaktycznego cieszą się zajęcia związane z prowadzeniem domu: samodzielnym przygotowywaniem posiłków czy nakrywaniem stołu. Załęże to dzielnica, gdzie wiele problemów przenosi się z pokolenia na pokolenie. Tysiące ludzi przyjechało tu za pracą, wykorzeniając się ze swoich rodzinnych, często odległych stron. W latach dziewięćdziesiątych wiele kopalń i hut przestało istnieć. Przyjezdni pozostali. Grupa pedagogów, psychologów i wychowawców od kilku lat realizuje na Załężu program pomocy dla dzieci, młodzieży i rodzin zagrożonych społeczną marginalizacją. W 2004 roku miasto udostępniło Stowarzyszeniu Pomocy Dzieciom i Młodzieży budynek przy ul. Gliwickiej i tak powstał Dom Aniołów Stróżów. Twórcy Domu mówią, że najważniejsze jest, by dotrzeć do dzieci z pomocą jak najwcześniej. Dlatego działa tu ognisko dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat, świetlica dla dzieci młodszych (6 11) i starszych (11 16), a dla tych prawie dorosłych powstanie wkrótce klub młodzieżowy. 8

7 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Aleksandra Robak Anioły podkreślają, że chcą podążać jednocześnie za dzieckiem i za rodziną. Staramy się spotykać z rodzicami regularnie, przynajmniej raz w tygodniu mówi wychowawczyni Aleksandra Robak. Oprócz świetlic dla dzieci działa przy Gliwickiej poradnia rodzinna. Do kontaktu z rodzicami wykorzystujemy każdy pretekst. Dom Aniołów współpracuje z MOPS-em, z najbliższym przedszkolem i podstawówkami. Często zdarza się, że ktoś z rodziny przychodzących tu dzieci zasugeruje: odwiedźcie taką i taką rodzinę, bo nie najlepiej tam się dzieje. Czasem osoby z problemami przychodzą same. Na Załężu wiedzą, że wśród Aniołów nie ma urzędników i nie ma krytykanctwa. Udało nam się chyba wrosnąć w dzielnicę cieszy się Aleksandra Robak. Obok alkoholu i ubóstwa, częstym problemem dzielnicy jest życiowa niezaradność tutejszych rodzin. Anioły w pracy z nimi zajmują się także sprawami, których państwowa opieka społeczna nie zapewni. Pomagają w załatwianiu problemów administracyjnych, spraw związanych z wizytą u lekarza czy wypełnianiu wniosków o zasiłki. Stałym elementem załęskiego pejzażu są organizowane przez Dom imprezy uliczne i festyny. W czerwcu zapraszamy społeczność. Rodziny naszych wychowanków nie tylko przygotowują ciasta i grilla, ale także drukują i kolportują zaproszenia. A w październiku mamy święto Anioła Stróża, na które zapraszamy również wszystkie nasze rodziny opowiada jeden z Aniołów. Zdobywanie umiejętności Czy mopsowskie zawsze musi oznaczać gorsze? Pracownicy świetlic środowiskowych 9

8 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM W planowaniu pomocy należy dążyć do zintegrowania działań różnych instytucji. Dotyczy to przede wszystkim szkoły, poradni psychologiczno-pedagogicznych, ośrodków pomocy społecznej, poradni uzależnień, sądów rodzinnych, policji, punktów interwencji kryzysowej, świetlic socjoterapeutycznych, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Często zdarza się, że pracownicy tych instytucji podejmują niezależnie od siebie próby interwencji wobec rodziny bądź działają na rzecz tylko jednej osoby z rodziny, nie uwzględniając całego systemu rodzinnego, co nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Tymczasem zaplanowanie i realizacja wspólnych działań oraz skierowanie ich do całej rodziny z problemem alkoholowym w sposób zdecydowany zwiększa ich efektywność. Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku Istotną rolę w procesie pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych zajmują świetlice socjoterapeutyczne. Po wejściu w życie znowelizowanej w 1996 r. ustawy nastąpił bardzo dynamiczny ich rozwój. Jednak analiza sprawozdań z ostatnich lat nadsyłanych z poszczególnych gmin do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wskazuje na niepokojące zjawisko. W 2007 r. w polskich gminach funkcjonowało 1916 świetlic socjoterapeutycznych (o 374 mniej niż w roku poprzednim), w których z pomocy świadczonej w ramach zajęć skorzystało blisko dzieci. Zmniejszyła się także liczba zatrudnionych w nich wychowawców pracowało tam 4317 wychowawców. W 2007 r. samorządy gminne wydatkowały na funkcjonowanie świetlic socjoterapeutycznych ponad zł, co również stanowi kwotę niższą niż w poprzednim roku. Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku i klubów młodzieżowych, podległych Miejskiemu Ośrodkowi Pomocy Społecznej w Katowicach-Szopienicach, przekonują, że nie. Wychowankowie czują się w nich bezpiecznie. Mogą odpocząć, odrobić lekcje. W ubogich Szopienicach to sprawa niebagatelna, gdyż w domach rodzinnych często nie mają nie tylko własnego pokoju, ale nawet łazienki! Ciągle mamy kolejkę oczekujących dzieci mówi Krzysztof Łącki, kierownik szopienickiej świetlicy. Gdy przychodzą po zajęciach, pierwsze kroki kierują w stronę lodówki. Otrzymują na miejscu podwieczorek i kolację. W miarę możliwości przygotowują posiłki samodzielnie. Same też robią zakupy i porządki w kuchni. To ważne, bo dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych często brakuje takich umiejętności. Zwłaszcza gdy są z rodzin wielodzietnych, w których wszystkie obowiązki za rodziców bierze na siebie dziecko-bohater. Zwykle dzieci do ośrodków pomocy dziennej trafiają za pośrednictwem pracownika socjalnego. Uczestniczenie dziecka w zajęciach świetlicowych wymaga zgody rodziców. Jeśli o taką trudno, wtedy MOPS formułuje pismo do sądu z wnioskiem o wgląd w sytuację rodzinną lub powołanie kuratora. Podobnie dzieje się, gdy któryś z rodziców nieoczekiwanie wypisuje dziecko ze świetlicy. Jeśli tylko mamy podejrzenie że dobro dziecka jest zagrożone, informujemy sąd mówi Krzysztof Łącki. Wychowawcy opiekują się grupami liczącymi około dziesięć osób. Od dwunastej do szesnastej dzieci mają czas na indywidualną pracę czy zabawę. Później zaczyna się praca w grupach. To grupa ustala plan tygodnia i rozwiązuje sytuacje konfliktowe, do jakich czasem dochodzi w świetlicowej społeczności. Poszerzona współpraca Praca wychowawców w świetlicach środowiskowych to nie tylko zajęcia z wychowankami. Codziennie dwie godziny pracownicy katowickich placówek przeznaczają na kontakt z rodzinami. W katowickim MOPS-ie funkcjonuje program poszerzonej współpracy. Chodzi o to, aby rodziny dzieci ze świetlicy były pod opieką jednego pracownika socjalnego. Wychowawca odwiedza z nim rodzinę, wspólnie chodzą na wywiady środowiskowe, razem formułują diagnozę sytuacji rodzinnej. 10

