Zapobieganie bezdomności prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka. Raport Roczny PFWB 2009

Transkrypt

1 Zapobieganie bezdomności prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka. Raport Roczny PFWB 2009 Piotr Olech Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Marzec 2010 Raport zrealizowany w ramach projektu PULS Strategia rozwoju partnerstwa społecznego w obszarze bezdomności, w ramach priorytetu V Dobre rządzenie, finansowanego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki UDA POKL /08-00 Projekt współfinansowany z Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

2 Piotr Olech Zapobieganie bezdomności prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka. Raport roczny Kontekst temat roczny 2009 Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, widząc potrzebę większego skoncentrowania pracy wokół wybranego, jasno sprecyzowanego zagadnienia, od kilku lat ustanawia przewodni, główny temat swej rocznej działalności. Dotychczasowe doświadczenia funkcjonowania Partnerstwa wskazują, że aby móc adekwatnie ujmować problem bezdomności, w celu tworzenia skuteczniejszych programów przeciwdziałania jej oraz zwalczania tego zjawiska, należy skupiać uwagę na przepracowywaniu wybranego aspektu. Temat roczny wyznacza obszar merytorycznej działalności Pomorskiego Forum. Wybór tematyki ustalany jest podczas Walnego Zgromadzenia członków Partnerstwa. Prewencja i profilaktyka bezdomności zostały wybrane na 2009 r. W ramach tematu rocznego zrealizowane zostały cztery seminaria 1, powstał niniejszy raport tematyczny, prowadzona była praca grup eksperckich i zostanie zrealizowana konferencja podsumowująca (maj 2010 r.). Zrealizowane seminaria, ich tematyka, przebieg oraz powstałe w toku debaty rekomendacje w dużej mierze wyznaczają strukturę niniejszego raportu. W każdym z seminariów udział wzięło ponad 50 osób, staraliśmy się zapraszać na nie poza członkami Partnerstwa, ekspertów zewnętrznych, zgodnie z poruszaną problematyką. Tematyka seminariów podyktowana została potrzebami członków Pomorskiego Forum poruszenia wybranych zagadnień oraz wypracowania odpowiednich rekomendacji w kontekście prewencji. Każda z wybranych tematyk wydaje się ważna dla zapobiegania bezdomności, w opinii członków w tych właśnie obszarach istnieje najwięcej luk, brakuje spójnej polityki, a same problemy wpływ na skalę zjawiska bezdomności. Poniżej pozwalamy sobie uzasadnić dlaczego wybraliśmy konkretne zjawiska i problemy powiązane z przeciwdziałaniem bezdomności. Dlaczego prewencja bezdomności kobiet i dzieci? Ta grupa stanowi niemal 25% zbiorowości ludzi bezdomnych. Niemal 80% kobiet doświadcza jej z powodu przemocy domowej, wypędzenia i wymeldowania. Tylko niecałe 10% kobiet doświadcza bezdomności ulicznej. Kobiety i dzieci przebywają przede wszystkim w placówkach (schroniskach). Ich Bezdomność jest zagadnieniem złożonym, jednocześnie proces wychodzenia i usamodzielniania tych osób dla służb polityki społecznej jest olbrzymim wyzwaniem. Pracochłonnym i ekonomicznie kosztownym. W opinii członków Forum należy uczynić więcej, aby zapobiegać bezdomności, szczególnie w obszarze zwalczania przemocy domowej oraz rozwiązywania konfliktów rodzinnych. Istnienie i funkcjonowanie placówek dla kobiet z dziećmi jest smutną koniecznością, natomiast wiele można uczynić, aby kobiety i dzieci lepiej chronić przed doświadczeniem bezdomności. 1 Profilaktyka bezdomności kobiet i dzieci, Gdynia , Mieszkalnictwo i zadłużenia, Słupsk , Zatrudnienie i aktywizacja zawodowa osób wykluczonych jako element przeciwdziałania zjawisku bezdomności, Człuchów , Profilaktyka i walka z uzależnieniem od alkoholu jako element przeciwdziałania bezdomności, Nowy Dwór Gdański

3 Dlaczego mieszkalnictwo i zadłużenia? Trudna sytuacja, wykluczenie i deprywacja mieszkaniowa powiązane są bezpośrednio ze skalą bezdomności. Dostępność, struktura mieszkań, ich standard ma olbrzymi wpływ na liczbę osób potencjalnie zagrożonych utratą domu. Kwestia zadłużeń i ich regulowania w związku z tym, że ponad połowa ludzi bezdomnych ma różnego rodzaju zadłużenia, wydaje się także kwestią fundamentalną dla przeciwdziałania temu zjawisku. W opinii ekspertów Pomorskiego Forum brak spójnej polityki mieszkaniowej w Polsce ma bezpośredni wpływ na skalę i charakter zjawiska. Wierzymy jednak, że wprowadzanie innowacyjnych projektów mieszkaniowych, tworzenie systemów redukowania zadłużeń, inwestowanie w mieszkalnictwo publiczne i społeczne, wdrażanie odpowiedniej polityki eksmisyjnej przyczyni się do rozwiązywania problemu bezdomności. Dlaczego zatrudnienie i aktywizacja zawodowa osób wykluczonych jako element przeciwdziałania zjawisku bezdomności? Doświadczenie wielu organizacji i instytucji pokazuje, że praca i aktywność zawodowa jest z jednej strony kluczowym elementem procesu wychodzenia z bezdomności, ale także fundamentalną kwestią w zakresie jej przeciwdziałania. Dostępność pracy, jej jakość, dopasowanie charakteru do możliwości i aspiracji, w końcu samo wynagrodzenie i stabilność zatrudnienia jest kluczowym czynnikiem zapobiegającym kryzysom i sytuacjom, które w konsekwencji mogą prowadzić do bezdomności. Funkcjonowanie, dostępność i jakość wielu instrumentów rynku pracy odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu zjawiska. Pomimo progresu w rozwoju aktywnych instrumentów rynku pracy wiele można uczynić, aby dopasować szerokie wsparcie tak, by zapobiegać bezdomności ludzi, zarówno biernych, jak i aktywnych zawodowo. Dlaczego profilaktyka i walka z uzależnieniem od alkoholu jako element przeciwdziałania bezdomności? Realizowane od wielu lat przez Forum badania oraz doświadczenia wielu ekspertów pokazują, że uzależnienie, szczególnie od alkoholu, jest jednym z głównych powodów doświadczania sytuacji bezdomności. Problemy alkoholowe, w konsekwencji rozpad rodziny, zadłużenie i inne reperkusje mogą prowadzić wprost do utraty domu. Jest to jednocześnie jedną z głównych trudności w usamodzielnianiu się. Sprawny system, profesjonalne wsparcie, skuteczna i niekiedy długoterminowa terapia to kluczowe czynniki zapobiegania bezdomności wielu osób uzależnionych. Ponadto sama profilaktyka uzależnień, prowadzona poprzez działania edukacyjne i informacyjne, ma niebagatelny wpływ na prewencję. W wielu sytuacjach odpowiednio reagując na sytuację uzależnienia, tworząc i usprawniając cały system walki z alkoholizmem bylibyśmy w stanie skuteczniej zapobiegać bezdomności. Mamy świadomość, że zagadnienia opisane powyżej, poruszane podczas seminariów, nie wyczerpują bogactwa problemów powiązanych z przeciwdziałaniem bezdomności. W trakcie całego roku nie udało się poruszyć i zgłębić wszystkich zagadnień. Problemy związane ze służbą zdrowia, systemem edukacji czy wymiarem sprawiedliwości mają wymierny wpływ na zjawisko bezdomności, jakkolwiek praca nad tymi obszarami będzie w ramach Forum kontynuowana. Niemniej jednak raport niniejszy poświęcony problematyce zapobiegania bezdomności w mniejszym lub większym zakresie porusza także zagadnienia spoza zainteresowań seminaryjnych, odnosząc się do innych, wcześniej wypracowanych przez Partnerstwo stanowisk czy istniejącej literatury. Podczas seminariów zapraszaliśmy do międzysektorowej i międzywydziałowej debaty o działaniach, które realnie mogą zapobiegać temu 3

