SPIS TREŚCI. Część I. Prawo do prywatności w prawie Stanów Zjednoczonych

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Podziękowania Wstęp 1. Główne założenia Struktura książki Część I. Prawo do prywatności w prawie Stanów Zjednoczonych Rozdział 1. Filozoficzne i prawne źródła ochrony prawa do prywatności w XVII XIX w. 1. Filozoficzne źródła ochrony prawa do prywatności Naturalna wolność Locke a Utylitarna wolność Benthama i Milla Instytucjonalna wolność Liebera Prawne źródła ochrony prawa do prywatności Ameryka kolonialna Recepcja angielskiego prawa common law w amerykańskim prawie kolonialnym Wielka Karta Swobód Zasada mój dom moja twierdza a nakaz rewizji w Anglii Orzecznictwo sądowe drugiej połowy XVIII w Nakaz rewizji w Ameryce kolonialnej w XVIII w Ameryka niepodległa Znaczenie Karty Praw Elementy prywatności chronione przez prawo w XIX w Prywatna własność Prywatność porozumiewania się Prywatne informacje Rozdział 2. Definicje prawa do prywatności wypracowane w nauce prawa 1. Koncepcja Warrena i Brandeisa Analiza koncepcji right to privacy S. Warrena i L. Brandeisa Potrzeba przyznania prawnej ochrony... 67

2 8 Spis treści Przedmiot ochrony Podstawa prawna Znaczenie koncepcji Orzecznictwo Piśmiennictwo Systematyka doktrynalnych definicji ochrony prywatności Podział ze względu na zakres ochrony prawnej Podział ze względu na podmiot ochrony prawnej Podział ze względu na przedmiot ochrony prawnej Podział ze względu na środek ochrony prawnej Analiza wybranych doktrynalnych koncepcji ochrony prywatności Metoda konceptualizacji Poszczególne koncepcje ochrony prywatności Prawo do prywatności rozumiane jako prawo jednostki do kontroli nad ujawnieniem informacji odnoszących się do jej osoby Prawo do prywatności rozumiane jako prawo jednostki do ograniczenia dostępu do jej osoby Prawo do prywatności rozumiane jako prawo jednostki do ochrony jej autonomii Prawo do prywatności jako prawo do ochrony indywidualności i godności Prawo do prywatności jako prawo do ochrony intymności Krytyka tradycyjnych metod konceptualizacji prawa do prywatności Koherentyzm a redukcjonizm Poszukiwanie nowych założeń metodologicznych Feministyczna krytyka prawa do prywatności Rozdział 3. Delikt naruszenia prywatności 1. Delikt naruszenia prywatności w systemie prawa deliktowego Restatements of Torts i klasyfikacja Prossera Restatement (First) of Torts (1939) Klasyfikacja W.L. Prossera Restatement (Second) of Torts (1977) Generalne zasady Osobisty charakter prawa do prywatności Naruszenie samotności Przedmiot ochrony Ingerencja fizyczna Inne postaci ingerencji

3 Spis treści Zamiar naruszenia Naruszenie wysoce obraźliwe dla rozsądnego człowieka Szkoda Środki usunięcia szkody Wyłączenie odpowiedzialności Przywłaszczenie nazwiska lub wizerunku Przedmiot ochrony Naruszenie w celu osiągnięcia korzyści handlowych Naruszenie w celu osiągnięcia korzyści innych niż handlowe Działanie z zamiarem przywłaszczenia Szkoda Środki usunięcia szkody Wyłączenie odpowiedzialności Podanie do wiadomości publicznej spraw dotyczących życia prywatnego drugiej osoby Przedmiot ochrony Podanie do publicznej wiadomości Naruszenie wysoce obraźliwe dla rozsądnego człowieka Szkoda Środki usunięcia szkody Wyłączenie odpowiedzialności Podanie do wiadomości publicznej spraw stawiających drugą osobę w fałszywym świetle wobec opinii publicznej Przedmiot ochrony Podanie do wiadomości publicznej Naruszenie wysoce obraźliwe dla rozsądnego człowieka Działanie z lekkomyślnym lekceważeniem Szkoda Środki usunięcia szkody Wyłączenie odpowiedzialności Rozdział 4. Konstytucyjne prawo do prywatności 1. Problem konstytucyjności źródeł prawa do prywatności Znaczenie tekstu prawnego Rola sędziego

4 10 Spis treści 1.3. Koncepcje pośrednie Ochrona prywatności w drodze wykładni poszczególnych przepisów prawa konstytucyjnego I poprawka Rozwój doktryny ochrony prywatności na podstawie I poprawki Prywatność a wolność słowa Prywatność a wolność prasy Prywatność a wolność zgromadzeń IV i V poprawka Rozwój doktryny ochrony prywatności na podstawie IV poprawki Olmstead v. United States i autentyzm tekstu przepisów IV poprawki Katz v. United States i uzasadnione oczekiwanie prywatności V poprawka prawo do prywatności a zakaz samooskarżenia XIV poprawka Rozwój doktryny ochrony prywatności na podstawie XIV poprawki Griswold v. Connecticut i półcienie prywatności Eisenstadt v. Baird prawo do prywatności jako prawo jednostki Roe v. Wade i uporządkowana wolność Loving v. Virginia i prawo do małżeństwa Dane osobowe Cruzan v. Director of M.D.H. i prawo do śmierci Intymne relacje osób tej samej płci Bowers v. Hardwick Lawrence v. Texas Rozdział 5. Ustawowa ochrona prywatności 1. Pierwsze inicjatywy ustawodawcze Akty prawa stanowionego z mocą ustawy odnoszące się do ochrony prywatności Federal Privacy Act Electronic Communication Privacy Act Fair Credit Reporting Act i Gramm-Leach-Bliley Act Fair Credit Reporting Act

