Theoretical assumptions of system s understanding of en vi ron men tal stu dy and its me a ning for pra ctical solutions

Transkrypt

1 Marek Degórski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk ul. Twar da 51/55, Wa r sza wa m.degor@twarda.pan.pl Regionalne Studia Ekologiczno-Krajobrazowe Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XVI Warszawa 2006 Pod sta wy teo re ty cz ne sy ste mo we go ujê cia ba dañ œro do wi ska przy rod ni cze go i geo gra ficz ne go oraz ich zna cze nie dla roz wi¹zañ apli ka cy j nych Theoretical assumptions of system s understanding of en vi ron men tal stu dy and its me a ning for pra ctical solutions Abs tract: One of the ou t stan ding ad van ta ges in en vi ron men tal stu dies, which gi ves a chan ce for using its re sults in pra cti cal ma na ge ment, is sy stem ap pro ach. The aim of the pa per is an at tempt to de fi ne the theoretical approaches to the systematic studies of natural environment as a part of geographical environment and to demonstrate the meaning of such scientific approaches in works and applied studies. Very often, recognizing of nature and anthropogenic systems structure and functioning as well as re la tion s hips be twe en both sy stems are stan ding as an ob jects of em pi ri cal stu dy. Re sults ob ta i ned on the ba sis of tho se re se arch work are using for cre a ting of ecolo gical - spa tial mo dels, or ecological-economic models, which are using in spatial planning and developing strategies. Using a few international research projects as examples, possible common ventures for multidisciplinary study of multifunctional landscape are presented in developing various applied models. The presented models rest on a holistic approach to reality, which is the essence of landscape geography as a scien ce with le a ding systematic paradigm. Key words: geographical megasystem of environment, natural environment, multifunctional landscape S³owa klu czo we: megasystem œrodowiska geograficznego, œrodowisko przyrodnicze, krajobraz wielofunkcyjny Wstêp Trwaj¹ce przez osta t nie ki l ka de kad pro ce sy redu kcjo nisty cz ne w ge o gra - fii spra wi³y, e nie któ re sub dys cyp li ny tej dzie dzi ny wie dzy, szcze gó l nie fizycz nogeo grafi cz ne, prze kszta³ci³y siê w wyod rê b nio ne na uki szcze - gó³owe, po sia daj¹ce w³asne mo de le em pi ry cz ne, jak i teo re ty cz ne (np. geo - mor fo lo gia, kli ma to lo gia, hy dro gra fia). Bar dzo czê sto pro ce sy te prze bie - ga³y je sz cze si l niej, co w kon se k wen cji do pro wa dzi³o do prze j mo wa nia ba - da w czych para dy g ma tów ge o gra fii przez inne nie geo gra ficz ne szcze gó³owe dys cy p li ny na uko we, ta kie, jak na przyk³ad ge o fi zy ka at mo s fe ry, ge o lo gia

2 38 Marek Degórski czwa r to rzê du czy in y nie ria wod na wzmo c ni³y i roz bu do wa³y je o w³asn¹ me to dy kê ba dawcz¹. Pro ces ten do ty czy rów nie ba dañ œro do wi ska spo³ecz - ne go, jak ko l wiek w mnie j szym wy mia rze. Kon se k wencj¹ ten den cji redu k - cjo nisty cz nych w po dej œciu do ba dañ œro do wi ska geo gra ficz ne go jest bar dzo dok³adne po zna wa nie ka de go z jego ko m po nen tów, os³abia nie na to miast holi sty cz ne go i sy ste mo we go uj mo wa nia i ro zu mie nia jego isto ty, wy ni - kaj¹cej z in ter akcy j nych powi¹zañ po miê dzy kom po nen ta mi ca³ego ge o sy - ste mu (œro do wi ska geo gra ficz ne go). Ca³oœcio we ro zu mie nie œro do wi ska geo gra ficz ne go mia³o swój pocz¹tek ju w sta ro y t no œci (De gó r ski 2005a). Na stê p nie, jak za uwa a Z. Cho j ni cki (1986), wraz z pog³êbiaj¹c¹ siê spe cja li zacj¹ nauk geo gra fi cz nych, s³ab³y wiê zi wewn¹trz ge o gra fii co sprzy ja³o wspo mnia nym ju pro ce som redu k - cjo nisty cz nym. Obe c nie, po mi mo na dal roz wi jaj¹cych siê tych ten den cji, po dej œcie ho li sty cz ne i sy ste mo we do ba dañ œro do wi ska geo gra ficz ne go prze y wa re ne sans. Jak za uwa y³ Pi t man (2005), na wet ge o gra fo wie, któ - rzy je sz cze nie tak da w no re pre zen towa li pogl¹dy redu kcjo nisty cz ne od - kry li, e Zie mia sta no wi je den spó j ny sy stem (co m p lex sy stem), a ge o gra fia ma szan sê od zy skaæ przo duj¹c¹ rolê wœród nauk o Zie mi. Do ty czy to za rów - no in te gra cji ba dañ w za kre sie kom p le kso wej ana li zy funkcjo nalno- struktu - ral nej sy ste mu œro do wi ska fi zy cz ne go (przy rod ni cze go), jak i spo ³eczno -go - spoda rcze go oraz ca³oœcio wej ana li zy me ga sy ste mu geo gra ficz ne go (De gó r - ski 2005a). Celem artyku³u jest przedstawienie za³o eñ teoretycznych systemowego ujê cia ba dañ œro do wi ska przy rod ni cze go jako in te gra l nej czêœæ œro do wi ska geograficznego oraz wykazanie znaczenia takiego podejœcia badawczego w pra cach i stu diach o cha ra kte rze apli ka cy j nym. Po zna nie stru ktu ry i fun k - cjo no wania systemów przyrodniczego i antropogenicznego oraz ich wzajemnych relacji coraz czêœciej staje siê przedmiotem wnikliwych analiz o charakterze empirycznym, a otrzymywane na podstawie uzyskanych wyników dane s³u ¹ do konstru o wa nia mo de li ekologi czno- prze strzen nych lub eko lo giczno- -ekonomicznych, wykorzystywanych w planowaniu przestrzennym lub stra te - giach roz wo ju. System œrodowiska przyrodniczego jako czêœæ megasystemu œro do wi ska geo gra ficz ne go Ca³oœcio we i sy ste mo we po dej œcie w ba da niach geo gra fi cz nych uwa a ne jest za im ma nentn¹ ce chê ge o gra fii jako dys cy p li ny na uko wej oraz upa try - wa ne jest za ra zem jako szan sa na now¹ in te gra cjê ge o gra fii fi zy cz nej i spo³eczno -eko nomi cz nej (Cha p man 1977, Ben nett i Cho r ley 1978, Do uglas 1987, Do ma ñ ski 2004, De gó r ski 2004). Po dej œcie to ze wszech miar jest zgod ne z ten dencj¹ ogó l nej me to do lo gii ba dañ sy ste mów z³o o nych, któ ra tra ktu je z³o o noœæ jako ce chê na tu ry i uwa a j¹ za pod sta wo wy atry but sy ste -

3 Podstawy teoretyczne systemowego ujêcia badañ œrodowiska przyrodniczego mu, wy ma gaj¹cy szcze gó l nie wni kli we go po stê po wa nia ba da w cze go. Zgod - nie z pro po zycj¹ De gó r skie go (2005a, b), za sy stem z³o o ny (me ga sy ste - mem) mo e byæ uwa ane œrodowisko geograficzne, bêd¹ce zbiorem wzajem - nie powi¹za nych sy ste mów i pod sy ste mów przy rod ni czych oraz spo³ecz - nych. ¹czy ono za tem w so bie dwie pod sta wo we ka te go rie prze strze ni geo - gra fi cz nej, ja kim s¹: sy stem œro do wi ska przy rod ni cze go, któ re go atry bu ty po wsta³y bez udzia³u cz³owie ka i œro do wi ska antro poge nicz ne go, czy li spo³eczno-e konomicz no-kultu rowe go, cha ra kte ry zuj¹cego siê atry bu ta mi po wsta³ymi w wy ni ku pro ce su my œlo we go cz³owie ka i jego dzia³añ. Efe k - tem akty w no œci cz³owie ka, obe j muj¹cej ca³y pro ces jego krea ty w no œci, od my œli, idei i kon ce pcji, po bez po œred nie od dzia³ywa nie na œro do wi sko przy - rod ni cze, jest z³o o na stru ktu ra prze strzen na, o zmien nych w cza sie (dy na - mi cz nych) w³aœci wo œciach ko m po nen tów przy rod ni czych i bar dziej trwa - ³ych ele men tach urba ni sty cz nych, in du stria l nych, infra stru ktura l nych oraz ku l