4 zjawisku. Pragnęliśmy wspólnie dyskutować o tym jakie instrumenty i narzędzia wykorzystywać do zmniejszania ryzyka bezdomności. Zebranie różnych perspektyw oraz opinii wymiernie pomogło przy formułowaniu rekomendacji systemowych ukierunkowanych na rozwiązywanie problemu. Cieszymy się, że możemy zaprezentować niniejszy raport, zawierający diagnozę newralgicznych obszarów przyczyniających się do zwiększania skali bezdomności oraz precyzyjne rekomendacje i wskazówki do tworzenia systemu prewencji. Część I Zapobieganie i przeciwdziałanie bezdomności a polityka społeczna Bezdomność jest jedną z najskrajniejszych i najbrutalniejszych form wykluczenia społecznego. W województwie pomorskim jest ok osób bezdomnych. Problem ten jest fenomenem złożonym, a sam proces wychodzenia i usamodzielniania osób bezdomnych dla wielu służb polityki społecznej jest olbrzymim wyzwaniem, pracochłonnym i kosztownym ekonomicznie. Tymczasem niezagospodarowanym obszarem wydaje się zapobieganie czyli prewencja. Służby polityki społecznej w dalszym ciągu bardziej zajmują się walką ze skutkami braku domu. Polityka wokół bezdomności zorientowana jest na doraźne ratownictwo, działania osłonowe oraz interwencyjne. Profilaktyka jako zbiór skoordynowanych działań korzystnych społecznie, uzasadnionych etycznie oraz ekonomicznie opłacalnych wydaje się znacznie lepszym rozwiązaniem zarówno dla osób bezdomnych, obywateli, jak i całego systemu polityki społecznej. Oczywiście musimy mieć świadomość, że nawet świetnie skonstruowany, finansowany i skoordynowany plan zapobiegania bezdomności nie ustrzeże przed nią wszystkich potencjalnie zagrożonych. W związku ze swoją złożonością przyczyn i czynników w wielu wypadkach utrata domu może okazywać się nieuchronna, jakkolwiek odpowiednio skrojone programy prewencyjne mogą przyczyniać się do drastycznego zmniejszenia skali zagrożenia utratą domu. Polityka społeczna wobec problemu bezdomności może mieć różne paradygmaty. W krajach wschodniej i centralnej Europy istnieją systemy polityki społecznej, nakierowane bardziej na radzenie sobie z problemem. Ukierunkowane głównie na pomoc doraźną i zaopiekowanie się osobami bezdomnymi, w dłuższej perspektywie czasowej nie rozwiązują problemu, co więcej przyczyniają się do utrzymywania i generowania zjawiska. Istnieją także systemy skuteczniejsze, ukierunkowane na rozwiązywanie problemu bezdomności, co przekłada się bezpośrednio na bardziej holistyczne działanie, obejmujące także szerszą grupę odbiorców. Stanowisko FEANTSA 2 Za przykład priorytetów strategii polityki społecznej ukierunkowanych na zwalczanie bezdomności mogą posłużyć następujące cele, na poszczególne kategorie osób pozbawionych dachu nad głową, wyróżnione zgodnie z typologią ETHOS 3. Celem pracy z ludźmi w obszarze bezdachowości (ETHOS 1) i bezmieszkaniowości jest: Aby już nikt nie mieszkał na ulicy 2 European Federation of National Organisations Working with the Homeless Europejska Federacja Narodowych Organizacji Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych. 3 European Typology of Homelessness and housing exclusion Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego. 4

5 Nikt nie powinien być zmuszony do spania na ulicy z powodu braku wysokiej jakości usług zaadaptowanych do jego/jej potrzeb i aspiracji. W dzisiejszej Europie, nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której ludzie muszą narażać swoje bezpieczeństwo, zdrowie i godność śpiąc na ulicy. Aby pobyt w placówkach interwencyjnego zakwaterowania ograniczony był tylko do sytuacji kryzysowej Nikt nie powinien pozostawać w placówce interwencyjnego (awaryjnego) zakwaterowania przez okres wykraczający poza sytuację kryzysową. Noclegownie są tylko tymczasowym rozwiązaniem złożonego problemu. Nie zostały zaprojektowane jako długoterminowe rozwiązania dla marginalizowanych ludzi i nie mogą zastąpić prawdziwych domów. Aby przejściowe zakwaterowaniu było tylko etapem na drodze do udanego wyjścia z bezdomności Formy przejściowego zakwaterowania schroniska, hostele dla bezdomnych, tymczasowe zakwaterowanie i przejściowe wspierane zakwaterowanie są tylko krótko i średnioterminowym etapem na drodze do długoterminowego mieszkalnictwa. Niestety niniejsze formy zakwaterowania mogą stać się bardziej permanentne niż być powinny, prowadząc do długoterminowego zamieszkiwania w nieodpowiedniej sytuacji. 4 Z kolei punktem wyjścia do pracy w obszarze niezabezpieczonego i nieadekwatnego zamieszkiwania (ETHOS 3 i 4) staje się założenie, że nikt nie może być zmuszony do życia w wysoce niezabezpieczonym i/lub nieadekwatnym mieszkaniu z powodu braku właściwego socjalnego i/lub finansowego wsparcia oraz alternatywy adekwatnego zakwaterowania. Aby już nikt nie opuszczał instytucji bez opcji mieszkaniowej Nikt kto przebywa w instytucji szpitalu, placówce opiekuńczej czy więzieniu nie powinien być zwalniany bez odpowiedniego wsparcia oraz adekwatnych opcji mieszkaniowych. Młodzi ludzie opuszczający instytucje opiekuńcze, chorzy opuszczający szpitale oraz osoby wychodzące z więzienia są często zagrożeni bezdomnością. Aby zapobiec sytuacji przejścia z instytucji opiekuńczej do bezdomności i z powrotem do opieki, ludzie ci mogą być wspierani poprzez odpowiednią pomoc i dobre propozycje mieszkaniowe. Aby żadna młoda osoba nie stała się bezdomna w rezultacie przejścia w niezależne życie Osoby wchodzące w samodzielne życie są szczególnie zagrożone bezdomnością. Młode osoby nie powinny stawać się bezdomne z powodu braku opcji mieszkaniowych, usług lub uprawnień do świadczeń podczas przejścia w niezależne życie. Można uczynić znacznie więcej by pomóc młodym ludziom żyć samodzielnie i zapewnić im odpowiednie warunki mieszkaniowe. 5 Tak kompleksowe podejście do odbiorców działań systemu polityki społecznej w zakresie problematyki bezdomności niejako wymusza podjęcie w tym temacie szerokiego spectrum działań. Stąd też rozwiązania w zakresie skutecznej walki z tym zjawiskiem powinny obejmować zarówno: prewencję (profilaktykę) zawierającą również wczesną interwencję interwencję (social emergency) wraz z pomocą doraźną wsparcie długofalowe, ukierunkowane na integrację społeczną i zawodową Dzięki tak komplementarnemu podejściu, wyróżnić można trzy filary polityki społecznej w odniesieniu do problematyki bezdomności, którymi są: prewencja interwencja integracja 4 FEANTSA, Materiał promocyjny kampanii: Rozwiązanie problemu bezdomności jest możliwe!, realizowanej w ramach Europejskiego roku walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym Dostępne: Ibidem. 5