9 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Maciej Maciejewski Jak najwcześniejsza diagnoza daje szansę na lepszą ochronę zwłaszcza najmłodszych dzieci. Dlatego w Katowicach przy każdej okazji przypominają: we wszystkich prowadzonych działaniach należy być maksymalnie otwartym na kontakt z rodzicami. Chodzi o to, żeby nie tworzyć przepaści pomiędzy domem a na przykład świetlicą środowiskową tłumaczy Maciej Maciejewski. Rodzice nie mogą mieć wrażenia, że chowamy przed nimi dziecko. Jest na odwrót: za każdym razem mówimy, że najważniejsze jest dla nas dobro rodziny i przezwyciężenie jej kryzysu. Do zadań gminy w zakresie udzielania pomocy psychologicznej dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym należy w szczególności: Tworzenie i finansowanie bieżącej działalności świetlic opiekuńczo-wychowawczych, socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Zgodnie z nowelizacją ustawy, rekomendowane jest także finansowanie dożywiania dzieci uczęszczających do świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczowychowawczych. Finansowanie prowadzenia zajęć i programów socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Programy te powinny opierać się na pisemnych konspektach do poszczególnych zajęć zaplanowanych do realizacji. 11

10 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Dofinansowanie obozów socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Obozy te powinny być integralnym elementem całorocznej pracy z dziećmi. Finansowanie zatrudnienia pracowników merytorycznych w placówkach pomocy dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. W przypadku wychowawców w świetlicach dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym, pracujących w wymiarze 24 godzin tygodniowo, zasadne jest zatrudnienie na podstawie umowy o pracę. Organizowanie i finansowanie superwizji dla pracowników placówek udzielających pomocy psychologicznej dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Dofinansowywanie szkoleń i kursów specjalistycznych w zakresie pracy z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym oraz w zakresie prowadzenia zajęć socjoterapeutycznych organizowanych dla pedagogów, psychologów, nauczycieli, którzy są zatrudnieni w tego typu placówkach lub deklarują gotowość podjęcia tego typu pracy. Organizowanie lokalnych narad, seminariów i konferencji w zakresie wdrażania systemu pomocy dziecku i rodzinie z problemem alkoholowym. Wspieranie i koordynowanie pracy interdyscyplinarnych zespołów ds. pomocy dziecku i rodzinie z problemem alkoholowym. Prowadzenie działań związanych z ewaluacją (wewnętrzną i zewnętrzną) programów pomocy dla dzieci alkoholików oraz programów badawczych dotyczących psychospołecznego funkcjonowania dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Organizowanie i/lub finansowanie zajęć dla rodziców dzieci uczęszczających na zajęcia, mających na celu podniesienie kompetencji wychowawczych. Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku Udzielanie pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym może odbywać się w różnych placówkach i mieć różną formę (przy zachowaniu założeń zawartych w modelu pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych). To pozwoli na wszechstronne zaspokajanie różnych potrzeb związanych z danym środowiskiem. Ocena, które formy oddziaływań są bardziej wartościowe od innych, może nastąpić w kontekście lokalnych zasobów i potrzeb. Jeżeli na danym terenie nie ma możliwości stworzenia świetlicy socjoterapeutycznej, spełniającej formalne wymogi dotyczące samodzielnego lokalu oraz wymaganej ilości godzin pracy, program socjoterapii może być realizowany w formie zajęć socjoterapeutycznych poza placówką. Powinno się jednak zachować standardy co do zadań i celów prowadzenia tego typu zajęć. Jeżeli zaś program realizowany w placówce nie spełnia merytorycznych założeń programu socjoterapii, świetlicy tej nie należy nazywać socjoterapeutyczną. Świetlica opiekuńczo-wychowawcza również stanowi element systemu pomocy i odgrywa bardzo ważną rolę w procesie pomagania dzieciom, zwłaszcza z rodzin dysfunkcyjnych. Najczęściej stosowane formy pomocy dziecku to: świetlice socjoterapeutyczne, zajęcia socjoterapeutyczne, świetlice opiekuńczo-wychowawcze. Z Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2009 roku 12