tu ro wych. Na stru ktu rê me ga sy ste mu geo gra ficz ne go sk³adaj¹ siê re la cje we wnê trz ne i ze w nê trz ne. Do tych pie r wszych za li czyæ mo na wza je m ne za - le no œci po miê dzy sy ste mem przy rod ni czym a antro poge ni cz nym, czy li pro ce sy i zja wi ska, któ re za chodz¹ po miê dzy bio ge o s fer¹ a cz³owie kiem. Re la cje ze w nê trz ne to in ter akcy j ne za le no œci po miê dzy sy ste mem geo gra - fi cz nym a procesami egzogenicznymi, których Ÿród³em jest energia kosmicz - na, pro ce sa mi endo geni cz ny mi, któ re wywo³uje ene r gia Zie mi i pro ce sa mi antro poge nicz ny mi, któ re ge ne ro wa ne s¹ po przez ze w nê trz ne uwa run ko wa - nia eko nomi czno - spo³ecz ne. W ta kim ujê ciu oto cze niem me ga sy ste mu œro - do wi ska geo gra ficz ne go Zie mi jest Ko s mos. Œro do wi sko przy rod ni cze sta no wi za tem je den z sy ste mów me ga sy ste mu œrodowiska geograficznego. Podmiotem jego jest fizyczna czêœæ przestrzeni geo gra fi cz nej w sk³ad któ rej wchodz¹ abio ty cz ne i bio ty cz ne ko m po nen ty przy ro dy: li to s fe ra, mor foge os fe ra (epi geo s fe ra), at mo s fe ra, hy dro s fe ra, krio - sfera, pedosfera i biosfera. Na jego strukturê sk³adaj¹ siê relacje wewnêtrzne oraz zewnêtrzne. Do pierwszych zaliczyæ mo na wzajemne zale noœci pomiê - dzy po szcze gól ny mi kom po nen ta mi œro do wi ska przy rod ni cze go, do dru gich zaœ ich relacje z procesami egzogenicznymi, których Ÿród³em jest energia kos - mi cz na i endo geni cz ny mi, powo do wa ny mi ene r gi¹ wnê trza Zie mi. W wy ni ku ich od dzia³ywa nia ukszta³towa³y siê i wspó³czeœnie kreowane s¹ atrybuty œrodowiska przyrodniczego. Otoczeniem systemu œrodowiska przyrodniczego jest natomiast œrodowisko antropogeniczne. Zobiektywizowan¹ wizualizacj¹ procesów i zjawisk zachodz¹cych w mega sy ste mie œro do wi ska geo gra ficz ne go jest krajo braz, któ re go za rów no stru k - tura, jak i wielofunkcyjnoœæ zale ¹ od si³y wzajemnego oddzia³ywania syste - mów œro do wi ska przy rod ni cze go i antropogenicznego (rys. 1).

4 40 Marek Degórski Ryc. 1. Me ga sy stem œro do wi ska geo gra ficz ne go a krajo braz wie lo fun kcyj ny Fig. 1. Geo gra p hi cal me ga sy stem of en vi ron ment ve r sus mul ti func tio nal lan d s ca pe W ta kim ujê ciu wza je mnych powi¹zañ po miê dzy pod mio ta mi sy ste mów a pod mio ta mi pod sy ste mów œro do wi ska geo gra ficz ne go, prze strzenn¹ stru k - tu rê krajo bra zu naj³atwiej mo na scha rakte ry zo waæ po przez zró ni co wa nie jego jed no stek typo lo gi cz nych (mo za i ki jed no stek typo lo gi cz nych). Do ich wy dzie le nia mo na na przyk³ad za sto so waæ ska lê opart¹ na sile od dzia³ywa -

5 Podstawy teoretyczne systemowego ujêcia badañ œrodowiska przyrodniczego nia sy ste mu antro poge nicz ne go na sy stem przy rod ni czy (De gó r ski 2005b). Au tor za pro po no wa³ wy dzie le nie czte rech jed no stek typo lo gi cz nych krajo - bra zu: pie r wo t ny, ro zu mia ny jest jako kszta³tuj¹cy siê wy³¹cz nie pod wp³ywem od dzia³ywa nia pro ce sów za chodz¹cych w sy ste mie œro do wi ska przy rod ni - cze go, zaœ wp³yw sy ste mu antro poge nicz ne go nie po wi nien mieæ w ogó le mie j s ca, ani w spo sób bez po œred ni ani na wet po œred ni, jak ko l wiek ten osta t - ni po przez cyr ku la cjê glo baln¹ wy stê pu je cho æ by w mi ni ma l nym sto p niu we wszystkich krajobrazach kuli ziemskiej; na tu ra l ny, ro zu mia ny jest jako kszta³tuj¹cy siê pod de te r mi nuj¹cym wp³y - wem systemu œrodowiska przyrodniczego, przy bardzo ograniczonym wp³y - wie sy ste mu œro do wi