6 Taki podział najważniejszych elementów strategii rozwiązywania problemu bezdomności postuluje FEANTSA: Metoda Wszechstronności Teza Zbyt często polityka wobec bezdomności skupiona jest na interwencji i pomocy doraźnej Wszechstronna metoda zwalczania bezdomności uwzględnia politykę zarówno w wymiarze interwencji kryzysowej oraz pomocy doraźnej, integracji społecznej i wychodzenia z bezdomności, jak i prewencji bezdomności: Usługi interwencyjne są decydującym pierwszym krokiem do przeciwdziałania sytuacji zamieszkiwania na ulicy przez dłuższy okres czasu. Integracja powinna być celem dla wszystkich ludzi bezdomnych i powinna być zaadaptowana do potrzeb i potencjału każdej poszczególnej osoby bezdomnej. Prewencja obie celowa prewencja (eksmisje, zwolnienia z instytucji) oraz systemowa prewencja (poprzez politykę rynku pracy, politykę mieszkaniową oraz edukację) są niezbędne. 6 Filary prewencji, interwencji i integracji polityki społecznej wobec bezdomności posiadają także obszary (wymiary), które obejmują nie tylko pomoc społeczną, ale rynek pracy, mieszkalnictwo, służbę zdrowia, edukację i obszary innych polityk, tj. wymiar sprawiedliwości, system penitencjarny, instytucje bezpieczeństwa publicznego. Obszary polityki społecznej wobec tego zjawiska prezentuje poniższy wykres. Rysunek nr 1. Wymiary polityki społecznej a bezdomność. FEANTSA w cytowanym dokumencie wskazuje jako trzecią metodę wielowymiarowości jako niezbędną do skutecznego rozwiązywania problemu bezdomności. Metoda Wielowymiarowości Teza - Zbyt często bezdomność uważana jest za problem pomocy społecznej Bezdomność uznawana jest za zjawisko wymagające rozwiązań opartych na wielowymiarowości metod uwzględniających: Zintegrowanie obszarów mieszkalnictwa, zdrowia, zatrudnienia, edukacji i treningu i innych perspektyw w ramach strategii wobec bezdomności, bowiem droga do i z bezdomności może być bardzo zróżnicowana. Między-agendową pracę i generalną współpracę z innymi sektorami jako zasadniczy komponent w każdej efektywnej strategii zwalczania bezdomności, bowiem bezdomność nie może zostać zwalczona w szerokim wymiarze przez jedynie działania sektora pomocy ludziom bezdomnym. 7 6 FEANTSA, Narzędzie do Tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności, tłum. P. Olech. Dostępne: Ibidem, s. 1. 6

7 Patrząc na zagadnienie systemu rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków, można uznać, iż niekiedy trudno jest postawić granice pomiędzy sferami prewencji, integracji i interwencji (chociażby streetworking, choć jest w istocie instrumentem w zakresie interwencji może także realizować zadania integracji czy prewencji). Doświadczenia pokazują, że osiąganie trwałych rezultatów w dziedzinie zapobiegania temu zjawisku i inkluzji ludzi bezdomnych do społeczeństwa, wymaga sprzęgania ze sobą wszystkich powyższych elementów. Wzajemne powiązanie i przenikanie się oddziaływania na osoby bezdomne i zagrożone utratą domu w zależności od rodzaju przestrzeni, w jakiej przeżywają one swoją sytuację zostało w formie graficznej przedstawione poniżej. Tabela nr 1. Ogniskowanie wsparcia prewencja, interwencja, integracja rodzaj doświadczanej bezdomności w oparciu o kategorie ETHOS 8. bezdachowość interwencja bezmieszkaniowość niebezpieczne mieszkanie nieadekwatne zamieszkanie prewencja (re)integracja Trzy filary polityki społecznej w obszarze bezdomności w postaci prewencji, interwencji i integracji odwołują się także do spójnego założenia. Uznaje ono za kluczowe i fundamentalne współdziałanie ludzi bezdomnych, organizacji niosących pomoc, jak i społeczności danej gminy, powiatu czy też państwa. Zasada solidaryzmu społecznego z jednej strony wymaga indywidualnego wspierania ludzi wykluczonych społecznie, z drugiej budowania systemu obywatelskiego, sprzyjającego integracji i spójności, kompleksowo zapobiegającego marginalizacji społecznej. Realizacja priorytetów tutaj przedstawionych wymaga permanentnego powiększania wiedzy społecznej na temat problematyki bezdomności, przełamywania negatywnych stereotypów oraz naturalnego tworzenia narzędzi politycznych, systemowych i instytucjonalnych, służących kohezji społecznej. Stąd w kontekście rozwiązywania problemu bezdomności oraz budowania systemu przeciwdziałania temu zjawisku i wspierania ludzi bezdomnych niezbędne jest przenikanie się oddziaływań w obszarze prewencji, interwencji, integracji. Przy tworzeniu rozwiązań głównie zorientowanych na prewencję, kluczowe jest umieszczenie ich w pewnym systemie nie wyabstrahowanym od interwencji i integracji, ale płynnie się z nim przenikających. Prewencja bezdomności instrumenty polityki społecznej Planowanie i wdrażanie skutecznych oraz adekwatnych instrumentów prewencji bezdomności musi być podparte rzeczywistą analizą przyczyn i czynników do bezdomności prowadzących. Jeden z najważniejszych europejskich badaczy zajmujących się problematyką deprywacji mieszkaniowej Bill Edgar podaje następujące czynniki sprzyjające i determinujące sytuację wykluczenia mieszkaniowego, czyli bezpośredniego zagrożenia bezdomnością. Tabela nr 2. Czynniki podatności i zagrożenie Wykluczeniem Mieszkaniowym 9. Przyczyny Czynniki zagrożenia Komentarz Strukturalne procesy ekonomiczne niestabilne zatrudnienie, wpływ na dochody 8 P. Olech, Polityka społeczna a standardy usług w zwalczaniu bezdomności [w:] Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach, red. A. Dębska-Cenian, P. Olech, Gdańsk 2008, s B. Edgar, H. Meert, Fourth Review of Statistics on Homelssness in Europe, Bruksela 2005, s. 12, tłum. własne. 7