11 To jest możliwe DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Z Aleksandrą Karasowską rozmawia Maciej Zdziarski Dziecko dorastające w rodzinie z problemem alkoholowym doznaje urazów psychicznych. Rodzice są nieprzewidywalni, zawodzą i narażają na wstyd. Deprecjonują się w oczach dziecka; śmierdzą, upadają na ulicy. Dzieci doświadczają rozpadu życia rodzinnego, napięcia do granic możliwości. Takie doświadczenia przekraczają wytrzymałość kruchej, dziecięcej psychiki. Kim jest dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym? Wiele lat temu współorganizowałam kolonię socjoterapeutyczną. Pierwszego dnia zapytaliśmy dzieci, z jakimi uczuciami przyjechały. Dziewięcioletni Piotruś, który miał wzrost przedszkolaka i wyglądał na pięć lat, odpowiedział: Cieszę się, że tu jestem, bo mogę odpocząć. Zapytaliśmy, co go tak zmęczyło. Czyżby chodzenie do szkoły? Okazało się, że Piotruś rzadko chodzi na lekcje. Matka zapiła się, ojciec wychowywał kilkoro dzieci. Piotruś był najstarszy. Opiekował się rodzeństwem. Prał, przygotowywał posiłki, wyprawiał dzieci do przedszkola i do szkoły. Płacił rachunki, wydzielał ojcu pieniądze. Był doskonale zorientowany w finansach rodziny. Patrzyliśmy na to dziecko, na jego kruchość, i słuchaliśmy, całkowicie zszokowani, opowieści Piotrusia. Co trzeba wiedzieć o takich dzieciach jak Piotruś, by udzielać im skutecznej pomocy? Przede wszystkim, że wbrew straszliwym warunkom próbują ocalić coś, co jest najważniejsze: godność, spójność rodziny, zdrowie rodziców. Robią to w każdy możliwy sposób. Nie ma takiej rzeczy, której dziecko nie zrobi, by wygrać tę walkę. Dziecko dorastające w rodzinie z problemem alkoholowym doznaje urazów psychicznych. Rodzice są nieprzewidywalni, zawodzą i narażają na wstyd. Deprecjonują się w oczach dziecka, śmierdzą, upadają na ulicy. Dzieci doświadczają rozpadu życia rodzinnego, napięcia do granic możliwości. Takie doświadczenia przekraczają wytrzymałość kruchej, dziecięcej psychiki. Jak radzi sobie krucha dziecięca psychika w takiej sytuacji? Uruchamia silne mechanizmy obronne. Dzieci zaprzeczają, że problemem jest picie ojca. Wolą powiedzieć: Tata pije, bo ciągle dostaję jedynki w szkole. Potrzebują rodziców. Czy szkoła pozwala zapomnieć o tym, co dzieje się w domu? Wprost przeciwnie. W szkole dzieci z rodzin dysfunkcyjnych są napięte i agresywne. Łatwo wchodzą w rolę złych uczniów, chuliganów. Dziecko widzi, że nauczycielom na nim nie zależy, ale jest obowiązek szkolny. Nauczyciele i rówieśnicy dają mu odczuć: lepiej, żebyś sobie poszedł, bo jesteś ciężarem i nie radzimy sobie z tobą. Dorośli straszą: jak będziesz wagarował, to trafisz do placówki opiekuńczej albo w najlepszym razie będziesz miał kuratora. Co powinni robić nauczyciele, by pomóc dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym? Powinni unikać myślenia stereotypowego. Każde dziecko czasami zachowuje się źle, ale jeśli pochodzi z rodziny alkoholowej, nauczyciele łatwiej spostrzegają objawy złego zachowania i nadają im znaczenie. Tworzy się etykietki: że 13

12 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM może coś ukraść, może być agresywne, będzie się słabo uczyło. Jakby z natury rzeczy skażone było patologią. Drugie oblicze stereotypu, kto wie czy nie groźniejsze, to obniżanie wymagań z litości. Nauczyciel rozumie trudności dziecka i żeby mu ulżyć obniża wymagania, a nawet z nich rezygnuje. Mówi: Ty tylko przyjdź do szkoły, przepisz zeszyt, a ja ci zaliczę. To znaczy, że rezygnuje z uczenia dziecka. Ma dobre intencje, ale wyświadcza niedźwiedzią przysługę. Trzeba powiedzieć wyraźnie: im trudniejsze warunki ma dziecko, tym większych potrzebuje wymagań, by dojść do satysfakcjonującego poziomu życia. Uważa pani, że należy zwiększać wymagania wobec takich dzieci? Przede wszystkim trzeba wyciągnąć wnioski z tego, że ich potrzeby są większe. Należy im poświęcić więcej czasu, uwagi, starań niż dzieciom, które żyją w dobrych warunkach. Prawie zawsze potrzebują wychowania, bo rodzina nie spełnia tej funkcji. Przydałby się ktoś, kto spróbuje wesprzeć rodzinę, wskazać szansę, jaką daje leczenie odwykowe, interweniować w przypadku przemocy. Jeśli choćby jedno z rodziców podejmie swoją rolę, sytuacja rodziny stanie się lepsza. Nie wolno pozbawiać tych dzieci edukacji. Trzeba je uczyć pomimo wszystkich trudności. Potrzebne są też miejsca pomocy: świetlice środowiskowe i socjoterapeutyczne. Nie mogą to być jednak miejsca byle jakie. W książce Jak wychować i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania napisała pani: Choć zaburzone zachowania mają często swoje źródło w rodzinie, także środowisko szkoły czy placówki opieki, poprzez sposób, w jaki reaguje na problemy dziecka, może przyczynić się do pogłębiania tej dysfunkcji. Mocne słowa. Biorę pełną odpowiedzialność za to stwierdzenie. Dziecko przychodzi do świetlicy, by znaleźć pomoc. Jeśli znajduje kolejne miejsce, w którym jest wykluczone, to jego krzywda staje się większa. Od lat współpracuję ze Stowarzyszeniem św. Filipa Nereusza w Rudzie Śląskiej. Stowarzyszenie prowadzi kilka placówek. W jednej z nich nie potrafiliśmy znaleźć sposobu na dobrą pracę z dziećmi. Nie radziliśmy sobie. Dzieci przychodziły napięte, wnosiły ogromną destrukcję. Potrafiły strofować wychowawców, że idą na urlop albo mają dzień wolny. Wy tu jesteście po to, żeby pracować. Doniesiemy na was do MOPS-u. Wystarczyło, że wychowawca odwrócił głowę, a dzieci wychylały się przez okno i pluły na głowy staruszków na przystanku tramwajowym. Wyobraża sobie pan? Z trudem. Czy taki kryzys można przezwyciężyć? Można, pod warunkiem uznania faktów. A fakty są następujące. Świetlica jest zamkniętym miejscem. Przychodzą do niej dzieci totalnie naładowane emocjami. Odreagowują. Wychowawcy myślą: Te dzieci są tak trudne, że nic nie da się zrobić. Przynajmniej mają tu ciepło, nie włóczą się po ulicach. Nie widzimy już dla nich możliwości rozwoju, chcemy tylko, aby jakoś przetrwały Wtedy wszyscy wpadają w pułapkę: ci, którzy organizują pomoc, ci, którzy pomoc świadczą i ci, którzy pomocy potrzebują. Co zrobić, by było inaczej? Trzeba określić konkretny cel. To musi być wysoko postawiona poprzeczka. Kiedy cele są minimalistyczne, nie można liczyć na zbyt wiele. Gdy podnosimy poprzeczkę, praca zaczyna przynosić zaskakujące rezultaty. Nasz cel brzmiał: Chcemy, żeby dzieci poradziły sobie z życiem, z rolami rodziców, sąsiadów czy pracowników. Chcemy, by nauczyły się szacunku dla ludzi, pracowitości i wiary w siebie. Uznaliśmy, że nie wystarczy walczyć ze złymi zachowaniami dzieci, ale trzeba też zmotywować je do pozytywnych działań. Sformułowaliśmy trzy zasady: 1. Dobro wypiera zło. Trzeba stworzyć w życiu dziecka tyle dobra, żeby wyparło zło. 2. Podaj dalej. Jeżeli stworzymy coś dobrego, dzieci powinny natychmiast podać dobro dalej. 