5 Spis treści Gramm-Leach-Bliley Act The Health Insurance Portability and Accountability Act The Children s Online Privacy Protection Act Prawo do prywatności po 11 września 2001 r. The USA Patriot Act Podsumowanie części I Część II. Prawo do prywatności w prawie międzynarodowym Rozdział 6. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 1. Rozwój idei uniwersalnej ochrony praw człowieka Prace w ramach Instytutu Prawa Międzynarodowego Cztery Wolności Prace w ramach Instytutu Prawa Amerykańskiego Karta Narodów Zjednoczonych a prawa człowieka. Rola państw Ameryki Łacińskiej Artykuł 12 w procesie tworzenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Prace w ramach Komisji Praw Człowieka ONZ Projekt Humphreya Projekt Cassina Projekt genewski Projekt z Lake Success Prace w ramach Zgromadzenia Ogólnego ONZ Model ochrony prawa do prywatności w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Zakres ochrony prawa do prywatności na podstawie art. 12 Deklaracji Dobro chronione Arbitralna ingerencja. Atak na honor i dobre imię Ograniczenia prawa do prywatności Rozdział 7. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 1. Rozwój idei uniwersalnej ochrony praw człowieka na mocy wiążących zobowiązań międzynarodowych Artykuł 17 w procesie tworzenia Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych Prace w ramach Komisji Praw Człowieka ONZ Prace w ramach Zgromadzenia Ogólnego ONZ

6 12 Spis treści 3. Model ochrony prawa do prywatności w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych Zakres ochrony prawa do prywatności na podstawie art. 17 Paktu Dobro chronione Bezprawna i arbitralna ingerencja. Bezprawny atak Zobowiązania państwa strony Paktu w zakresie ochrony prawa do prywatności Ograniczenia prawa do prywatności. Zawieszenie stosowania zobowiązań wynikających z prawa do prywatności Rozstrzygnięcia Komitetu Praw Człowieka Prywatność Imię i nazwisko Intymne relacje osób tej samej płci Autonomia decyzji w zakresie prokreacji Rodzina Pamięć przodków Opieka nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny. Kontakt z dzieckiem Wydalenie. Odmowa zgody na wyjazd z kraju Dom Korespondencja Honor i dobre imię Rozdział 8. Europejska Konwencja Praw Człowieka 1. Rozwój idei europejskiej ochrony praw człowieka Artykuł 8 w procesie tworzenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Prace w ramach Zgromadzenia Konsultacyjnego Rady Europy Prace w ramach Komitetu Ministrów Rady Europy Model ochrony prawa do prywatności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Zakres ochrony prawa do prywatności na podstawie art. 8 Konwencji Dobro chronione Przesłanki dopuszczalnej ingerencji władzy publicznej Ograniczenia prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Uchylenie stosowania zobowiązań wynikających z prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego

7 Spis treści Orzecznictwo Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Życie prywatne Autonomia decyzji w zakresie prokreacji Autonomia decyzji w zakresie zakończenia własnego życia Imię i nazwisko Tożsamość rodzinna Tożsamość płciowa Integralność psychiczna i fizyczna Intymne relacje osób tej samej płci Dane osobowe Dobre imię Wizerunek Honor Życie rodzinne Więzi rodzinne Władza rodzicielska. Opieka nad dzieckiem. Adopcja Wydalenie. Ekstradycja. Odmowa wjazdu Dom Korespondencja Rozdział 9. Amerykańska Konwencja Praw Człowieka 1. Rozwój idei międzyamerykańskiej ochrony praw człowieka Pierwsze inicjatywy w zakresie międzyamerykańskiej ochrony praw człowieka Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka Artykuł 11 w procesie tworzenia Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka Projekt przygotowany przez Międzyamerykańską Radę Prawników Prace w ramach II Specjalnej Międzyamerykańskiej Konferencji w Rio de Janerio Prace w ramach Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka Pakt z San Jose Model ochrony prawa do prywatności w Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka Zakres ochrony prawa do prywatności na podstawie art. 11 Konwencji Dobro chronione Ingerencja arbitralna i niedozwolona. Bezprawny atak Prawo do odpowiedzi

8 14 Spis treści 3.3. Ograniczenia prawa do prywatności. Zawieszenie gwarancji prawa do prywatności Orzecznictwo Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka i Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka Honor i godność Dobre imię Prywatność Integralność cielesna Autonomia decyzji w zakresie wstąpienia do służby wojskowej Autonomia decyzji w zakresie prokreacji Rodzina Więzi rodzinne Imię i nazwisko Status kobiety w rodzinie Wydalenie. Przymusowe przesiedlenie Relacje rodzinne osób tej samej płci Dom i korespondencja Podsumowanie części II Bibliografia Wykaz literatury Opracowania książkowe Artykuły naukowe, odrębne autorsko części prac zbiorowych Wykaz źródeł prawa Akty ustawowe prawa Stanów Zjednoczonych Akty prawa międzynarodowego Orzecznictwo Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Komitet Praw Człowieka ONZ Europejski Trybunał Praw Człowieka i Europejska Komisja Praw Człowieka Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka i Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka Travaux préparatoires Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich Europejska Konwencja Praw Człowieka Amerykańska Konwencja Praw Człowieka Strony internetowe