ska antro poge nicz ne go; ku l tu ro wy, ro zu mia ny jest jako kszta³tuj¹cy siê pod wp³ywem od dzia³ywa - nia zjawisk i procesów zachodz¹cych zarówno w systemie œrodowiska przy rod ni cze go, jak i œro do wi ska antro poge nicz ne go, o op ty ma l nym roz - wo ju w wa run kach zrów nowa o ne go od dzia³ywa nia tych sy ste mów; zde wa sto wa ny ro zu mia ny jako po wsta³y w wy ni ku pro ce sów i zja wisk za - chodz¹cych w me ga sy ste mie œro do wi ska geo gra ficz ne go pod de te r mi nu - j¹cym wp³ywem sy ste mu œro do wi ska antro poge nicz ne go, w wy ni ku któ re - go za bu rzo ne zo sta je fun kcjo no wa nie sy ste mu œro do wi ska przy rod ni cze go, a tym sa mym ogra ni czo ny jest lub wrêcz unie mo li wio ny wp³yw zja wisk przyrodniczych na kszta³towanie siê krajobrazu. Isto ta ba dañ œro do wi ska przy rod ni cze go Zgod nie z za pro po no wan¹ de fi nicj¹ œro do wi ska przy rod ni cze go i geo gra - ficz ne go, œro do wi sko przy rod ni cze sta no wi¹ce je den z sy ste mów œro do wi ska geograficznego mo e byæ badane jako uk³ad samodzielny i niezale ny, jak równie mo e byæ analizowane jako integralna czêœæ megasystemu œrodowi - ska geo gra ficz ne go. W pie r wszym przy pa d ku ba da nia kon cen tro waæ siê mog¹ na procesach i zjawiskach zachodz¹cych w abiotycznych i biotycznych kom - po nen tach przy ro dy, czy li mog¹ byæ stu dia mi po szcze gó l nych pod sy ste mów przy rod ni czych: li to s fe ry, mor foge os fe ry (epi geo s fe ry), at mo s fe ry, hy dro s fe - ry, krio s fe ry, pe do s fe ry, fi to s fe ry i zo o s fe ry. Mog¹ byæ rów nie pro wa dzo ne kompleksowe studia, badaj¹ce procesy i zjawiska zachodz¹ce w ca³ym syste - mie przy rod ni czym, jako wy nik in ter akcy j nych powi¹zañ po miê dzy po szcze - gó l nym pod mio ta mi pod sy ste mów (kom po nen ta mi œro do wi ska przy rod ni cze - go). W przy pa d ku ba dañ sy ste mu œro do wi ska przy rod ni cze go jako czê œci me - ga sy ste mu œro do wi ska geo gra ficz ne go zy sku je my mo li woœæ okre œle nia za le - no œci pomiêdzy cz³owiekiem jako kreatorem przestrzeni a œrodowiskiem przyrodniczym jako miejscem, gdzie cz³owiek yje i je przekszta³ca, wykorzystuj¹c w mniejszym lub wiêkszym stopniu biotyczny i abiotyczny potencja³ przyrody.

6 42 Marek Degórski Mo na zatem stwierdziæ, e istot¹ badañ œrodowiska przyrodniczego jest okre œla nie zja wisk i pro ce sów za chodz¹cych w ob rê bie ka de go z pod sy ste - mów œro do wi ska, w ca³ym sy ste mie œro do wi ska przy rod ni cze go, a ta k e po - znanie wzajemnych zale noœci pomiêdzy systemem œrodowiska przyrodni - cze go a sy ste mem œro do wi ska antro poge nicz ne go w me ga sy ste mie œro do wi - ska geograficznego. Oczywiœcie we wspó³czesnym œwiecie, na obecnym po - ziomie rozwoju cywilizacyjnego mo liwoœæ twórczego oddzia³ywania cz³o - wie ka na œro do wi sko zwiê ksza siê z ka d¹ de kad¹. Cz³owiek mo e ju zago - spoda ro wy waæ pu sty nie pod k¹tem pro du kcji ro l nej, czy te ni we lo waæ góry pro wadz¹c in wes ty cje in fra stru ktu ry te ch ni cz nej. Ko szty i œro d ki ta kich przedsiêwziêæ s¹ jednak bardzo wysokie i nadal ma³o racjonalne. Nie do koñca s¹ równie znane konsekwencje ingerencji cz³owieka w system œrodowiska fi - zycznego. Dlatego te dok³adne poznanie procesów zachodz¹cych w przyro - dzie jest bardzo istotne z punktu widzenia naszej egzystencji na Ziemi. Bardzo wa ne jest tak e rozpoznanie naturalnych i wywo³anych dzia³alnoœci¹ cz³o - wie ka przy czyn glo ba l nych pro ce sów zmian kli ma tu i ich wp³ywu na fun kcjo - no wa nie sy ste mu antro poge nicz ne go