3. Prawdziwe życie. Wszystko, co robimy, musi dziać się w prawdziwym życiu, przynosić realne efekty dla dziecka i innych ludzi. W jaki sposób wprowadzaliście te zasady? Wychowawcy zaczęli proponować interesujące działania w prawdziwym życiu. Znaleźli kogoś, kto poprowadził kurs obsługi kompute- 14

13 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM ra. Gdy dzieci opanowały umiejętność, od razu mogły pochwalić się rówieśnikom. Zostały zorganizowane zajęcia kulinarne. Gdy uczestnicy nauczyli się przyrządzania prostego dania, natychmiast gotowali komuś posiłek. Do świetlicy przyszła pani zajmująca się układaniem bukietów i palm. I po kilku dniach dzieci zaniosły do domów własnoręcznie zrobione palmy wielkanocne, które następnie razem z rodzicami święciły w kościele. Dzieci chciały w tym uczestniczyć? Oczywiście. One potrzebują sygnałów, że możliwy jest inny świat niż ten z domowej codzienności. Potrzebują prostych lekcji dobrego życia. Takie zajęcia umożliwiają dziecku rozwój, nabywanie nowych umiejętności, odkrywanie w sobie dobra. Warto powracać do pytania, co możemy zrobić, by nasi podopieczni stali się w przyszłości dobrymi rodzicami, mężami, żonami, pracownikami i sąsiadami. Współpracuję ze Stowarzyszeniem św. Filipa Nereusza już cztery lata. To plucie na głowę staruszkom było momentem krytycznym. Wychowawcy zdali sobie sprawę, że dzieje się coś złego. Od dwóch lat pracujemy metodą projektu. Jego istotą jest to, że przedsięwzięcie jest konkretne i czemuś służy. Do projektu można zapraszać ludzi z zewnątrz. Kogo zapraszaliście? Między innymi zaprzyjaźnionego księdza. Przyszedł do świetlicy i powiedział dzieciom: Słuchajcie, mam problem. Będę chodził po kolędzie do starszych ludzi, których nikt nie odwiedza. Są zupełnie samotni. Do wielu nie przyszedł i już nie przyjdzie święty Mikołaj. Nie dostaną żadnego prezentu. Może macie pomysł, co z tym zrobić? Dzieci były poruszone. Zaczęły dyskutować w grupach. I wszystkie grupy wymyśliły to samo: będziemy świętymi Mikołajami. Pójdziemy do osób wskazanych przez księdza i zaniesiemy prezenty. W ten sposób dzieci, które kilka tygodni wcześniej pluły na głowy ludzi, przygotowały świąteczne prezenty i wręczyły je osobom w podeszłym wieku. Co poradziłaby pani samorządowcom, którzy chcą stworzyć w swoich gminach podobne świetlice? Prowadzę szkolenia z tej metody i mogę powiedzieć, z jakimi spotykam się reakcjami. Słyszę: to wymaga wiele pracy, a w świetlicy jest jeden wychowawca. Odpowiadam: to sprawa organizacji zajęć. Dużo pracy mogą wykonać dzieci. Warto skorzystać z zasobów środowiska, w jakim działa świetlica. Wokół są ludzie, wielu z nich ma coś do dania: umiejętności, wiedzę, dobre serce Warto nawet sięgać po osoby, które tylko raz zrobią coś dla świetlicy. W Rudzie Śląskiej udało się wypożyczyć duże pudła z klockami LEGO. Jedna z wychowawczyń poprosiła o pomoc męża. Przez dwa tygodnie budował z dziećmi miasto, które same zaprojektowały: domy, ulice, skwery, budynki użyteczności publicznej. Zrobił z nich prawdziwą ekipę budowlaną, wprowadził zasady współpracy. Dzieci były zachwycone. Przyprowadzały rodziców, żeby zrobić sobie rodzinne zdjęcia na tle swoich budowli. Trzeba szukać takich ludzi. Można tworzyć projekty, które realizuje się w dzielnicy. Świetlica staje się miejscem nadziei. Rodzice, którzy zazwyczaj unikają takich placówek, bo boją się stygmatyzacji czy kontroli tego, co dzieje się wewnątrz rodziny, sami polecają innym rodzicom taką świetlicę jako bezpieczne, fajne miejsce. Co zrobić, by taki sposób działania stał się powszechny? Nie może być tak, że otwiera się świetlicę, aby stworzyć miejsca pracy dla dorosłych. To, niestety, częsty sposób postępowania: stworzymy świetlicę, nauczyciele dorobią po godzinach. Później nikt nie chce tam przychodzić. Jest świetnie wyposażony budynek, są pracownicy, dwadzieścia pięć miejsc. Niby wszystko jest, tylko dzieci nie ma. Przychodzi piątka, siódemka Dlaczego tak jest? No właśnie chyba nie dlatego, że nie ma dzieci potrzebujących pomocy? Może osoba prowadząca świetlicę nie potrafi wyjść z ofertą do środowiska? Może trzeba zwolnić taką osobę? Ważne, kogo zatrudnia się w świetlicy. Potrzebni są ludzie gotowi, by dzieciom zorganizować wycieczkę, zaprosić z zewnątrz kogoś, kto będzie miał im coś ciekawego do powiedzenia. Potrzebni są ludzie zaangażowani w tę pracę, poszukujący, otwarci na nowe metody. 15