9 Podziękowania Niniejsza książka jest efektem badań prowadzonych w ramach studiów doktoranckich na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych w Katedrze Amerykanistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Praca doktorska pod tytułem Amerykańska koncepcja right to privacy i jej wpływ na prawo do prywatności w prawie międzynarodowym przygotowana w Katedrze Prawa Międzynarodowego Publicznego na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, stanowiła, po licznych zmianach i aktualizacji, kanwę dla powstania tej książki. Na ostateczny kształt pracy istotny wpływ miało stypendium finansowane przez Instytut Studiów Północnoamerykańskich na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie, które umożliwiło przeprowadzenie badań w tej instytucji. Stypendium przyznane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Holandii które obejmowało także kurs prawa międzynarodowego publicznego, prowadzonego przez Haską Akademię Prawa Międzynarodowego pozwoliło na zebranie wielu materiałów niedostępnych w Polsce, a zgromadzonych w bibliotece Pałacu Pokoju. Na rezultat prowadzonych badań zasadniczy wpływ miało uzyskanie stypendium z Funduszu Stypendialnego im. Ryoichi Sasakawa dla Młodych Liderów, które umożliwiło udział w programie naukowym na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, przeprowadzenie badań w Bibliotece Arthura W. Diamonda, bibliotece szkoły prawa tamtejszego Uniwersytetu oraz kwerendę w bibliotece Organizacji Państw Amerykańskich Columbus w Waszyngtonie. Dzięki stypendium Instytutu ONZ do spraw Badań i Szkoleń oraz Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku możliwy był mój udział w Letnim Instytucie: Globalne problemy w Organizacji Narodów Zjednoczonych: perspektywy prawne, humanitarne i polityczne, który pozwolił mi na uzyskanie wiedzy na temat przebiegu procesu decyzyjnego i osiągania kompromisu podczas tworzenia prawa międzynarodowego. Praca w Kancelarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz udział w programie Young Lawyers Scheme pozwoliły mi na pogłębienie wiedzy o orzecznictwie Trybunału omawianym poniżej. Podczas stażu naukowego na Uniwersytecie w Strasburgu prowadziłam badania dotyczące problematyki harmonizacji i standaryzacji praw człowieka w Europie, których efekty także zostały wykorzystane w tej książce. Ponadto, pragnę złożyć serdeczne podziękowania organizatorom programów: Międzynarodowej Letniej Szkole Filozofii i Polityki Instytutowi Nauk o Człowieku w Wiedniu oraz Prawa Człowieka i Kontekst Kulturowy Uniwersytetowi Bolońskiemu za możliwość uczestnictwa, które pozwoliło mi na poszerzenie wiedzy w zakresie praw człowieka z perspektywy prawnej, filozoficznej i kulturowej.

10 16 Podziękowania Składam podziękowania promotorowi mojej pracy doktorskiej, Panu prof. UJ dr. hab. Kazimierzowi Lankoszowi kierownikowi Zakładu Prawa Międzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego za opiekę naukową podczas studiów doktoranckich oraz za życzliwą pomoc. Wyrazy wdzięczności składam Panu prof. Andrzejowi Rapaczyńskiemu ze Szkoły Prawa Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku za opiekę naukową podczas prowadzonych tam badań. Serdecznie dziękuję Panu prof. Michałowi Chorośnickiemu kierownikowi Katedry Teorii i Strategii Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego za niezwykle życzliwą pomoc w pracach nad aktualizacją tej książki i motywację do pracy, bez której publikacja ta nie zostałaby ukończona. Dziękuję Panu dr. hab. Zdzisławowi Galickiemu, prof. UW przewodniczącemu Rady Naukowej Instytutu Prawa Międzynarodowego Uniwersytetu Warszawskiego za sugestie zamieszczone w recenzji pracy doktorskiej. Drugim recenzentem był świętej pamięci Pan dr hab. Zbigniew Hołda, prof. UJ, którego wskazówki pozwoliły mi na ulepszenie tej książki. Dziękuję także za recenzję książki po aktualizacji Panu prof. Rettowi Ludwikowskiemu ze Szkoły Prawa Katolickiego Uniwersytetu Ameryki w Waszyngtonie oraz wszelkie cenne uwagi w niej zamieszczone. Serdecznie dziękuję Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Mani Prorektorowi ds. dydaktyki Uniwersytetu Jagiellońskiego za niezwykle życzliwą i niezastąpioną pomoc i opiekę podczas pracy nad tą książką oraz wszelkie cenne uwagi i komentarze, bez których nie mogłaby ona powstać. Agnieszka Czubik