8 Instytucjonalne Relacje Personalne wzrastająca imigracja bardziej rygorystyczna definicja pełnego obywatelstwa dostępne główne usługi brak dostępnych usług mechanizmy alokacji (usługi i publiczna przynależność mieszkalnictwa) deficyty w odpowiednich usługach brak koordynacji pomiędzy funkcjonującymi usługami (włącznie z mieszkalnictwem) status rodzinny sytuacja związku/relacji rozpad związku/relacji ekonomiczny/zatrudnieniowy status status etniczny status obywatelski niepełnosprawność/długotrwała choroba osiągnięcia edukacyjne uzależnienia wiek/płeć sytuacja imigrantów efekt ksenofobii, rasizmu i dyskryminacji wzrastające znaczenie selektywności w kontekście dostępności do usług (ochrony społecznej) niedopasowane do potrzeb wsparcia/pomocy odpowiadających potrzebom nieodpowiednie do potrzeb (przestrzenna koncentracja, procedury dostarczania) prewencja, interwencja kryzysowa oddziałuje na kontinuum proces pomocy i mieszkalnictwa samotne osoby bardziej zagrożone toksyczni partnerzy, rodziny zastępcze śmierć, rozwód, separacja rozporządzalny dochód prawdopodobieństwo dyskryminacji dostęp do ochrony socjalnej włączając zdrowie psychiczne i zaburzenia uczenia się (upośledzenie umysłowe) niskie wykształcenie i kwalifikacje (osiągnięcia) alkohol, narkotyki, hazard młodzi/starzy, kobiety status uchodźcy/krótki pobyt Ponadto B. Edgar wyodrębnia szczegółowe i węższe przyczyny samego stanu bezdomności, co interesujące wskazuje on jednocześnie na specjalne zogniskowanie pomocy w zależności od jej przyczyn. Jeśli bardziej wiążą się one z czynnikami niezależnymi i niejako zewnętrznymi, wsparcie powinno być ukierunkowane na mieszkalnictwo, natomiast jeśli punkt ciężkości leży po stronie czynników wewnętrznych to wsparcie powinno być ukierunkowane na szeroko zakrojoną pomoc społeczną, ukierunkowaną na integrację społeczną i zawodową. Tabela nr 3. Czynniki prowadzące do bezdomności. Przyczyna Czynnik Skutek Ognisko wsparcia strukturalna instytucjonalna relacje bieda bezrobocie mieszkalnictwo życie instytucjonalne ośrodki wychowawcze doświadczenia więzienne wojsko zbrojne toksyczne relacje (dzieciństwo) toksyczne relacje (z partnerem) rozpad rodziny (śmierć długi kryzysy finansowe eksmisje (zachowanie, zaległości) opuszczanie opieki opuszczanie opieki opuszczanie więzienia zwolnienie z wojska opuszczanie domu rodzinnego przemoc domowa (ucieczka) kopiowanie zachowań (samotne życie) lub separacja) personalna choroby psychiczne pogorszenie/epizody chorobowe PREWENCJA ognisko mieszkalnictwo 8

9 kłopoty z uczeniem uzależnienie od narkotyków uzależnienie od alkoholu wstrzymanie wsparcia (zerwanie) nadużywanie nadużywanie ognisko opieka/pomoc REINTEGRACJA Wydaje się, że ujęcia te są wyczerpujące i bardzo szerokie, przy czym zróżnicowanie czynników na strukturalne i instytucjonalne zwraca uwagę nie tylko na fakt, że ludzie bezdomni sami sobie winni są swojej sytuacji życiowej, ale istnieje wiele mechanizmów społecznych powodujących i sprzyjających temu zjawisku. Jest to o tyle ważne, bo umożliwia lepsze planowanie i zarządzanie polityką społeczną w danym regionie czy też kraju. Ponadto znamienne jest, że olbrzymia większość europejskich autorytetów bezwarunkowo odrzuca tezę jakoby powodem bezdomności był wybór. Deklaracja taka traktowana jest jako swego rodzaju psychologiczny mechanizm obronny, maskujący rzeczywiste problemy i czynniki, które doprowadziły do pojawienia się tego stanu. Jak zatem, w kontekście zidentyfikowanych przyczyn i czynników prowadzących do bezdomności, powinna wyglądać polityka społeczna ukierunkowana na jej zapobieganie i przeciwdziałanie? Walka z bezdomnością jest działaniem niezwykle kosztownym, pod względem ekonomicznym i społecznym, truizmem jest zaś przypominanie, że profilaktyka kosztuje zdecydowanie mniej. Prewencja jest kierowana głównie do ludzi w sytuacji zagrożenia bezdomnością oraz znajdujących się w warunkach niezabezpieczonego lub nieadekwatnego zamieszkiwania (ETHOS 3 i 4). Działania profilaktyczne powinny być ukierunkowane możliwie szeroko, obejmując przede wszystkim rynek mieszkaniowy oraz rynek pracy. Działania prewencyjne skierowane powinny być na walkę z podstawowymi przyczynami bezdomności oraz redukcję ryzyka zostania osobą bezdomną. Działania te powinny być realizowane w różnych obszarach, takich jak legislacja i prawodawstwo, w wymiarze ustrojowym (system pomocy społecznej, system mieszkalnictwa), społecznym (rodzina, lokalne społeczności), psychologicznym (przeciwdziałanie wykluczeniu i izolacji). W związku z dużą liczbą osób i grup zagrożonych bezdomnością, należy przedsięwziąć działania umożliwiające realną pomoc w zapobieganiu bezrobociu oraz wykluczeniu mieszkaniowemu. Szczególną uwagą należy objąć przede wszystkim osoby i rodziny żyjące w mieszkaniach substandardowych (przeludnionych, niespełniających norm mieszkaniowych) oraz mieszkaniach zajmowanych nielegalnie (działki, squating). Profilaktyka bezdomności może być także celowo ukierunkowana np. poprzez odpowiednie przepisy w zakresie eksmisji, pomocy ludziom wychodzącym z instytucji (z domu dziecka czy więzienia), a także poprzez odpowiednią politykę związaną z zadłużeniami. Ważnym elementem prewencji są działania w zakresie komunikacji społecznej, uwzględniające zarówno kampanie medialne ukierunkowanie na przełamywanie negatywnych stereotypów, jak i działania edukacyjne wśród młodzieży czy dzieci. Działania o charakterze wczesnej interwencji mają znamiona działań prewencyjnych i po części osłonowych. Koncentrują się na identyfikowaniu grup szczególnego ryzyka i skierowaniu do nich szerokiego spektrum działań służących zapobieganiu procesom wchodzenia w bezdomność. Charakterystyczne dla tej pomocy jest to, że jest ona świadczona w środowisku osób zagrożonych bezdomnością. Ponownie odwołując się do sytuacji analogicznej związanej z profilaktyką, należy zaznaczyć, że wczesna interwencja pozornie może być kosztowna, jakkolwiek utrzymanie w środowisku osób zagrożonych bezdomnością zarówno w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym wydaje się ze wszech miar uzasadnione i korzystne. 10 Instrumenty polityki społecznej ukierunkowane są na zapobieganie i przeciwdziałanie bezdomności. W wymiarze całościowym zwalczania i rozwiązywania problemu można wyróżnić cztery rodzaje instrumentów polityki społecznej: prewencyjne, interwencyjne, opiekuńcze, integracyjne. 10 P. Olech, op. cit., s