14 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Warto szkolić pracowników świetlic. Wychowawcy powinni zdobyć wiedzę o mechanizmach rodziny alkoholowej. Muszą wczuć się w sytuację dziecka żyjącego w takiej rodzinie. Muszą umieć konstruktywnie reagować na jego trudne zachowania. Ważne jest korzystanie z superwizji. Dzieci przenoszą na wychowawców frustracje, napięcie. Musi być ktoś, kto pomoże spojrzeć z boku. Czy samorządowcy chcą inwestować w szkolenia i superwizję? Czasem tak, ale najczęściej nie. Samorządowcy często myślą, że trzeba zapewnić dzieciom ciepły kąt, jedzenie i opiekę jakiegokolwiek dorosłego. Zbyt często pieniądze wydawane są bez sensu, pod presją, by pomóc jak największej liczbie dzieci. Niestety, źle zorganizowana świetlica może wzmacniać negatywne zachowania dziecka. Oczywiście jest wiele świetlic, w których pracują ludzie całym sercem oddani dzieciom. I robią świetne rzeczy. Warto, by stawali się inspiracją dla innych. O czym jeszcze należy pamiętać przy tworzeniu świetlicy? Świetlica nie może być gettem dla dzieci z obszaru patologii społecznej. Świetlica powinna być miejscem atrakcyjnym, centrum lokalnej aktywności kulturalnej i społecznej. Wystarczy organizować ciekawe imprezy, mieć pomysły na nietypowe działania. Wtedy przynależność do świetlicy staje się wręcz powodem do dumy. W odbiorze społecznym takie miejsce jest atrakcyjne. Nawet rodzice wolni od problemów z alkoholem, czy jakiejkolwiek patologii, chcą, żeby chodziły tam także ich dzieci. Co to daje dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym? Pozwala poczuć się dobrze wśród innych, normalnych. Wśród kolegów z rodzin funkcjonujących prawidłowo odzyskują poczucie sprawstwa, przydatności i godności. Bardzo pomaga wspólna praca metodą projektów. To może być zorganizowanie turnieju piłkarskiego dla wszystkich świetlic albo olimpiady wiedzy na jakiś temat. Dzieci, które mają zorganizować imprezę, np. turniej piłki nożnej dla świetlic, muszą zająć się wszystkim od początku do końca. Planują budżet, logistykę. Załatwiają salę i boisko. Dzwonią do prezydenta miasta. Biorą na siebie konferansjerkę podczas takiej imprezy. Widzą, że ich praca prowadzi do prawdziwego dobra. Służą innym i sobie. To zmienia ich życie? Rozwija umiejętności i wiedzę. Jeżeli muszą zrobić budżet (znaleźć informacje o cenach, przedstawić kalkulację), to korzystają z wiedzy matematycznej, ale przecież nie tylko. Dzieci, które uczestniczą w takim projekcie, na początku nie potrafią wykonać najprostszych zadań. Dziewczynka miała rozmawiać przez telefon. Wpatrywała się przez pięć minut w aparat telefoniczny i nie wiedziała jak się do tego zabrać. Trzeba było poćwiczyć: napisać na kartce wszystkie formułki, zrobić próbę na sucho. Wreszcie zadzwoniła. A na końcu był okrzyk radości: Udało się! Kiedy zaczynałam pracę z dziećmi, uważnie słuchałam, co mówią o sobie, o sytuacji w rodzinie, w szkole. Po takich rozmowach przychodziły mi do głowy pytania. Najważniejsze z nich brzmiało: czy jest możliwe, aby te dzieci przekroczyły trudności i ograniczenia rodziców? I co muszą zrobić, by je przekroczyć? Zna już pani odpowiedź? Kiedyś myślałam, że trzeba się wyrwać ze środowiska patologii. Teraz myślę inaczej: można ocalić więzi, ale wyrwać się ze stylu życia. Myślę, że dzieci te, wyposażone w dobre wzorce, umiejętności, mogą żyć w swoim środowisku i nie ulegać złu, mogą w nim działać, pociągając innych do dobra Wierzę, że to jest możliwe. I drogą do sukcesu nie musi być pomoc specjalistyczna. Efekty przynosi praca środowiskowa, socjoterapia. To dla mnie odkrycie. Ogromna nadzieja. Wiele lat czekałam na to. Aleksandra Karasowska, psycholog, konsultant PARPA. Autorka publikacji z zakresu wychowania, profilaktyki, socjoterapii. Przez wiele lat prowadziła terapię dla dzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych. Prowadzi szkolenia i superwizje dla wychowawców świetlic sojoterapeutycznych, domów dziecka, dla nauczycieli i pedagogów. 16

15 Mariusz Bartkowicz DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Prawdziwe życie Ulica Piastowska w Rudzie to typowy śląski zaułek: nie najlepsza asfaltowa droga, wzdłuż której wije się tramwajowy tor. Ciemne ceglaste familoki, a między nimi dziewiętnastowieczny kościół św. Józefa. Naprzeciwko, przez małe podwórko, wchodzi się jak mawiają miejscowi do Nereusza. To nasza świetlica socjoterapeutyczna, druga w tej dzielnicy. Nosi imię błogosławionego księdza Józefa Czempiela który pracował w tutejszej parafii i szerzył ruch abstynencki opowiada Alina Szulirz, kierowniczka placówki. I dodaje, że Stowarzyszenie św. Filipa Nereusza, które prowadzi również trzy kluby młodzieżowe, otworzyło najpierw dziesięć lat temu świetlicę w dzielnicy Halemba. Ta przy Piastowskiej 25 istnieje dopiero cztery lata. Zajęte przygotowaniami do balu karnawałowego dzieci z grupy starszej (11 14 lat) nie mają ochoty na rozmowę. W grupie są dziś same dziewczynki chłopcy poszli na zajęcia do biblioteki. Wiktoria i Kamila, co rusz kłócą się o to, która powie coś pierwsza. W świetlicy uczymy się, jak szanować innych ludzi. Dlaczego? pytam. Jak to?! odpowiadają zdziwione. Żeby ludzie nas szanowali. Warto być dobrym człowiekiem. Ja cieszę się, kiedy mogę komuś pomóc mówi Kamila. A pomagacie sobie nawzajem? No pewnie oburza się Wiktoria. Wczoraj pomagałam Patrykowi w zadaniu domowym. Ale nie odrabiałam za niego, wytłumaczyłam mu tylko, co ma zrobić. Zmiana reguł Nie zawsze było łatwo. Gdy dostaliśmy propozycję, żeby założyć tu placówkę, sądziliśmy, że bez problemu sobie poradzimy wspomina Alina Szulirz. Mieliśmy przecież wyspecjalizowaną kadrę, która zdobyła pierwsze szlify w Halembie. Było jednak inaczej. Dzieci z tej dzielnicy były tak bardzo poranione, tak trudne, że nie sprawdzały się nam żadne wypracowane wcześniej wzorce. Wychowawczynie wychodziły po zajęciach z płaczem, były kompletnie załamane. Nie można było wyjść na spacer z naszymi podopiecznymi, bo bawiły się, wbiegając znienacka pod nadjeżdżające samochody. 17