11 Wstęp 1. Główne założenia Przedmiotem analizy w niniejszej książce będzie prywatność z punktu widzenia jej prawnej ochrony, a w szczególności koncepcja prawa do prywatności wykształcona w prawie Stanów Zjednoczonych i jej wpływ na kształt prawa do prywatności w prawie międzynarodowym. Koncepcja prawnej ochrony prywatności po raz pierwszy sformułowana została w Stanach Zjednoczonych, będąc oryginalnym rozwiązaniem tamtejszego systemu prawnego 1. Należy podkreślić, że w dzisiejszej nauce prawa amerykańskiego prawo do prywatności kwalifikowane jest jako fundamentalny element amerykańskiej wolności 2. W literaturze podkreśla się, że koncepcja ochrony prywatności powstała na kontynencie amerykańskim i stamtąd została przejęta przez prawo brytyjskie 3. Należy jednak wskazać, że pewne wykształcone w Anglii rozwiązania zostały wykorzystane w trakcie rozwoju koncepcji prawa do prywatności. Wydaje się nawet, że bez znajomości tych rozwiązań nie byłoby możliwe pełne zrozumienie istoty prawa do prywatności, rozwiniętego później w Stanach Zjednoczonych. Próby poszukiwania definicji, która w sposób zwięzły, precyzyjny i wyczerpujący określić miałaby znaczenie prawa do prywatności, podejmowane były przez 1 Zob. np. M. Rotenberg, Consumer Privacy in The E-Commerce Marketplace, Practicing Law Institute, Patents, Copyrights, Trademarks, and Literary Property Course Handbook Series, PLI Order No. G0-00M2, June 2001, s Zob. The protection of privacy in law is one of the great contributions of the American legal system, R.A. Smolla, Law of Defamation, Part II. Invasion of Privacy and Related Torts, Chapter 10. Invasion of Privacy, 10:1. Overview: The area of interrelated torts encompassed by the umbrella term invasion of privacy is largely an American contribution to the common law, which is usually said to have its origins in the seminal law review article by Samuel Warren and Louis Brandeis published in 1890 [...].. W rozważaniach na temat prawa do prywatności w doktrynie amerykańskiej często wskazuje się, że prawo to kształtowało się równocześnie z wytyczaniem granic sfery publicznej i sfery prywatnej działalności człowieka. Zob. np. J. Waldo, H.S. Lin, L.I. Millet, Engaging Privacy and Information Technology in a Digital Age, Washington, D.C. National Academies Press, 2007, s. 19. Autorzy analizują zagrożenia prywatności w erze informacyjnej. Kategoryzują przy tym prywatność jako centralne pojęcie w historii Stanów Zjednoczonych: [ ] A central concept throughout U.S. history has been the notion of privacy and the creation of appropriate borders between the individual and the state [ ]. 2 F.S. Lane, American Privacy: The 400-Year History of Our Most Contested Right, Boston, Beacon Press, 2009, s. XX. 3 L. Kański, Prawo do prywatności, nienaruszalności mieszkania, tajemnicy korespondencji [w:] Prawa człowieka model prawny, pod redakcją R. Wiszniewskiego, Wrocław Warszawa Kraków 1991, s. 323.

12 18 Wstęp wielu badaczy 4. Niejednokrotnie zagadnienie stworzenia takiej definicji było poruszane przez sądy, działające zarówno na podstawie prawa krajowego (zob. np. w przypadku praktyki orzeczniczej Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych, zasadnicze w tym zakresie, orzeczenie w sprawie Griswold v. Connecticut 5 ), jak i na podstawie prawa międzynarodowego (zob. np. orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Costello-Roberts v. Wielka Brytania 6 ). Wielokrotnie także wskazywano na bezradność i niepowodzenie podjętych prób wykształcenia takiej definicji 7. Celem poniższej analizy nie jest przedstawienie zwięzłej, precyzyjnej i wyczerpującej definicji prawa do prywatności w prawie Stanów Zjednoczonych, lecz wskazanie na charakterystyczne cechy i elementy tego prawa wykształcone przez prawo deliktowe, prawo konstytucyjne oraz ustawodawstwo federalne, przy uwzględnieniu olbrzymiej roli, jaką odegrały piśmiennictwo prawnicze i nauka prawa. Ponadto po przeprowadzeniu analizy charakterystycznych cech i elementów amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy cechy i elementy charakterystyczne dla prawa amerykańskiego zostały odzwierciedlone w prawie międzynarodowym. Odpowiedź na to pytanie będzie jednocześnie odpowiedzią na pytanie, na ile wewnętrzne prawo powstałe w obrębie jednego kraju, jego tradycji, kultury i obyczajów może stać się prawem uznawanym uniwersalnie lub regionalnie i czy wobec konieczności osiągania kompromisów w procesie kształtowania standardów ochrony prywatności w prawie międzynarodowym ta oryginalna koncepcja amerykańska znalazła w nim odzwierciedlenie. W zakresie prawa międzynarodowego badaniu poddane zostaną, jako tworzące miarodajny obraz koncepcji ochrony prywatności, w powszechnym systemie ochrony praw człowieka: art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Paryżu w dniu 10 grudnia 1948 r., art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Nowym Jorku w dniu 16 grudnia 1966 r. oraz w regionalnych systemach praw człowieka: na kontynencie europejskim, w systemie Rady Europy art. 8 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przyjętej na posiedzeniu Komitetu Ministrów RE w Rzymie w dniu 4 Zob. szerzej rozdział drugi tej książki. 5 Griswold v. Connecticut, 381 U.S. 479 (1965). Zob. szerzej rozdział trzeci tej książki. 6 Costello-Roberts v. The United Kingdom, application no /87, , A.247-C, 36; w orzeczeniu tym wskazano, iż pojęcie życie prywatne w rozumieniu art. 8 ust. 1 jest szerokie i nie daje się wyczerpująco zdefiniować. Zob. szerzej rozdział ósmy tej książki. 7 J.B. Young, Introduction: A Look at Privacy, w: Privacy, Chichester: John Wiley and Sons, 1978, zob.: Privacy, like an elephant, is more easily recognized than described lub jeszcze bardziej podkreślając problemy związane z definicją prywatności: an interference with privacy is not even like an elephant of which it can be said it is at least easy to recognize if not define ; zob. R. v. Broadcasting Standards Commission ex parte BBC, [2000] 3 WLR 1327.