oraz prze bieg pro ce sów ja kie w nim za - chodz¹. Zmia ny w prze bie gu pro ce sów w pod sy ste mie at mo s fe ry œro do wi ska przy rod ni cze go mog¹ byæ przyczyn¹ przemian w³aœciwoœci innych bio ty cz - nych i abiotycznych elementów œrodowiska fizycznego (Berkhout i in. 2003, Degórski 2004), które nastêpnie mog¹ wp³ywaæ na przeobra enia funk cjo - nalno- prze strzen ne systemu antropogenicznego: stru ktu ry u y t ko wa nia zie mi, kie run ków pro du kcji ro l nej i le œ nej, prze strzen ne go roz mie sz cze nia lud no œci (mi gra cje œro do wi sko we), kie run ków pe ne tra cji tu ry sty cz nej. Ponad to, z uwa gi na po ten cjaln¹ mo li woœæ po ga r sza nia siê wa run ków bytu lud no œci w nie któ rych re gio nach œwia ta, po wo do wan¹ zmia na mi w³aœci wo œci œro do wi ska przy rod ni cze go, ist nie je mo li woœæ po wsta wa nia po ten cja l nych kon fli któw spo³ecz nych oraz za cho rowa lno œci lu dzi na cho ro by zwi¹zane ze zmian¹ w³aœciwoœci œrodowiska (np. oddzia³ywanie upa³ów, szerzenie siê chorób zwi¹zanych z powodziami, itp.). Oczywiœcie w miarê rozwoju technicznego i spo³ecznego wzrasta oddzia - ³ywa nie sy ste mu antro poge nicz ne go na sy stem przy rod ni czy. Si³a tego od - dzia³ywa nia za le y od wie lu uwa run ko wañ, któ re mo na uporz¹dko waæ w czte ry pod sta wo we gru py, w któ rych kry te ria ta kso nomi cz ne nawi¹zuj¹ do czyn ni ków poli tycz no - spo³ecz nych, kul turo wo - spo³ecz nych, spo³ecz no - -demograficznych i go spo dar czo- spo³ecz nych (rys. 2). Wszy stkie one wp³y - waj¹ bez po œred nio lub te po œred nio na kszta³to wa nie siê stru ktu ry prze strzen - nej fun kcjo na l nych jed no stek u y t ko wa nia zie mi i spo so bu ich zago spoda ro - wania. Wzajemne powi¹zania pomiêdzy wy ej wymienionymi grupami czyn - ni ków s¹ bar dzo du e. Jed nym z pod sta wo wych uwa run ko wañ spo³ecz nych

7 Podstawy teoretyczne systemowego ujêcia badañ œrodowiska przyrodniczego Ryc. 2. Oddzia³ywanie systemu œrodowiska antropogenicznego na system przyrodniczy Fig. 2. Re la tion s hip be twe en an tro po ge nic and na tu ral sy stems de te r mi nuj¹cych od dzia³ywa nie cz³owie ka na œro do wi sko przy rod ni cze jest sy stem po li ty cz ny da ne go pa ñ stwa, jego re li gia i roz wój spo³eczno -go spoda r - czy. Od nich za le y w du ym sto p niu roz wój demo gra fi cz ny, po ziom edu ka - cy j ny, a tym sa mym sto su nek cz³owie ka do przy ro dy, typ go spo dar ki ro l nej i le œ nej itd. Du e zna cze nia ma rów nie czyn nik spo³ecz no- kul turo wy, hi sto - rycznie uwarunkowane rozumienie zagadnieñ zwi¹zanych z zagospodarowa - niem œro do wi ska fi zy cz ne go, jego este tyk¹ i po trzeb¹ ra cjo nal ne go go spo - daro wa nia jego za so ba mi. Na te osta t nie nie ma³y wp³yw ma rów nie sta tus eko no mi cz ny spo³ecze ñ stwa i po ziom œwia do mo œci spo³ecz nej. W spo³ecze ñ - stwach bied nych ob ser wu je my bar dziej bez wzglêd ne po zy ski wa nie zy s - ków kosztem ja ko œci œro do wi ska przy rod ni cze go, jak ko l wiek w bo ga tych

8 44 Marek Degórski spo³eczeñstwach mo emy równie dostrzec pewne tendencje lobbingu zamo - nych grup spo³ecz nych na nie fra sob li we wyko rzy sty wa nie za so bów œro do wi - ska, z dru giej zaœ stro ny wy stê puj¹cy ostry sprze ciw spo³ecz ny prze ciw ko takim dzia³aniom. Ten swo i sty du a lizm po staw spo³ecz nych sta³ siê wy zwa - niem dla œro do wisk przy rod ni ków, gdy wy zwa la on po trze by kon tynu o wa nia ba dañ œro do wi ska fi zy cz ne go za rów no w aspe kcie po zna w czym, jak i apli ka - cy j nym. Ap li ka cyj ne mo li wo œci