16 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Po zajęciach na temat agresji jedna z wychowawczyń powiedziała koleżankom: Chyba tym razem się udało, dzieci słuchały uważnie. Chwilę potem jeden z chłopców zrzucił kolegę ze schodów i zaczął go okładać. Zdaliśmy sobie sprawę, że nasze dzieci nie potrafią przenieść tego, czego się teoretycznie nauczyły, do swojego życia. Nawet, jeśli wychowawca miał poczucie, że zajęcia poszły dobrze, nie było widać efektów. Dzieci kierowały się zupełnie innymi regułami. Trzeba było je mozolnie zmieniać. Potrzeba treningu Trudne dzieci stały się dla wychowawców wyzwaniem. Trzeba było zakwestionować wszystkie stosowane dotąd metody. Istotą nowego projektu było założenie: Dzieci powinny wytwarzać dobro tak, by pozostało im jak najmniej przestrzeni na destrukcję i zło. Zaczęliśmy od postawienia problemu: Jest ktoś, kto potrzebuje waszej pomocy. Czy ktoś chciałby pomóc? wspomina Alina Szulirz. Okazało się, że chcą pomagać wszystkie dzieci. Efekty przeszły najśmielsze oczekiwania. Przed świętami Bożego Narodzenia wychowawcy zdobyli od proboszcza miejscowej parafii listę osób starszych, chorych i opuszczonych w dzielnicy. Zaproponowali dzieciom, by upiekły dla tych osób pierniki i odwiedziły je z takim upominkiem. Gdy dzieciaki po raz pierwszy poszły na zakupy do małego osiedlowego sklepu, nie radziły sobie, nie potrafiły powiedzieć, co chcą kupić. Narobiły zamieszania, hałasowały, obraziły sprzedawczynię i wyszły. Wtedy po raz kolejny przeżywaliśmy chwile zwątpienia wspominają wychowawcy. Zrozumieliśmy, że dzieci potrzebują treningu, przepracowania tej sytuacji z nami od początku do końca. Musiały same trafić pod wskazany adres. Musiały też poznać podstawy technik autoprezentacji nauczyć się opowiadać skąd i po co przychodzą. Spotykały się z wielką życzliwością i wdzięcznością. Widząc wzruszenie odwiedzanych osób pojęły, że pomaganie innym jest naprawdę potrzebne. Że to jest prawdziwe życie. 18

17 Tadeusz Pulcyn DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM Świat już nie jest mi obcy W liceum uczyłam się dobrze, wtedy przez jakiś czas mama nie piła. Na studiach było już gorzej, bo wówczas wróciła do nałogu... Rodzina wiedziała, że jest alkoholiczką. Wstydziłam się za nią, gdy kontaktowała się z krewnymi pod wpływem alkoholu. Było mi przykro, gdy nawet dziadkowie niekiedy z pogardą w głosie mówili: ta twoja matka... Ojciec wtedy zupełnie nie interesował się nami (rodzice byli po rozwodzie), mieszkał za oceanem. A my dwie byłyśmy na siebie skazane. Julia wychowywała się w rodzinie alkoholowej. Gdy jej matka uzależniła się od alkoholu i leków, musiała wziąć odpowiedzialność za dom; nie była jednak w stanie jej udźwignąć. Podjęła terapię Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA). Dziś jest pod opieką psychoterapeuty dr. Adama Kłodeckiego. Uczestniczyłem w jednym z ich spotkań. Niekończący się koszmar Nie wszyscy, którzy wychowali się w domach z problemem alkoholowym, stają się osobami z syndromem DDA wyjaśnia psychoterapeuta. Jest grupa dzieci alkoholików, które nawet w najtrudniejszym dla nich okresie, potrafią sobie stworzyć tak zwaną obronę spostrzeżeniową. Widzą, ale nie czują, jakby oglądały rzeczywistość przez szybę. Świat za szybą ich nie dotyczy. Julia ma wrażenie, że również tego doświadczyła: Odcinałam się emocjonalnie od zachowań mamy przypomina sobie. Wokół mnie działy się okropne rzeczy, ale nie byłam w stanie określić, co naprawdę czuję. Mama, pijąc, była bardzo agresywna i miała wiele prób samobójczych. I za którymś razem stanęła na granicy śmierci. Mieszkaliśmy wtedy w Stanach Zjednoczonych. Zapamiętałam taki obraz: od odrabiania lekcji odrywa mnie krzyk taty dobijającego się do łazienki: Mama przecięła sobie żyły! Dzwonię po karetkę pogotowia, ale nie potrafię znaleźć w głowie słów, więc dukam coś do słuchawki, wtedy ojciec mi ją wyrywa... Gdy zabierali mamę do szpitala, bałam się, że już nie wróci, a jednocześnie, chciałam, żeby wreszcie skończył się ten koszmar ciągłego szarpania się z nią, kiedy była pod wpływem alkoholu. Mamie Julii uratowano wtedy życie, ale potem jeszcze kilkakrotnie próbowała się zabić. Sztama Nie były to jedyne traumatyczne doświadczenia Julii. Miała 15 lat, gdy wróciły wraz z matką do kraju i zamieszkały w Krakowie. Dziewczyna wchodziła w dorosłość, obarczona wszystkimi obowiązkami domowymi przejętymi od ubezwłasnowolnionej najpierw przez alkohol, a potem przez leki psychotropowe matki. Julia wspomina, że azylem był dla niej dom dziadków: Nie chciałam jednak wciągać ich w moje kłopoty tłumaczy. Brałam więc wszystko na siebie. Naprawdę czułam się dorosła i odpowiedzialna za mamę. Często bałam się nawet o codzienny byt. Czy to możliwe, że nie miała pani żadnego oparcia w innych osobach? docieka psychoterapeuta. Nie porzuciła pani nauki, a po maturze podjęła studia? Nie było wtedy w moim życiu miejsca dla nikogo poza najbliższą rodziną wyjaśnia. W liceum uczyłam się dobrze, wtedy przez jakiś czas mama nie piła. Na studiach było już gorzej, bo wówczas wróciła do nałogu... Rodzina wiedziała, że jest alkoholiczką. Wstydziłam się za nią, gdy kontaktowała się z krewnymi pod wpływem alkoholu. Było mi przykro, gdy nawet dziadkowie niekiedy z pogardą w głosie mówili: ta twoja matka... Ojciec wtedy zupełnie nie interesował się nami (rodzice byli po rozwodzie), mieszkał za oceanem. A my dwie byłyśmy na siebie skazane. Czułam, że muszę z nią trzymać sztamę. To było przymierze zbudowane na miłości i nienawiści. Czasem życzyłam jej śmierci i jednocześnie ją kochałam. I kocham ją nadal. Imperatyw Gdyby pani spróbowała zrobić przeskok w czasie zachęca dr Kłodecki i mogła już z perspektywy osoby, która przeszła terapię, 19