13 Wstęp 19 4 listopada 1950 r., natomiast na kontynencie amerykańskim art. 11 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka przyjętej w ramach Organizacji Państw Amerykańskich na konferencji w San Jose w Kostaryce w dniu 22 listopada 1969 r. Pojęcie wpływu również wymaga w tym miejscu określenia dla jasnego przedstawienia założeń tej pracy. W pracy przyjęta zostanie definicja sformułowana przez A. Rapaczyńskiego 8 w odniesieniu do wpływu konstytucji Stanów Zjednoczonych na prawo wybranych krajów. Autor ten zdefiniował wpływ jako nieformalne oddziaływanie na kształtowanie się instytucji, rozwój doktryny i teorii prawnej za granicą 9. W związku z faktem, że niniejsza analiza odnosi się do wpływu amerykańskiego prawa do prywatności na kształt prawa do prywatności w prawie międzynarodowym, definicja ta musi zostać przeformułowana. Dla potrzeb prowadzonych w tej książce rozważań wpływ będzie rozumiany jako nieformalne oddziaływanie prawa do prywatności wykształconego w Stanach Zjednoczonych na rozwiązania odnoszące się do ochrony prywatności przyjęte w prawie międzynarodowym. Tak rozumiany wpływ będzie rozważany na trzech płaszczyznach. Po pierwsze, analiza będzie przeprowadzona na płaszczyźnie tworzenia wybranych dokumentów prawa międzynarodowego. Wymagać to będzie wnikliwego badania travaux preparatoires dokumentujących poszczególne etapy tworzenia tego prawa. Dokumenty te stanowią doskonały przedmiot badań, wskazując na stanowiska reprezentantów poszczególnych krajów biorących udział w tworzeniu prawa międzynarodowego. Ich zawartość pozwala na analizę przebiegu procesu decyzyjnego i osiąganie kompromisu międzynarodowego co do stanowionych standardów ochrony. Należy tu zaznaczyć, że oceniając wpływ prawa krajowego na międzynarodowe rozwiązania prawne, mamy do czynienia z sytuacją odmienną niż w przypadku oceny wpływu prawa wewnętrznego określonego państwa na prawo wewnętrzne innego państwa. W tym drugim przypadku chodzi bowiem o pewnego rodzaju zapożyczenie z obcego systemu prawnego i zastosowanie go w systemie prawnym kraju, który zapożyczenia dokonuje, przy uwzględnieniu różnic w zakresie tradycji prawnej, kultury czy obyczajowości danego społeczeństwa. Natomiast w przypadku wpływu określonego prawa krajowego na prawo międzynarodowe, ocena wpływu polega na analizie, na ile społeczność międzynarodowa mogła zaakceptować rozwiązania przyjęte przez określone państwo, w tym przypadku Stany Zjednoczone. Przyjęte rozwiązania międzynarodowe stanowią bowiem granicę konsensusu społeczności międzynarodowej co do wykształconego standardu ochrony prawa do prywatności. Należy przy tym zauważyć, że w systemach prawa regionalnego (branych pod uwagę w tej pracy: systemu Organizacji 8 A. Rapaczyński, Bibliographical Essay: The Influence of U.S. Constitutionalism Abroad w: Constitutionalism and Rights, The Influence of the United States Constitution Abroad, pod red. L. Henkina i A. Rosenthala, Columbia University Press, New York, 1990, s. 405 i n. 9 Ibidem, s. 6: influence is defined as causal impact on the formation of foreign institutions, and the development of foreign legal doctrines and legal theory.

14 20 Wstęp Państw Amerykańskich i systemu Rady Europy) różnice poglądów co do przyjęcia określonych rozwiązań, powodujące trudności w przyjęciu wspólnego prawa, są mniejsze niż w systemie powszechnym (Organizacji Narodów Zjednoczonych) ze względu na wspólną tradycję prawną, wspólne dziedzictwo kulturowe i sąsiedztwo geograficzne, które umożliwia łatwiejszy i szybszy przepływ idei i informacji. Rozważając międzynarodowe standardy ochrony praw fundamentalnych, nie można nie doceniać tego czynnika, bowiem wraz z przenikaniem się informacji w ramach określonej społeczności wzrastać będzie znajomość określonych tradycji prawno-kulturowo-obyczajowych, które mogą skutkować ich zrozumieniem, akceptacją czy przejęciem. Po drugie, analiza wpływu amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności na prawo międzynarodowe przeprowadzona zostanie na płaszczyźnie wykładni rozwiązań przyjętych przez określone organizacje międzynarodowe dokonanej przez naukę prawa międzynarodowego. Przedstawione w tym zakresie poglądy nauki prawa zostaną poddane badaniu pod kątem odwołania się przy próbie definiowania znaczenia prawa do prywatności i jego ochrony w prawie międzynarodowym do rozwiązań nauki prawa amerykańskiego czy orzecznictwa sądów amerykańskich. Po trzecie, przeprowadzona zostanie analiza praktyki organów międzynarodowych wyposażonych w funkcje orzecznicze odnoszącej się do prawa do prywatności. Zbadana zostanie kwestia posługiwania się dorobkiem sądów amerykańskich w rozstrzygnięciach dotyczących prawa do prywatności (zwłaszcza bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych), jak również wykorzystania postulatów nauki prawa amerykańskiego w tym zakresie. Jak wskazano powyżej, w niniejszej książce nie zostanie przedstawiona konkretna definicja amerykańskiego prawa do prywatności, lecz ukazane zostaną charakterystyczne cechy i elementy tego prawa. W tym samym znaczeniu należy rozważać wpływ amerykańskiego prawa do prywatności na prawo międzynarodowe jako oddziaływanie poszczególnych charakterystycznych tylko dla tego prawa elementów, wykształconych przez amerykańskie prawo deliktowe i prawo konstytucyjne. Uwzględniona zostanie także nauka prawa, której nadzwyczajna aktywność w tej dziedzinie doprowadziła do dynamicznego rozwoju prawa do prywatności w Stanach Zjednoczonych. W mniejszym zakresie rozważany będzie wpływ ustawodawstwa federalnego na prawo międzynarodowe ze względu na to, że przyjęte przez poszczególne akty prawne rozwiązania charakteryzują się takim poziomem szczegółowości, iż nie można ich porównywać z rozwiązaniami mającymi charakter zasad sformułowanych w sposób generalny tak jak to ma miejsce w branych pod uwagę w niniejszej książce dokumentach prawa międzynarodowego. Niemniej najważniejsze akty ustawowe odnoszące się do ochrony prywatności w prawie federalnym, dla pełnego zrozumienia wykształconej w Stanach Zjednoczonych koncepcji, również zostaną przedstawione.

15 Wstęp 21 W cytowanej wyżej pracy A. Rapaczyński przeprowadza podział możliwych w prawie wpływów na dwa typy: wpływy pozytywne (positive influence) oraz wpływy negatywne (negative influence) 10. Wpływ pozytywny oznacza zaadoptowanie lub transformację pojęcia prawnego, doktryny prawnej czy instytucji prawnej wykształconej w całości lub w części jako amerykański pierwowzór przy założeniu, że uczestnicy procesu prawotwórczego mają świadomość jego amerykańskiego pochodzenia i że ta świadomość odgrywa pewną rolę w ich decyzji 11. Wpływ negatywny oznacza, że model amerykański jest znany uczestnikom procesu tworzenia prawa, rozważony, ale odrzucony lub gdy amerykańskie doświadczenia postrzegane są jako nieodpowiednie, co używane jest jako argument przeciwko podążaniu za tymi rozwiązaniami 12. Przy ocenie wpływu amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności na rozwiązania w tym zakresie przyjęte przez prawo międzynarodowe uwzględnione zostaną obydwie wyżej przedstawione kategorie wpływu. 2. Struktura książki Budowa niniejszej książki oparta została na podziale rzeczowym. Książka składa się z dwóch części. Część pierwsza odnosi się do amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności, a część druga do ochrony prawa do prywatności w prawie międzynarodowym. W pierwszej części znalazło się pięć rozdziałów, w których scharakteryzowane zostało, przy zachowaniu jego historycznego rozwoju, prawo do prywatności w Stanach Zjednoczonych. W tym miejscu wskazać należy na nietypowy proces kształtowania się amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności, który zostanie odzwierciedlony w niniejszej książce. Początków tego prawa należy poszukiwać w piśmiennictwie prawniczym, a w szczególności w słynnym artykule autorstwa S. Warrena i L. Brandeisa Right to Privacy, opublikowanym w 1890 r. 13 W tym artykule ma także źródło formuła right to be let alone 14, której czasem używa się zamiennie z terminem prawa do prywatności; a także przytacza się ją jako naj- 10 Ibidem, s Zob. ibidem, s : By positive influence I mean the adoption or transformation of a legal concept, doctrine, or institution modeled in whole or in part an American original, where those responsible are aware of American precedent and this awareness plays some part in their decision. 12 Zob. ibidem, s. 408: By negative influence, I mean process in which American model is known, considered, and rejected, or in which an American experience perceived as undesirable is used as an argument for not following the American example. 13 S. Warren, L. Brandeis, The Right to Privacy, Harvard Law Review, vol. IV, no. 5, December 1890, s. 194 i n. 14 Autorem tej formuły był T. McIntyre Cooley, który odnosił ją do nietykalności osobistej, zob. T. McIntyre Cooley, Treatise of the Law of Torts, Callaghan, 1888, s. 29.