10 Wszystkie instytucje działające na polu polityki społecznej w wymiarze pomocy społecznej, mieszkalnictwa, zdrowia, zatrudnienia, edukacji posiadają instrumenty we wszystkich rodzajach, co zwizualizowano na poniższym rysunku. Na szaro zaznaczono instytucje polityki społecznej, na czarno zaś instytucje innych polityk. Rysunek nr 2. Instrumenty polityki społecznej i główne instytucje polityki społecznej, które dane instrumenty mogą wykorzystywać. Funkcjonujące obecnie w Polsce instrumenty prewencyjne we wszystkich wymiarach polityki społecznej: pomoc społeczna: praca socjalna, świadczenia rodzinne, zasiłki, kluby, świetlice, organizowanie społeczności lokalnych (CAL), poradnictwo, placówki wychowawcze, rodziny zastępcze rynek pracy: doradztwo, trening i edukacja zawodowa, ekonomia społeczna, zatrudnienie wspierane mieszkalnictwo: dodatki mieszkaniowe, poradnictwo, zamiany, mieszkania społeczno-czynszowe, komunalne, socjalne służba zdrowia: profilaktyka zdrowotna, terapia, konsultacje psychologiczne, rehabilitacja, badania profilaktyczne, szczepienia ochronne edukacja: stypendia, obowiązek edukacji, zajęcia dodatkowe, wyrównawcze, kluby, świetlice, szkolenia, kursy wymiar sprawiedliwości: probacja, resocjalizacja, polityka eksmisyjna, redukowanie zadłużeń, program korekcyjno-edukacyjny bezpieczeństwo publiczne: edukacja, szkolenia, kursy, dzielnicowi, wspólne patrole, wczesna interwencja Szczegółowo analizując instrumenty prewencyjne polityki społecznej w zakresie zapobiegania bezdomności można wyszczególnić następujące instrumenty we wszystkich wymiarach polityki społecznej. Pomoc społeczna 10

11 praca socjalna, zasiłki, świadczenia (ekonomiczne usamodzielnienie, zagospodarowanie, usamodzielnienie), wsparcie psychologiczne, terapia placówki wychowawcze, schroniska, mieszkania wspierane, chronione, rodziny zastępcze kluby, świetlice, kółka, samopomoc poradnictwo (obywatelskie, specjalistyczne) Kluby Integracji Społecznej (KIS), Centra Integracji Społecznej (CIS) Organizowanie Społeczności Lokalnych (CAL) warsztaty terapii zajęciowej ekipy robocze, warsztaty zawodowe, szkolenia, prace społecznie-użyteczne, praca na rzecz placówek mentoring-coaching (jobcoachning, asystowanie, lifecoaching, akompaniowanie, broker edukacyjny) ekonomia społeczna (spółdzielnie socjalne, firmy społeczne, przedsiębiorstwa) mieszkania chronione i wspierane streetworking, animator lokalny, liderzy wolontariat mentor, tłumacz osoby głuchoniemej, przewodnik osoby niewidomej, asystent osób niepełnosprawnych, asystent personalny Rynek pracy doradztwo (pośrednictwo pracy, doradztwo zawodowe) trening i edukacja zawodowa (Kluby Pracy, szkolenia zawodowe, staże, przygotowanie zawodowe, prace społecznie-użyteczne, warsztaty zawodowe ekonomia społeczna (spółdzielnie socjalne) zatrudnienie wspierane (zatrudnienie subsydiowane, zatrudnienie wspierane CIS, wsparcie indywidualne, praktyczne, szkoleniowe), wsparcie podczas zatrudnienia Mieszkalnictwo dodatki mieszkaniowe poradnictwo zamiany mieszkaniowe mieszkania społeczno-czynszowe, komunalne (publiczne), socjalne, wspierane eksmisje i polityka zadłużeniowa Służba zdrowia profilaktyka zdrowotna terapia, psychoterapia, wsparcie psychologiczne konsultacje psychologiczne rehabilitacja badania profilaktyczne szczepienia ochronne Edukacja stypendia obowiązek edukacji, zajęcia dodatkowe, wyrównawcze pogadanki, wizyty studyjne wolontariat kluby, świetlice szkolenia, kursy, treningi wsparcie psychologiczne szkolenia czeladnicze, twarde edukacja formalna (np. uzupełniające), edukacja zawodowa Wymiar sprawiedliwości 11

12 probacja polityka eksmisyjna redukowanie zadłużeń i długów program korekcyjno-edukacyjny System penitencjarny resocjalizacja probacja pomoc postpenitencjarna wparcie administracyjne przygotowanie do wyjścia Analiza poszczególnych instrumentów ukazuje nam jak różnorodne rozwiązania mogą być adresowane wobec różnorodnych zagrożeń związanych z bezdomnością. Instrumentarium pomocy społecznej jest szczególnie szerokie i możliwe do wykorzystywania w zwalczaniu przyczyn związanych z ubóstwem, brakiem pracy czy dysfunkcjami rodziny. Instrumenty rynku pracy mogą mieć nieprzebrane zastosowanie w zmniejszaniu ryzyka bezdomności poprzez profesjonalną aktywizację społeczną i zawodową ludzi wykluczonych społecznie. Instrumenty w zakresie mieszkalnictwa są fundamentem i chyba jednym z najważniejszych elementów systemu zapobiegania zjawisku. Doświadczenia krajów europejskich a także Stanów Zjednoczonych pokazują bowiem, że bez odpowiednio funkcjonującego mieszkalnictwa nie można mówić ani o zapobieganiu bezdomności, ani o pełnej integracji ludzi bezdomnych. Rozwiązania i działania w zakresie zdrowia mogą chronić przed nią ludzi niepełnosprawnych, schorowanych czy starszych. Umożliwiają także np. poprzez odpowiednie działania terapeutyczne ochronę ludzi przed negatywnymi skutkami uzależnień. System edukacji ma szczególną rolę w odpowiedniej socjalizacji, a także wyrównywaniu poziomu wiedzy i umiejętności. Wszystko to bezpośrednio odnosi się do przyczyn bezdomności, umożliwiając zmniejszanie ryzyka. W końcu wymiar sprawiedliwości i system penitencjarny posiadają wiele różnych instrumentów, które mogą być wykorzystywanie w zapobieganiu bezdomności ludzi wychodzących na wolność lub posiadających zadłużenia. Wszystkie instytucje z wymienionych powyżej obszarów dysponują także odpowiednimi narzędziami umożliwiającymi realizacje i wykorzystanie niniejszych instrumentów polityki społecznej. Wśród wielu narzędzi do instrumentów zapobiegania bezdomności można wymienić: Pomoc społeczna kontrakt socjalny indywidualny program integracyjny dla uchodźców, usamodzielnienia dla dzieci i młodzieży opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze lub rodziny zastępcze, aktywizacji lokalnej, zatrudnienia socjalnego kontrakt na uczestnictwo w szkoleniach, ekipach, warsztatach, pracach społecznych umowa realizacji pracy wolontarystycznej kontrakt projektowy Rynek pracy kontrakt (umowa) na realizację szkoleń, prac interwencyjnych, robót publicznych, stażu, przygotowania zawodowego, spółdzielni socjalnej Mieszkalnictwo 12