18 DZIECKO W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM spojrzeć na wszystko, czego pani doświadczała. Co sprawiło, że się pani całkowicie nie załamała? Czasem dzieci z rodzin dysfunkcyjnych starają się koncentrować na sobie uwagę pijących rodziców. Zaczynają uczyć się gorzej, wagarują, licząc na to, że wtedy ojciec lub matka przestanie pić. Pani tak nie zrobiła radziła sobie pani z trudną sytuacją w domu, uczyła się dobrze, skończyła studia. Ja po prostu nie miałam wyjścia. Musiałam myśleć o przyszłości. Raczej schodziłam mamie z oczu, żeby jej czymś nie rozgniewać zamyśla się Julia. Brak miłości W okresie studiów i zaraz po ich ukończeniu Julia czuła się osamotniona, miała niską samoocenę. Wprawdzie jej matka przestała pić, ale stała się lekomanką. Raz na dwa miesiące trzeba było ją wozić na odtruwanie. Tego Julia już nie wytrzymywała psychicznie. A gdy w okresie świąt Bożego Narodzenia matka po raz kolejny chciała popełnić samobójstwo (napisała do niej list pożegnalny), córka przeżyła załamanie nerwowe. Nie spała, nie jadła, nie piła. Wtedy wykrzyczałam mamie: Gdy zrobisz to jeszcze raz, zostawię cię i już nie wrócę. To nie było tylko straszenie zapewnia. Byłam zdeterminowana. Mama podjęła leczenie, ale ze mną było coraz gorzej. Dziadkowie wysłali mnie do psychiatry. Zapisał mi antydepresanty i poczułam się lepiej, ale nie na długo. Wówczas mama wyprowadziła się do Warszawy i namówiła mnie, żebym tam zamieszkała. Zgodziłam się. Wydawało mi się, że zaczniemy nowe życie. Nic z tego. Popadłam w głęboką depresję. Wtedy mama, już niepijąca, niebiorąca leków, wypchnęła mnie do psychiatry. Zdecydowałam się na terapię grupową DDA. Na początku było mi ciężko i uważałam, że wszystko o sobie już wiem. Na przykład byłam pewna, że już mamie przebaczyłam. A okazało się, że w istocie dalej czuję się przez nią skrzywdzona. Dopiero po kilku miesiącach terapii przestałam obwiniać ją za moje niepowodzenia. Przedtem w myśleniu o sobie zatrzymałam się na etapie skrzywdzonego dziecka, które trzeba hołubić, któremu trzeba wynagrodzić lata krzywdy. Przecież cierpiałam na brak matczynej i ojcowskiej miłości. Ulga Terapia uświadomiła mi opowiada Julia że nie muszę już żyć w letargu, że mogę przeżyć następne lata świadomie. Nie jestem zbyt młoda żartuje bo niebawem stuknie mi trzydziestka, ale teraz jestem szczęśliwa. Wreszcie odzyskałam kontrolę nad swoim życiem i przestałam się bać. Kiedyś strach determinował moje wybory. Bałam się krytycznych opinii innych ludzi i dlatego nie podejmowałam wyzwań; byłam przekonana, że i tak nic mi nie wyjdzie, więc po co mam cokolwiek zaczynać? I jeszcze jedno: gdy terapeutka powiedziała mi, że są we mnie duże pokłady gniewu, byłam zdziwiona. Nie czułam tego. Ale wkrótce okazało się, że nie przestałam być zła na mamę. Dzięki pracy z terapeutką potrafiłam jednak tę złość skutecznie wyeliminować i raz na zawsze zamknąć bolesny epizod. Świetnie się to pani udało ocenia psychoterapeuta. Zabliźnianie ran nie wpłynęło negatywnie na obecne relacje z matką. Istotne jest też to, że i mama przeszła własną terapię, w której pani jej towarzyszyła. A co najważniejsze, doszła pani do takiego etapu tak to rozumiem w którym odczuła pani ulgę, otwierając się na swoje relacje z innymi, w tym również z matką. Teraz mamy z sobą świetne relacje. Naprawdę nie kłócimy się, no, czasem się sprzeczamy, ale to jest normalne. Nie wraca już widmo przeszłości: wypominanie, wykrzykiwanie... Jeżeli pojawia się u mnie niekiedy smutek z dawnych lat, to szybko mija. Bo dziś już wiem, że alkoholizm jest chorobą. I że mama stała się jego ofiarą. Kiedyś tego nie rozumiałam. Zdrowe relacje Czy uważa pani, że nasze obecne spotkania, są jeszcze potrzebne? pyta terapeuta. I gdyby pani przeczytała o tym, o czym dzisiaj rozmawiamy, szybciej zdecydowałaby się na terapię? Wciąż potrzebuję terapii uśmiecha się pacjentka bo jeszcze zmieniam swoje życie. Nie chcę sobie nawet wyobrażać, jak mogłoby ono wyglądać, gdybym terapii nie przechodziła. I polecam terapię każdemu, kto ma za sobą doświadczenia podobne do moich. A co do publikacji podobnych świadectw jestem za. W czasie mojej terapii doskwierało mi czasem uczucie, że powinnam wcześniej skorzystać z pomocy. Ale nigdzie nie przeczytałam, nie usłyszałam, że mam taką możliwość. I długo myślałam o sobie, że jestem dziwadłem nieprzystosowanym do życia. Teraz wreszcie świat nie jest mi obcy! Przede wszystkim przestał istnieć problem z mamą. Prowadzimy oddzielne życie. Również stosunki z ojcem się poprawiły. Mamy zdrowe relacje i nie mam do nikogo złości. Mam przyjaciół. Realizuję się w pracy. To bardzo wiele znaczy. 20

19 ÂWIAT PROBLEMÓW luty 2009 nr 2 WSAMORZĄDACH O PROBLEMACH ALKOHOLOWYCH Po co nam kolejna nowelizacja ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi? Najważniejsze zmiany z perspektywy samorządów gminnych i wojewódzkich omawia Katarzyna Łukowska, wicedyrektor Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Czterdzieści trzy razy była nowelizowana ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Większość dotychczasowych zmian to niewielkie korekty, często wynikające z konieczności dostosowania zapisów ustawy do innych nowelizowanych aktów prawnych. Spośród znaczących nowelizacji warto przypomnieć tę z 1993 roku, przekazującą gminom uprawnienia do ustalania liczby punktów sprzedaży oraz własnych zasad usytuowania miejsc sprzedaży alkoholu. We wrześniu 1996 roku ustawodawca wprowadził system opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Ostatnia znacząca zmiana dokonała się w 2001 roku, kiedy wprowadzono m.in. szczegółowe regulacje dotyczące reklamy i promocji napojów alkoholowych. Przed nami czterdziesta czwarta nowelizacja. Jest ona projektem rządowym, przeszła już wymagane uzgodnienia międzyresortowe, czeka