wy ko rzy sta nia sy ste mo we go po dej œcia w ba da niach œro do wi ska przy rod ni cze go i geograficznego Do sko na³ym przyk³adem ba dañ, umo li wiaj¹cych jed no cze œ nie wspó³pra - cê pomiêdzy geografami fizycznymi oraz przyrodnikami a geografami spo³eczno -eko nomi czny mi, so cjo lo ga mi, ur ba ni sta mi itd., s¹ wspó³cze œ nie realizowane du e projekty badawcze, w których wykorzystuje siê zarówno ho li sty cz ne po dej œcie w ba da niach œro do wi ska geo gra ficz ne go, jak i tra ktu je siê je jako sy stem z³o o ny (De gó r ska 2005, He l ming 2005, Me y er i De gó r ski 2005, Pod ma ni cz ky i Vogt 2005). Wie lo kie run kowa ana li za pod mio tu ba da w - cze go, ja kim jest œro do wi sko geo gra fi cz ne, po zwa la z jed nej stro ny na fo r - mu³owa nie no wych te o rii, z dru giej zaœ umo li wia ich te sto wa nie i we ry fi ka - cjê w praktyce. W badaniach tych ka da z zaanga owanych dyscyplin nauko - wych mo e zna leÿæ w³asne pole ba da w cze, obj¹æ ana liz¹ ró ne obie kty, wy ko - rzy sty waæ od mien ne me to dy ba dañ. Efe ktem wspó³pra cy s¹ zaœ wspó l nie wy - pra co wa ne wy ni ki, któ re obok wa r to œci poznawczych wspieraj¹cych rozwój nauki maj¹ równie, a mo e przede wszystkim charakter aplikacyjny, tak niezbêdny dla tworzenia wspó³pracy pomiêdzy nauk¹ a praktyk¹ (rys. 3). Wœród wie lu opi nii na te mat dys cy p li ny na uko wej, któ ra mog³aby spe³niaæ wiê kszoœæ za dañ sta wia nych kom p le kso wym ujê ciom ba dañ œro do wi ska geo - gra ficz ne go, prze wa a pogl¹d, e do sko na le do tego celu na da je siê ge o gra fia kom p le kso wa (Nef 1967, Pie trzak 1998, Osta sze wska 2002, De gó r ski 2002, 2004), któ ra obe c nie pod wp³ywem si l ne go wzmo c nie nia pod sy ste mu bio ty - cz ne go na zy wa na jest eko lo gi¹ krajo bra zu (Troll 1939, Smi t hu sen 1976) lub te geo e ko lo gi¹ (Le ser 1978, Ri chling 1992). Dys cy p li na ta spe³nia dwa pod - sta wo we kry te ria ba dañ ca³oœcio wych œro do wi ska geo gra ficz ne go, po sia da interdyscyplinarny charakter oraz poprzez wykorzystywanie analizy historycz nej po zwa la na studia dynamiki procesów i zjawisk zachodz¹cych w me ga - sy ste mie œrodowiska geograficznego oraz ich predykcjê. W kom p le kso wych ba da niach œro do wi ska geo gra ficz ne go, wy ko rzy stu - j¹cych ich wy ni ki ba dañ do fo r mu³owa nia za dañ apli ka cy j nych, bar dzo czê sto za³o enia przedsiêwziêæ wdro eniowych wynikaj¹ z koncepcji optymalizacji roz wo ju lub/i zago spoda ro wa nia prze strzen ne go okre œlo ne go ob sza ru. W ra - mach kompleksowych projektów badania przestrzenne mog¹ nawi¹zywaæ zarówno do orientacji scjentystycznej, jak i antyscjentystycznej oraz wykorzy-

9 Podstawy teoretyczne systemowego ujêcia badañ œrodowiska przyrodniczego Ryc. 3. Ho li sty cz ne ujê cie ba dañ œro do wi ska geo gra ficz ne go i ich kon se k wen cje poznawcze oraz aplikacyjne Fig. 3. Ho li stic ap pro ach to en vi ron men tal stu dy and its co g ni ti ve and ap p lied con - sequences sty waæ nowe me to dy ba dañ. Przyk³adów syn te zy wie lu kie run ków ba da w - czych w ana li zach zago spoda ro wa nia i kszta³towania krajobrazu mo na do - szu kaæ siê w programach i projektach miêdzynarodowych. Do tycz¹ one kom p le kso wych stu diów funkcjo nalno- struktu ral nych ró - nych ty pów krajo bra zu, od krajo bra zu na tu ral ne go jak pro gram MEA (Mil - lenium Assessment), zwi¹zany z globalnym oszacowaniem dóbr (goods) i wa r - to œci uty li ta r nej (services) eko sy ste mów, po krajo bra zy ku l tu ro we jak pro jekt ELISA (Eu ro pe an Land In fo r ma tion