13 umowa redukcji zadłużenia, umowa na użytkowanie mieszkania Służba zdrowia kontrakt terapeutyczny Edukacja kontrakt szkoleniowy Zapobieganie bezdomności prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka Wszystkie wymienione powyżej instrumenty oraz uzupełniające je narzędzia mogą potencjalnie służyć celom polityki społecznej zorientowanym na skuteczne zapobieganie bezdomności. Analiza instrumentów, które można wykorzystywać w przeciwdziałaniu jej, pokazuje, że jedna część ma inny charakter od drugiej. Widzimy wyraźnie, że wiele z nich odnosi się do bezpośredniego zabezpieczenia osób lub rodzin zagrożonych bezdomnością. Wykorzystanie wybranych instrumentów, np. pomocy społecznej czy mieszkalnictwa, można nazwać zatem prewencją celową poprzez wczesną interwencję, zapobiegającą utracie domu i umożliwiającą pozostawienie osób w środowisku. Kolejną odsłoną prewencji, jest systemowe wykorzystywanie instrumentów np. rynku pracy, służby zdrowia, mieszkalnictwa czy edukacji w przypadku ludzi, którzy mogą być potencjalnie zagrożeni bezdomnością, ale dotykają ich innego rodzaju problemy (np. bezrobocie) lub też nie dotykają ich żadne poważne problemy społeczne. Można ją nazwać systemową, ponieważ powinna oddziaływać na wszystkich obywateli zabezpieczając przed kryzysem związanym z bezdomnością. Wydolność i skuteczność instrumentów w jej ramach ma kluczowe znaczenie dla poczucia zagrożenia tym zjawiskiem danych obywateli, dla przykładu należy powiedzieć, że Polacy w porównaniu do innych nacji UE, czują się bardziej narażeni na bezdomność (Polska na 6 miejscu poczucia zagrożenia) 11. Wymienione powyżej instrumenty polityki społecznej w jej zapobieganiu mają głównie wymiar prewencji celowej oraz systemowej. Pozostaje jeszcze jednak inny wymiar długofalowego zapobiegania bezdomności, mianowicie edukacja i komunikacja społeczna, szeroko rozumiana profilaktyka bezdomności, która bardziej odnosi się do budzenia świadomości i kształtowania prawidłowych postaw związanych z sytuacją braku domu. Profilaktyka taka ukierunkowana jest na edukację i budzenie świadomości w zakresie czynników prowadzących do bezdomności, tj. uzależnienia, przemoc domowa, choroby psychiczne, niepełnosprawność czy bezrobocie, chroniąc obywateli przed zagrożeniami, które potencjalnie mogą przyczyniać się do niej. Działania takie skierowane są do wszystkich obywateli, w tym przede wszystkim do ludzi młodych. Dobrym zobrazowaniem braków w polskiej świadomości zjawiska bezdomności są wyniki badania Eurobarometru, które ukazują, że w przeciwieństwie do innych krajów, mieszkańcy Polski przyczyn tego zjawiska raczej upatrują w jednostkowych i indywidualnych czynnikach (alkoholizm, narkomania, wybór) niż w czynnikach strukturalnych i instytucjonalnych (bezrobocie, długi, bieda). Badanie pokazuje jednocześnie, że w Polsce, zupełnie inaczej niż w wysoko rozwiniętych państwach Europy, kształtują się reakcje na bezdomność. Przykładowo, bezpośrednie wsparcie finansowe osób bezdomnych (niemal 40%) udziela wielu mieszkańców Polski, natomiast w mniejszym zakresie wspiera organizacje pomagające bezdomnym (30%), oraz w ogóle im nie pomaga (niemal 20%). W innych krajach proporcje te wyglądają odmiennie, np. w Finlandii ponad 80% populacji wspiera organizacje lub pracę osób bezdomnych, zaś jedynie 15% wspiera finansowo ludzi bezdomnych (dając datki). 11 Poverty and Exclusion, Special Eurobarometer 279/Wave 67.1 TNS Opinion & Social; str Dostępne:

14 Podsumowując i obrazując powyższą analizę instrumentów zapobiegania bezdomności można pokusić się o ukazanie 3 różnych wymiarów przeciwdziałania temu zjawisku, różnicujących się na zakres, grupy docelowej oraz możliwości ich wykorzystywania. Tabela nr 4. Trzy wymiary przeciwdziałania bezdomności. Wymiary przeciwdziałania bezdomności Grupy docelowe Cel Instrumenty polityki społecznej Przykładowe praktyczne zastosowanie instrumentów Prewencja celowa Prewencja systemowa Profilaktyka ludzie bezpośrednio zagrożeni bezdomnością np. w sytuacji niezabezpieczonego, niestablinego zamieszkiwania oraz nieadekwatego zakwaterowania (sytuacja wykluczenia mieszkaniowego) zmniejszenie ryzyka bezdomności ludzie, których dotykają problemy społeczne, które są czynnikami zwiększającymi zagrożenie bezdomnością np. uzależnienia, ubóstwo, niepełnosprawność, choroby psychiczne, bezrobocie, przemoc itp. prewencja systemowa dotyczy także wszystkich obywateli. zmniejszenie ryzyka zagrożenia bezdomnością wszyscy obywatele zwiększenie wiedzy i świadomości w zakresie bezdomności i zagrożenia nią, redukowanie zagrożenia doświadczania problemów społecznych pomoc społeczna, rynek pracy, mieszkalnictwo, edukacja, służba zdrowia, wymiar sprawiedliwości, system penitencjarny 1. mieszkalnictwo 1. eksmisje - redukowanie społeczne tworzenie 1. kampanie społeczne zadłużeń, możliwość ich rynku mieszkań łatwo upowszechniające odpracowania dostępnych dla ludzi o wiedzę o przyczynach tworzenie ekonomicznej niskich dochodach, na bezdomności, możliwości spłacenia wynajem przełamujące negatywne długów i opłacalności 2. uzależnienia skuteczna stereotypy podjęcia zatrudnienia terapia uzależnienia od 2. edukacja obywatelska 2. przemoc alkoholu o systemie polityki zabezpieczenie rodziny, wykorzystywanie społecznej, mieszkalnictwo stacjonarnych przysługujących wspierane, program wyjazdowych form prawach, problemach korekcyjno-edukacyjny 3. poradnictwo społecznych dla sprawców przemocy obywatelskie 3. profilaktyka uzależnień 3. opuszczenie Zakładów upowszechnianie wiedzy poszerzanie wiedzy i Penitencjarnych o przysługujących świadomości, programy prawach alternatywne usamodzielnienia 4. zatrudnienie programy zagospodarowanie czasu osadzonych, integracji zawodowej dla wolnego młodzieży, wykorzystujące m.in. ludzi zagrożonych kółka zainteresowań mieszkania wspierane wykluczeniem społecznym We wszystkich trzech wymiarach zapobiegania bezdomności chodzi o wytworzenie swoistej membrany ochronnej. Pierwsza powinna obejmować szeroko wszystkich obywateli, kolejna osoby doświadczające różnorodnych problemów i trudności (m.in. bezrobocia, uzależnień, kłopotów rodzinnych, problemów z prawem, 14