16 22 Wstęp prostszą i najbardziej zwięzłą definicję prawa do prywatności. Artykuł i zawarte w nim postulaty stały się inspiracją dla sądów niższych instancji, które stopniowo zaczęły uznawać istnienie nowego prawa prawa do prywatności. Przez długi czas, mimo postulatów nauki prawa i orzecznictwa sądów stanowych niższych instancji, prawo do prywatności nie miało rangi konstytucyjnej. Stan ten wynikał z faktu, że w konstytucji Stanów Zjednoczonych i Karcie Praw brak zapisu, który expressis verbis odnosiłby się do ochrony prawa do prywatności. Niemniej federalny Sąd Najwyższy w drodze wykładni przepisów konstytucyjnych uznał istnienie tego prawa po raz pierwszy w 1965 r. w sprawie Griswold v. Connecticut 15. Od lat 70. XX wieku rozpoczął się rozwój ochrony prywatności w aktach prawa stanowionego i trwa on do dziś. Przyjęta w części pierwszej konstrukcja rozdziałów będzie odzwierciedlać proces kształtowania się prawa do prywatności w Stanach Zjednoczonych. Rozdział 1 zatytułowany Filozoficzne i prawne źródła ochrony prawa do prywatności w XVII XIX w. ma na celu przedstawienie podstaw ideologicznych prawa do prywatności, na które najczęściej powołuje się amerykańska literatura i orzecznictwo, a związanych z pojęciami własności i wolności w rozumieniu Locke a, Benthama, Milla i Liebera. Ponadto w rozdziale tym zostanie scharakteryzowany proces rozwoju ochrony określonych elementów prywatności, takich jak prywatna korespondencja czy miejsce zamieszkania w prawie amerykańskim: kolonialnym oraz XVIII- i XIX-wiecznym, tworzonym już przez niepodległe Stany Zjednoczone. Jak wskazano powyżej, dla zrozumienia istoty amerykańskiego prawa do prywatności w jego obecnym kształcie konieczna jest znajomość recypowanych przez prawo kolonialne rozwiązań przyjętych przez Anglię. Wspomnieć tu należy zwłaszcza instytucję nakazu rewizji (search warrant), której dyskrecjonalne wykorzystywanie przez władzę w Anglii stało się przedmiotem wielu sprzeciwów i ostatecznie doprowadziło do określenia przesłanek warunkujących jego stosowanie przy uwzględnieniu praw poddanych Korony, a zwłaszcza uświęconej tradycją zasady mój dom moja twierdza. Nie można nie wspomnieć także o znaczeniu takiego dokumentu jak Wielka Karta Swobód, która na trwałe wpisana jest w tradycję także amerykańskiego systemu common law. Celem rozdziału 1 jest wskazanie historyczno-prawnych procesów, które doprowadziły do sformułowania w końcu XIX wieku prawa do prywatności w amerykańskiej nauce prawa. Rozdział 2 charakteryzuje dorobek nauki prawa w zakresie rozwoju prawa do prywatności. Podkreślić należy, że zajmuje on wiodące miejsce w literaturze światowej odnoszącej się do tego przedmiotu 16. Szczegółowo omówiona 15 Griswold v. Connecticut, 381 U.S. 479 (1965). 16 L. Kański, op. cit., s. 326, 327. Autor uważa, podkreślając złożoność zagadnienia, że przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt stosunkowo wczesnego ujawnienia się w społeczeństwie amerykańskim negatywnych skutków wykorzystywania zdobyczy techniki oraz idea indywidualizmu, głęboko zakorzeniona w mentalności społecznej Stanów Zjednoczonych Ameryki. Badania poświęcone temu

17 Wstęp 23 zostanie w tym rozdziale zwłaszcza koncepcja sformułowana przez S. Warrena i L. Brandeisa i jej wpływ na orzecznictwo i literaturę prawniczą, a także kolejno: systematyka doktrynalnych koncepcji ochrony prywatności oraz analiza wybranych koncepcji ochrony prywatności. Rozdział ten w szczególności odnosić się będzie do definicji określających znaczenie prawa do prywatności jako prawa jednostki do kontroli nad ujawnieniem informacji dotyczących jej osoby, prawa jednostki do ograniczenia dostępu do jej osoby, prawa jednostki do autonomii, prawa jednostki do ochrony godności oraz prawa do ochrony intymności. Przedstawione zostaną najbardziej charakterystyczne dla nauki prawa amerykańskiego definicje prawa do prywatności. W kolejnym rozdziale zamieszczona zostanie analiza deliktu naruszenia prywatności. Przedstawione zostaną rozwiązania prawne przyjęte w Restatement (First) of Torts w 1939 r., a także mająca na gruncie prawa deliktowego podobne znaczenie jak dla piśmiennictwa prawnego artykuł S. Warrena i L. Brandeisa klasyfikacja W.L. Prossera, przejęta później przez Restatement (Second) of Torts z 1977 r. Omówione zostaną kolejno poszczególne typy deliktów: delikt naruszenia samotności, delikt przywłaszczenia imienia lub nazwiska, delikt podania do wiadomości publicznej faktów z życia prywatnego drugiej osoby oraz delikt podania do wiadomości publicznej spraw stawiających powoda w fałszywym świetle wobec opinii publicznej. W rozdziale 4 przedstawione zostanie zagadnienie konstytucyjnego prawa do prywatności. Zawierać on będzie charakterystykę rozwoju doktryny ochrony prywatności na podstawie I, IV, V i XIV poprawki, który w konsekwencji doprowadził, w drodze ekstrapolacji z szeregu przepisów konstytucyjnych, do powstania nowego, samoistnego, odrębnego podstawowego prawa obywatelskiego prawa do prywatności. Scharakteryzowane zostaną najistotniejsze precedensy prawne, które pozwoliły na zakreślenie granic tego prawa w prawie konstytucyjnym. Rozdział 5 charakteryzuje akty prawa stanowionego odnoszące się do ochrony prywatności w poszczególnych dziedzinach życia i aktywności jednostki. Ze względu na przekraczającą zakres tej pracy obszerność istniejącego w Stanach Zjednoczonych ustawodawstwa federalnego i stanowego omówione zostaną jedynie najważniejsze akty prawa federalnego. Mimo że, jak wskazano wyżej, nie sposób dokonać porównania regulacji prawa do prywatności zawartych w ustawodawstwie federalnym i tych przyjętych w wybranych dla celów tej książki aktach prawa międzynarodowego ze względu na zróżnicowanie poziomów szczegółowości wspomnianych regulacji, to jednak wybrane ustawodawstwo federalne odnoszące się do ochrony prywatności zostanie przedstawione, ponieważ stanowi ono część ochrony prawa do prywatności w Stanach Zjednoczonych. Jego zamieszczenie jest zjawisku w innych krajach są późniejsze i można je uważać za inspirowane w znacznym stopniu przez najwcześniejsze publikacje badaczy amerykańskich.