Sy stem for Agri cu l tu re and En vi ron - ment) analizuj¹cy krajobraz kulturowy na obszarach wiejskich czy projekt SAPSISE (Spa tial As ses s ment of Pol lu tion So u r ce and The ir Im pact on the Sur ro un ding En vi ron ment), któ re go ce lem jest osza co wa nie dys per sji za nie - czy sz czeñ po szcze gó l nych ko m po nen tów œro do wi ska i ich wp³ywu na zdro - wie cz³owie ka oraz kre o wa nie no wej stru ktu ry krajo bra zu. Pro wa dzo ne s¹ rów nie stu dia nad krajo bra zem wie lo fun kcyj nym, jak w pro gra mie SENSOR

10 46 Marek Degórski (Su stai nabi li ty Im pact As ses s ment: to ols for en vi ron men tal, so cial and eco no - mic ef fects of mul ti func tio nal land use in Eu ro pe an re gions), sku piaj¹cym siê nad zrów no wa o nym kszta³to wa niem krajo bra zu wielo fun kcyj ne go w ki l ku - na stu re gio nach Eu ro py z wy ko rzy sta niem bazy da nych GIS, czy te pro jekt MULBO (Mul tic ri te ria, As ses s ment, Opti ma li sa tion for Re gio nal Spa tial De - ve lo p ment), do tycz¹cy roz wo ju prze strzen ne go na po zio mie re gio na l nym, a wy ko rzy stuj¹cy in stru men ty ana li zy krajo bra zu wielo fun kcyj ne go sto so wa - ne do kre a cji roz wo ju uporz¹dko wa ne go (smart growth). Przytoczone miêdzy naro do we pro gra my ba da w cze s¹ ty l ko przyk³ado wym wska za niem mo - li wo œci wyko rzy sty wa nia wy ni ków stu diów na uko wych w pra cach pro je kto - wych i wdro eniowych, maj¹cych na celu optymalizacjê wykorzystania zaso - bów œro do wi ska przy rod ni cze go i po ten cja³u lu dz kie go w zrów no wa o nym zago spoda ro wa niu krajo bra zu. Pod su mo wa nie Przy j muj¹c ho li sty cz ne i sy ste mo we ro zu mie nie œro do wi ska przy rod ni cze - go jako czê œci me ga sy ste mu œro do wi ska geo gra ficz ne go uzy sku je my meto - dolo gi cz ne mo li wo œci ba da nia jego fun kcjo no wa nia i stru ktu ry we wnê trz nej, jak i ana li zy zwi¹zków, ja kie za chodz¹ po miê dzy œro do wi skiem przy rod ni - czym a œro do wi skiem spo³eczno -go spoda r czym. Z jed nej stro ny mo e my wiêc okreœlaæ naturalne zale noœci i procesy zachodz¹ce pomiêdzy poszcze - gól ny mi kom po nen ta mi œro do wi ska przy rod ni cze go, z dru giej zaœ ob se r wo - waæ wzajemne oddzia³ywanie na siebie dwu systemów: przyrodniczego i antro poge nicz ne go, sta no wi¹cych je den me ga sy stem ja kim jest œro do wi sko geograficzne. W pierwszym przypadku mo emy zatem na podstawie badañ em pi ry cz nych bu do waæ mo de le fun kcjo na l ne i stru ktu ra l ne œro do wi ska przy - rod ni cze go, w dru gim zaœ mo de le przyrod niczo-e konomi cz ne uw z glêd niaj¹ce pro gno zê i pre dy kcjê dy na mi ki pro ce sów mo de le dy na mi cz ne. Na pod sta - wie badañ interakcji przestrzennych pomiêdzy komponentami dwu systemów megasystemu œrodowiska geograficznego mo na budowaæ modele przestrzenno-ekonomiczne lub ekologiczno-przestrzenne. Jak wykazano w pracy, bardzo czêsto modele teoretyczne, jak i empiryczne s¹ weryfikowane i optymalizowane w czasie realizacji projektów badawczych, a nastêpnie wdra ane w yciu co - dziennym jako modele aplikacyjne, bêd¹ce doskona³ym narzêdziem diagnozy i predykcji kierunków zagospodarowania przestrzennego obszarów na ró nym poziomie organizacji przestrzennej terenu. Literatura Ben nett R., Cho r ley R., 1978: En vi ron men tal sy stem: phi lo so p hy, ana ly sis and con trol. Me t hu en, Lon don. Ber k ho ut F., Le ach M., Sco o nes I., 2003: Ne go tia ting envi ron men tal chan ge new per - spe c ti ves from so cial scien ce. Ed ward El gar Pu b li s hing, Che l ten ham.