15 których konsekwencją może być bezdomność), ostatnia powinna chronić ludzi już bezpośrednio zagrożonych tym zjawiskiem. Rysunek nr 3. System zapobiegania bezdomności. Skuteczność systemu polityki społecznej minimalizującego ryzyko zjawiska bezdomności wymaga jednocześnie oddziaływania na zapobieganie wykluczeniu mieszkaniowemu oraz kompleksowego przeciwdziałania różnym problemom społecznym, będących czynnikami potencjalnie to zjawisko wyzwalającymi. Kompleksowy system polityki społecznej ukierunkowany na rozwiązywanie problemu powinien zawierać elementy prewencji celowej, ocierającej się o wczesną interwencję, tak by jak najmniej osób zagrożonych, bezdomności doświadczało. System taki musi także zawierać elementy prewencji systemowej ukierunkowanej na zmniejszanie ryzyka wchodzenia w grupę potencjalnie zagrożonych. Ponadto dla holistycznego zapobiegania temu zjawisku, niezbędna jest szeroka i długofalowa profilaktyka, oznaczająca zwiększanie świadomości oraz edukację obywateli, społeczności lokalnych w zakresie czynników sprzyjających zagrożeniu tym zjawiskiem. Dopiero połączenie tych trzech elementów gwarantuje stworzenie kompleksowej osłony chroniącej wiele grup społecznych przed utratą dachu nad głową. Część II Wybrane kluczowe zagadnienia dla przeciwdziałania i zapobiegania bezdomności W kontekście zapobiegania bezdomności Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności skupiło się w 2009 r. na wybranych obszarach problemowych, identyfikując i diagnozując w nich specyficzną sytuację oraz wskazując rozwiązania celowe i systemowe, które w znacznym stopniu mogą przyczynić się do skuteczniejszego przeciwdziałania zjawisku. Skupiono się na opracowaniu diagnozy w wybranych newralgicznych obszarach związanych z zapobieganiem bezdomności oraz wypracowaniu rekomendacji w zakresie wdrażania i stosowania konkretnych narzędzi prewencyjnych w zakresie polityki społecznej. Zapobieganie bezdomności kobiet i dzieci 15

16 Na samym początku tej części opracowania warto przyjrzeć się trudnościom i konsekwencjom jakie tego rodzaju bezdomności towarzyszą. Wyświetlenie tego zagadnienia pomoże unaocznić potrzebę prewencji szczególnie w tej grupie społecznej. Bezdomność kobiet w świetle badań socjodemograficznych 12 Jak wskazują wyniki badań z lat 2005 i 2007 kobiety stanowią około 16% populacji ludzi bezdomnych do których dotarto w obu przedsięwzięciach. W większości legitymują się one wykształceniem podstawowym lub zawodowym. Pod względem wieku nie ma kategorii dominującej, w sytuacji braku domu znajdują się kobiety z każdego przedziału wiekowego. Analizując aktualne miejsce pobytu osób bezdomnych ze względu na płeć, największe różnice dostrzec można w kategorii działki i altany, gdzie zdecydowanie częściej przebywają kobiety (25,9%) niż mężczyźni (14,7%). Analogiczna sytuacja przedstawia się w przypadku mieszkań wspieranych (6,1% do10,9%). Mężczyźni częściej niż kobiety przebywają w innych miejscach niemieszkalnych (12% do 17,9%) oraz w zakładach karnych (0,6% do 6,2%). Najogólniej rzecz ujmując najwięcej bezdomnych kobiet przebywa na terenie Trójmiasta. Bezdomne kobiety w województwie pomorskim najczęściej przebywają w schroniskach oraz w altanach na terenie ogródków działkowych. Martwić może fakt, iż jedynie 9,8% wszystkich kobiet przebywa w mieszkaniach wspieranych, które przez specjalistów uważane są za duży krok w wyjściu z bezdomności. Kątem u rodziny lub znajomych mieszka 11% bezdomnych kobiet. Częściej są one młodsze niż mężczyźni. W 2007 r. w kategorii do 40 roku życia przeważają kobiety (19% mężczyzn, 41,6% kobiet), mężczyźni dominują w dwóch kolejnych przedziałach od 40 do 60 lat (45% kobiet, 67,2% mężczyzn). W 2007 r. średni okres pozostawiania w bezdomności w przypadku kobiet to niemal 6 lat, a w przypadku mężczyzn niemal 8 lat. Znajdują się one przede wszystkim we wstępnej fazie bezdomności (do 2 lat). Ponad 60% przebadanych kobiet w dniu realizacji badania znajdowało się w różnego rodzaju instytucjach, prawie 40% przebywało poza nimi. Najczęściej kobiety znajdowały się w placówkach oraz na działach i altankach. Co dziesiąta badana zamieszkiwała mieszkania wspierane i inne miejsca niemieszkalne (niebędące działkami i altankami). Najczęstszą przyczyną strukturalną wskazywaną przez osoby bezdomne jest wymeldowanie (31,6%), wypędzenie (26,9%) oraz ucieczka przed przemocą domową (19,3%). Główną jednostkową przyczyną bezdomności kobiet jest rozpad związku małżeńskiego (33,4%), co czwarta przebadana wskazała na problemy choroby alkoholowej (24,8%). Bezdomne dzieci w świetle badań socjodemograficznych 13 W badanie socjodemograifcznym w 2009 r. dotarto do 218 dzieci, w 2007 zliczono ich 197, zaś w 2005 r. było ich 283. Odpowiedzi uzyskane były od rodziców bezdomnego dziecka bądź jego opiekuna(ów). Ich populacja pod względem wieku jest różnorodna. Co czwarte dziecko nie przekroczyło 2 lat, co piąte dziecko skończyło 10 lat. Ze względu na płeć możemy powiedzieć, że więcej jest bezdomnych chłopców (52,28%). Ponad połowa przebywa w placówkach, co czwarte 12 Część powstała w oparciu o tekst: M. Dębski, Sytuacja bezdomnych kobiet w województwie pomorskim, Forum. O bezdomności bez lęku, red. Ł. Browarczyk, Gdańsk 2008, s Część powstała w oparciu o tekst: M. Dębski, Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa pomorskiego grudzień 2007 (Raport z badań), Pomost pismo samopomocy. O bezdomności bez lęku, red. A. Dębska-Cenian, G. Cis, A. Maj, B. Prusak, Gdańsk 2007, s