18 24 Wstęp więc koniecznym warunkiem wypełnienia celów stawianych przed tym opracowaniem w części pierwszej, a mianowicie charakterystyki amerykańskiej koncepcji ochrony prywatności. Część pierwsza książki zakończona zostanie podsumowaniem, w którym omówione zostaną charakterystyczne elementy amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności. Część druga odnosi się do ochrony prawa do prywatności w prawie międzynarodowym i podzielona zostanie na cztery rozdziały. W każdym z rozdziałów, podczas omawiania zawartej w nim materii zostanie zastosowany ten sam podział rzeczowy; najpierw przedstawiony zostanie proces tworzenia dokumentu międzynarodowego, następnie omówiona zostanie wykładnia postanowień prawa międzynarodowego dokonana przez przedstawicieli nauki prawa proponujących określony model ochrony prywatności, a następnie dokonana zostanie analiza rozstrzygnięć organów międzynarodowych wyposażonych w funkcje orzecznicze, o ile prawo międzynarodowe przewiduje powołanie takiego organu. Rozdział 6 charakteryzuje rozwiązania przyjęte w art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Omówienie rozpoczęto od rozwoju idei uniwersalnej ochrony praw człowieka, analizując prace w ramach Instytutu Prawa Międzynarodowego i Amerykańskiego Instytutu Prawa Międzynarodowego oraz znaczenie zasady Czterech Wolności. Szczegółowej analizie poddano proces tworzenia art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, badając kolejno poszczególne projekty: Humphreya, Cassina, Projekt Genewski i Projekt z Lake Success oraz prace w ramach Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Omówione zostały także zasady ochrony prywatności przyjęte w tym dokumencie oraz ograniczenia w korzystaniu z niej wynikające z art. 29 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Rozdział 7 przedstawia proces tworzenia art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, rolę jaką odegrały w tym procesie Komisja Praw Człowieka oraz III Komitet ds. Społecznych, Humanitarnych i Kulturalnych Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W rozdziale tym szczegółowo zostaną omówione prawa chronione na mocy szeroko rozumianego prawa do prywatności: prywatność w węższym rozumieniu, rodzina, dom, korespondencja, honor i dobre imię oraz przesłanki bezprawnego i arbitralnego naruszenia dóbr chronionych. Przedstawiona zostanie także rola Komitetu Praw Człowieka ONZ w kształtowaniu prawa do prywatności przyjętego w tym dokumencie. W rozdziale 8 scharakteryzowano kształtowanie się międzynarodowej ochrony prawa do prywatności na kontynencie europejskim, analizując proces tworzenia artykułu 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Przedstawiono także imponujący dorobek nauki prawa międzynarodowego dążącego do wykładni postanowień art. 8 oraz równie imponujące orzecznictwo Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, stanowiące dziś przedmiot odniesień dla wielu, nie tylko europejskich, krajowych systemów prawnych.

19 Wstęp 25 W rozdziale 9 poddano analizie rozwiązania przyjęte przez Amerykańską Konwencję Praw Człowieka i, podobnie jak w wyżej wymienionych rozdziałach części drugiej, zachowano określony schemat: wskazano na proces kształtowania się międzynarodowej ochrony prawa do prywatności na kontynencie amerykańskim, przy uwzględnieniu znaczenia Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Człowieka przyjętej w 1948 r., omówiono prace przygotowawcze nakierowane na ukształtowanie art. 11 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka w procesie tworzenia tego aktu prawnego (prace w ramach Międzyamerykańskiej Rady Konsultantów Prawnych, prace w ramach II Specjalnej Międzyamerykańskiej Konferencji w Rio de Janeiro w 1965 r., prace w ramach Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka oraz ostatecznie prace, skutkiem których było przyjęcie Paktu z San Jose). Przedstawiona została wykładnia przepisów odnoszących się do prawa do prywatności dokonana przez przedstawicieli nauki prawa międzynarodowego, z uwzględnieniem postulatów wysuwanych na przyszłość i wskazaniem standardów wykształconych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka i Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych, które mogłyby mieć zastosowanie na gruncie art. 11 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Ponadto omówione zostało, stosunkowo nieliczne w porównaniu do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka czy Komitetu Praw Człowieka, orzecznictwo Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka oraz rozstrzygnięcia Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka odnoszące się do prawa do prywatności. Podsumowanie części drugiej zawierać będzie ocenę wpływu amerykańskiej koncepcji prawa do prywatności na kształt prawa do prywatności w prawie międzynarodowym.