na zatwierdzenie przez Radę Ministrów i lada moment powinna trafić do Sejmu (stan prac legislacyjnych na dzień 2 lutego 2009 roku). Sporo nowych regulacji pojawi się w obszarze realizowania gminnego programu oraz funkcjonowania gminnych komisji. Zmiana wychodzi naprzeciw wielokrotnie zgłaszanym przez samorządy oczekiwaniom, aby wydłużyć czas, na jaki programy są przyjmowane. Radni będą mogli uchwalać gminne programy na okres do trzech lat. Umożliwi to wdrażanie długofalowych strategii oraz ułatwi mierzenie efektów działań w dłuższej perspektywie czasowej (potrzeba czasu, by odnotować zauważalne zmiany społeczne). Z pewnością trzyletni okres obowiązywania jest znaczącym krokiem w kierunku zapewnienia większej stabilizacji miejscom pomocy i programom działań funkcjonującym w gminach. Umowy na prowadzenie np. świetlicy socjoterapeutycznej czy punktu konsultacyjnego dla ofiar przemocy w rodzinie zawierane są zazwyczaj na czas określony, z terminem wygaśnięcia w ostatnim dniu grudnia. Jeśli gminny program na kolejny rok nie został jeszcze przy- luty 2009 ÂWIAT PROBLEMÓW I

20 W SAMORZĄDACH W SAMORZĄDACH W SAMORZĄDACH W SAMORZĄDACH jęty albo urzędowa machina jest zbyt opieszała, samorząd zwleka z podpisaniem nowej umowy. Rezultatem jest bardzo często zawieszenie działalności do czasu podpisania formalnego zlecenia od gminy. Na początku roku do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zgłosiła się telefonicznie kobieta będąca ofiarą przemocy. W ramach pomocy prawnej, oferowanej przez funkcjonujący w jej gminie punkt konsultacyjny, chciała omówić z prawnikiem wątpliwości przed pierwszą rozprawą sądową. Dwa dni przed terminem wokandy gmina odwołała umówioną już wizytę. Dlaczego? Prawnik przyjmował bowiem w punkcie konsultacyjnym, z którym nie podpisano jeszcze umowy. Uzasadnione rozczarowanie kobiety wzmacniała dodatkowa okoliczność. Nikt nie zaproponował jej możliwości skorzystania z innego miejsca pomocy np. w sąsiedniej gminie czy w powiecie. W odpowiedzi na tę telefoniczną interwencję poradziłam kobiecie, by skorzystała z porad prawnych udzielanych w ramach Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia działającego na zlecenie PARPA. Z obserwacji wiem, że niektóre organizacje pozarządowe unikają zapisów na styczeń w obawie przed koniecznością zawieszania działalności i w trosce o klientów, którzy umówionych porad mogą nie otrzymać. Po nowelizacji ustawy tego rodzaju problemów będzie można łatwo uniknąć. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) po przyjęciu nowelizacji będzie miał obowiązek sporządzenia raportu z wykonania programu w danym roku. Raport opisujący efekty realizacji gminnego programu zostanie przedłożony radzie gminy do 31 marca następnego roku. Z tego zapisu wynika, że nawet jeśli gminny program będzie przyjęty na dwa czy trzy lata, to i tak sprawozdanie należy przygotować po każdym roku jego realizowania. Jest to wymóg zapewniający systematyczną realizację zadań w poszczególnych latach (a nie tylko w ostatnim roku), a także systematyczne informowanie radnych o tym, co zostało zrobione w danym roku. Nowelizacja wprowadza sporo zmian poprawiających funkcjonowanie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Projekt zakłada, że będą one składały się z co najmniej pięciu osób w szczególności zatrudnionych lub współpracujących z instytucjami lub organizacjami działającymi w zakresie: profilaktyki problemów alkoholowych, terapii uzależnień, socjoterapii, pomocy społecznej i zatrudnienia socjalnego, przeciwdziałania przemocy w rodzinie, porządku publicznego, wymiaru sprawiedliwości oraz osób będących przedstawicielami Kościołów i związków wyznaniowych. Użyte w projekcie sformułowanie w szczególności oznacza, że wójtowie i burmistrzowie powinni w pierwszej kolejności poszukiwać do pracy w gminnej komisji osoby z wymienionych wyżej obszarów. Dopiero jeśli okaże się, że wyłonienie składu w rekomendowany sposób nie jest możliwe, będzie można zaprosić do komisji inne osoby. PARPA od początku pojawienia się w ustawie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, a więc od 1996 roku, zachęcała, aby w ich skład wchodziły osoby o uzupełniających się kompetencjach; przedstawiciele służb i instytucji z terenu gminy, m.in. policjanci, pracownicy socjalni, przedstawiciele szkół, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych i poradni odwykowych. Od samego początku miał to być interdyscyplinarny zespół dobrze przygotowanych ludzi, stąd wprowadzony na początku i istniejący do tej pory obowiązek szkolenia członków gminnych komisji. Niestety wielokrotnie powtarzane rekomendacje i zachęty okazały się niewystarczające, aby osiągnąć pożądany stan. Zarówno moje wieloletnie obserwacje, jak i zasłyszane informacje dowodzą, że wciąż zdarza się, iż w skład gminnych komisji wchodzą osoby powołane przypadkowo, bez należytego przygotowania i właściwego rozumienia spraw, którymi mają się zajmować. Przykłady? Oto kilka z nich. W gminie wiejskiej X wójt zdecydował, że komisja będzie składać się ze wszystkich sołtysów poszczególnych wsi. Było to jedyne kryterium wyboru. W gminie miejskiej Y po wyborach samorządowych do komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych trafiło kilku byłych radnych, którym zrekompensowano w ten sposób wyborczą porażkę. Zostali powołani mimo braku przygotowania i przeszkolenia. Trudno więc się dziwić, że w wyniku podobnych praktyk członkowie gminnych komisji są czasem autorami kuriozalnych stwierdzeń, np.: Staramy się uzależnionego jakoś tak podstępem wziąć i namówić, żeby podpisał nam zobowiązanie do podjęcia leczenia. II ÂWIAT PROBLEMÓW luty 2009