17 zamieszkuje w altance na terenach ogródków działkowych. Trzy czwarte bezdomnych dzieci posiadało ostatnie zameldowanie na terenie województwa pomorskiego, co piąte nigdy nie posiadało meldunku. Zdecydowana większość posiada ubezpieczenie zdrowotne. Analizując fazy bezdomności dzieci okazuje się, że najwięcej z nich trwa w bezdomności do 2 lat (faza wstępna). Jednym z głównych wniosków płynących z badań jest fakt dziedziczenia bezdomności, gdyż ponad połowa dzieci przebywających we wstępnej fazie bezdomności nie ukończyła dwóch lat. Prawdopodobnie urodziły się już w placówce dla osób bezdomnych. Widać również, że we wstępnej fazie znajduje się 20% dzieci które mają powyżej 10 lat. Z przeprowadzonych badań wynika, że pozbawieni domu mali mieszkańcy województwa pomorskiego rzadko chodzą niedożywieni zaś ciepłe posiłki spożywają zazwyczaj kilka razy dziennie. W ciągu ostatnich 12 miesięcy bezdomne dzieci najczęściej przebywały w schroniskach dla osób bezdomnych, jak również na działkach oraz w mieszkaniach wspieranych. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzić należy, że w województwie pomorskim nie ma problemu ulicznych bezdomnych dzieci. Analizując ich sytuację rodzinną należy wskazać, że w wielu przypadkach mamy do czynienia z problemem wielodzietności rodzin oraz ich rozbicia. Niemal 60% rodzin doświadczających bezdomności jest niepełna. Główne problemy związane z profilaktyką bezdomności kobiet i dzieci W kontekście analizy rysu diagnostycznego bezdomności kobiet i dzieci, funkcjonowania systemu wsparcia oraz doświadczeń organizacji i instytucji działających w obszarze tego zjawiska można się pokusić o identyfikację najważniejszych problemów w zakresie prewencji. Instytucjonalizacja Doświadczenia instytucji i organizacji pracujących z bezdomnymi kobietami i dziećmi wskazują na poważny problem relatywnie łatwej i silnej. Kobiety z dziećmi najczęściej trafiają do schronisk, czyli placówek o dość wysokich standardach. Większość z nich trafia tam w dość trudnej sytuacji psychologicznej, poszukuje bezpieczeństwa i spokoju. Priorytetem staje się, nie rozwiązanie problemu, a zapewnienie bezpieczeństwa, ustabilizowanie sytuacji życiowej. Zrozumienia wymaga niechęć podopiecznych do podejmowania ryzyka wyjścia z bezdomności (opuszczenia placówki), rozpoczęcia zatrudnienia czy wynajęcia mieszkania, ponieważ wiąże się to z dużym ryzykiem utraty poczucia bezpieczeństwa. Wiele kobiet doświadczających bezdomności, odpowiadając za dziecko lub dzieci, dokonuje niekiedy nieświadomego wyboru między niepewną przyszłością a już oswojoną teraźniejszością. Wybierają bezdomność, ponieważ każda propozycja zmiany wiąże się z ryzykiem utraty poczucia bezpieczeństwa. Niska aktywność społeczna i zawodowa Kobiety przebywające w placówkach, rzadziej niż bezdomni mężczyźni, są aktywne zawodowo, w wielu sytuacjach niechętnie podejmują jakiekolwiek działania ukierunkowane na poprawienie swojej sytuacji życiowej. Dość częstym syndromem jest zasłanianie się koniecznością sprawowania opieki nad dzieckiem, w przypadku gdy kierowana jest oferta aktywizacyjna, propozycja pracy czy podjęcia innych działań ukierunkowanych na usamodzielnienie. Istnieje jeszcze wiele innych problemów związanych z bezdomnością kobiet i dzieci, które w tym miejscu nie zostaną przedstawione. Priorytetem opracowania jest bowiem ukazanie zagadnienia profilaktyki. Wszystkie powyższe problemy 17

18 wypunktowane w diagnozie zjawiska ukazują jego złożoność, trudności w (re)integracji, a także wielką kosztowność społeczną i ekonomiczną tego problemu. Wydaje się, że schronisko dla kobiet z dziećmi, szczególnie dla rodzin doświadczających przemocy powinno być absolutną ostatecznością. Proza życia pokazuje jednak, że rozwiązanie to często stanowi najprostszy i najłatwiej dostępny środek zaradczy. W związku z coraz powszechniejszym funkcjonowaniem tego typu placówek powszechną staje się sytuacja kierowania kobiet z problemami przemocy do ośrodków dla bezdomnych. Staje się tak głównie z dwóch powodów. Pierwszy to słaba diagnoza początkowa kryzysu jaki dotyka kobiety i dzieci. Zdefiniowanie zagrożenia bezdomnością nie powinno automatycznie oznaczać przypisania do określonego systemu wsparcia dopiero dokładna diagnoza przyczyn bezdomności powinna wskazywać odpowiednie instytucje, które zapewnią wsparcie. Tymczasem wiele instytucji i organizacji stosuje schemat, w którym w sytuacji zagrożenia utratą domu automatycznie sprawa kierowana jest do pomocy społecznej, najczęściej pracowników socjalnych zajmujących się bezdomnością, a finałem często jest skierowanie matek z dziećmi do placówki dla bezdomnych. Kobieta z dziećmi przypisana zostaje do systemu pomocy ludziom bez domu, chociaż w wielu sytuacjach można byłoby wykorzystać inne formy wsparcia. Kolejnym słabym ogniwem systemu związanym ze słabą diagnozą początkową jest problem złego zaadresowania pomocy, przykładowo wiele kobiet doświadczających przemocy, z poważnymi problemami psychicznymi trafia do placówek dla bezdomnych, nie specjalnie do tego przystosowanych, gdzie nie ma odpowiedniej kadry. Drugi powód to brak odpowiedniego zaplecza usług wsparcia dla kobiet z dziećmi, które doświadczają przemocy. Niewielka liczba punktów interwencji kryzysowej, którym najczęściej brakuje także miejsc hostelowych powoduje sytuację, w której, aby zapewnić bezpieczeństwo kobiecie, proponuje się miejsce w placówce dla ludzi bezdomnych. Realizowana także w wielu miejscach interwencja kryzysowa z wykorzystaniem miejsc hostelowych, ma także ograniczenia czasowe. Z zasady miejsca takie są tymczasowe (krótkoterminowe). Niekiedy w tak krótkim okresie czasu trudno jest znaleźć jakieś opcje mieszkaniowe dla całej rodziny. W takiej sytuacji jeden kryzys związany z doświadczaniem przemocy, zastępowany jest przez inny bezdomność. Wydaje się, że w przypadku konieczności zapewnienia schronienia kobietom z dziećmi w sytuacji przemocy domowej, najlepszym rozwiązaniem byłoby pozostawienie rodziny w miejscu zamieszkania, a usunięcie sprawcy. Jeśli jest to niemożliwe, należałoby oferować schronienie, ale nie w formie instytucjonalnej. Idealną byłaby sytuacja, w której kobieta z dziećmi uciekająca przed przemocą trafia do mieszkania wspieranego, umieszczonego w naturalnym, pozainstytucjonalnym, środowisku. W mieszkaniu takim mogłaby być świadczona wszelka pomoc od prawnej po socjalną. Jednocześnie ryzyko instytucjonalizacji czy piętno przypisania stygmatu bezdomności zostałyby zredukowane. W sytuacji braku możliwości zapewnienia mieszkania wspieranego wydaje się, że bardziej dostosowanym do ich potrzeb, jest wykorzystanie pobytu w Specjalistycznym Ośrodku Wsparcia (SOW) dla ofiar przemocy. Jest to jednostka ukierunkowana na udzielenie specjalistycznej pomocy osobom doświadczającym przemocy w rodzinie. Ich tworzenie i prowadzenie należy do zadań z zakresu administracji rządowej, realizowanych przez powiat, zaś finansowane są z budżetu państwa. Placówki dostarczają wyspecjalizowane i profesjonalne usługi, że lepiej odpowiadające na złożone potrzeby i problemy rodziny doświadczającej przemocy. Ostatecznym zatem rozwiązaniem w tej konfiguracji powinno być skierowanie do placówki dla ludzi bezdomnych. Wydaje się, że wiele można byłoby uczynić w wymiarze systemowym, 18