11 Podstawy teoretyczne systemowego ujêcia badañ œrodowiska przyrodniczego Cha p man G., 1977: Hu man and en vi ron men tal sy stems: a geographer s ap pra i sal. Aca - de mic Press, Lon don. Cho j ni cki Z., 1986: Re fle ksje do tycz¹ce tera Ÿnie j szo œci i przysz³oœci ge o gra fii pol skiej. Przegl¹d Geo gra fi cz ny, 58, 3: De gó r ska B., 2005: The role of open spa cer in the lon ge r - term plan ning of the spa tial stru c tu re of ur ban re gions a case stu dy of the Wa r saw Me tro po li tan Re gion [w:] Man der U., Me ier K. (red.), Mul ti func tio nal Land Use: Me e ting Fu tu re De mands for Land s ca pe Go ods and Se r vi ces, Lan d s ca pe To mor row Eu ro pe an Re se arch Network, Ta r tu: 56. De gó r ski M., 2002: Rola ge o gra fii w zin te gro wa nej ana li zie krajo bra zu wielo fun kcyj ne - go [w:] Gór ka Z., Je lo nek A. (red.), Geo gra fi cz ne uwa run ko wa nia roz wo ju Ma³opo l - ski. Kra ków: De gó r ski M., 2004: Ge o gra fia fi zy cz na a spo³eczno -eko nomi cz na w ba da niach œro do wi - ska geo gra ficz ne go [w:] Cho j ni cki Z. (red.), Ge o gra fia wo bec pro ble mów tera Ÿnie j - szo œci i przysz³oœci. Bo gu cki Wy daw ni c two Na uko we, Po znañ: De gó r ski M., 2005a: Œro do wi sko przy rod ni cze a œro do wi sko geo gra fi cz ne [w:] Maik W., Su li bo r ski A. (red.), Pod sta wo we idee i kon ce pcje geo gra fi cz ne w œwie t le prze mian ge o gra fii i wspó³cze s ne go œwia ta. Ko mi tet Nauk Geo gra fi cz nych PAN, To ruñ- ódÿ. De gó r ski M., 2005b, Krajo braz jako obie kty w na wizu a li za cja zja wisk i pro ce sów za - chodz¹cych w me ga sy ste mie œro do wi ska geo gra ficz ne go [w:] My ga - Pi¹tek U. (red.), Pra ce Ko mi sji Krajo bra zu Kul tu ro we go, 4, Pol skie To wa rzy stwo Geo gra fi cz ne, Komisja Krajo bra zu Kul tu ro we go, So s no wiec. Do ma ñ ski R., 2004: Ge o gra fia eko no mi cz na, uje cie dy na mi cz ne. PWN, Wa r sza wa Do uglas I., 1987: The in flu en ces of hu man ge o gra p hy on phy si cal ge o gra p hy. Pro gress in Hu man Ge o gra p hy, 11 (4): He l ming K., 2005: Su stai nabi li ty im pact ases s ment of mul ti func tio nal land use in the European po li cy con text [w:] Man der U., Me ier K. (red.), Mul ti func tio nal Land Use: Me e ting Fu tu re De mands for Lan d s ca pe Go ods and Se r vi ces. Lan d s ca pe Tomorrow Eu ro pe an Re se arch Ne twork, Ta r tu, Esto nia: 25. Le ser H., 1978: Landschaftsõkologie. 2 Au fla ge, UTB 521, Ve r lag Eu gen Ul mer, Stu t - gart. Ma y er B., De gó r ski M., 2005: In te gra tion of mul ti func tio nal go als into land use the plan ning per spe c ti ve [w:] Man der U., Me ier K. (red.), Mul ti func tio nal Land Use: Me e ting Fu tu re De mands for Lan d s ca pe Go ods and Se r vi ces. Lan d s ca pe To mor row Eu ro pe an Re se arch Ne twork, Ta r tu, Esto nia: 32. Neef E., 1967: Die theo re ti s chen Gran d la gen der Land scha fs le hre. Go t ha, Le i p zig. Osta sze wska K., 2002: Ge o gra fia krajo bra zu. PWN, Wa r sza wa. Osta sze wska K., 2005: Krajo braz- œrodo wi sko geogra ficzne -œrodo wi sko przy rod ni cze [w:] Maik W., Re m bo wska K., Su li bo r ski A. (red.), Ge o gra fia jako na uka o prze - strze ni, œro do wi sku i krajo bra zie. Pod sta wo we Idee i Kon ce pcje w Ge o gra fii, tom. 1: Pie trzak M., 1998: Syn te zy krajo bra zo we za³o e nia, pro ble my, za sto so wa nia. Bo gu cki Wy daw ni c two Na uko we, Po znañ. Pi t man A., 2005: On the role of ge o gra p hy in earth sy stem scien ces. Ge o fo rum, 36, 2:

12 48 Marek Degórski Pod ma ni cz ky L., Vogt J., 2005: A land sui ta bi li ty as ses s ment me t hod for de ve lo ping a European Land In fo r ma tion Sy stem for agri cu l tu re and en vi ron ment (ELISA) [w:] Man der U., Me ier K. (red.), Mul ti func tio nal Land Use: Me e ting Fu tu re De mands for Lan d s ca pe Go ods and Se r vi ces. Lan d s ca pe To mor row Eu ro pe an Re se arch Network, Ta r tu, Esto nia: 38. Ri chling A., 1992: Kom p le kso wa ge o gra fia fi zy cz na. PWN, Wa r sza wa. Schmithûsen J., 1976: All ge me i ne Geo syne r ge tik. Grun d la gen der Lands chaf t skun de. Wa l ter de Gru y ter, Be r lin - New York. Troll C., 1939: Luftbuildplan und õkologische Bodenforschung. Zeit. Der Ges. F. Er d kun de: