DZANIA I NAUK SPOŁECZNYCH

Transkrypt

1 WYśSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA I NAUK SPOŁECZNYCH w Tychach Wydział Nauk Społeczno-Ekonomicznych Kierunek Administracja DAWID MACIĄśKA Ochrona dóbr osobistych w społeczeństwie informacyjnym. Praca licencjacka napisana w Katedrze Administracji Pod kierunkiem naukowym dr M. Habdas Tychy 2006

2 SPIS TREŚCI: WSTĘP DOBRA OSOBISTE 1.1. Charakter wartości dóbr osobistych Konstytucyjne gwarancje ochrony dóbr osobistych DOBRA OSOBISTE W PRAWIE CYWILNYM 2.1. Zagadnienia ogólne Charakter praw podmiotowych Otwarty katalog dóbr osobistych śycie, zdrowie i nietykalność cielesna Wolność Cześć Swoboda sumienia Nazwisko i pseudonim Wizerunek Tajemnica korespondencji Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska Dobra osobiste osób prawnych Ochrona dóbr osobistych w świetle innych przepisów CYWILNOPRAWNE ŚRODKI OCHRONY DÓBR OSOBISTYCH 3.1. Przesłanki ochrony dóbr osobistych ogólna charakterystyka ZagroŜenie i naruszenie dóbr osobistych Bezprawność Wyłączenia bezprawności Zgoda uprawnionego Działanie w ramach porządku prawnego i realizujące prawa podmiotowe Działania podjęte w obronie uzasadnionego interesu Niemajątkowe środki ochrony Roszczenia o zaniechanie działania zagraŝającego naruszeniem Usunięcie skutków naruszenia Powództwo o ustalenie Majątkowe środki ochrony Zadośćuczynienie pienięŝne dla poszkodowanego lub na cel społeczny Naprawienie szkody majątkowej

3 4. DOBRA OSOBISTE W INTERNECIE 4.1. Internetowe dobra osobiste oraz charakter ich naruszeń Wolność, cześć swoboda wypowiedzi Wizerunek i tajemnica korespondencji Prywatność Ochrona danych osobowych Naruszenia dóbr osobistych osób prawnych w Internecie PRAWO PRASOWE JAKO PRAWO MEDIÓW 5.1. Ochrona dóbr osobistych w publikacjach medialnych na podstawie prawa prasowego Kompetencje i zakres odpowiedzialności dziennikarskiej Krytyka prasowa i jej granice Zachowanie naleŝytej staranności i rzetelności Sprostowanie, odpowiedź, oświadczenie Odpowiedzialność dziennikarska Odpowiedzialność cywilna Odpowiedzialność karna Etyka w mediach a odpowiedzialność zawodowa Dostęp do informacji publicznej PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA ORZECZNICTWO

4 WSTĘP Wartością chyba najwyŝszą dla człowieka jest jego potrzeba ochrony własnej indywidualności, prywatności i odrębności w społeczeństwie. Odrębności, która obejmuje fizyczną i psychiczną integralność własnej osobowości, ochronę prywatności, godności i pozycji w społeczeństwie. Problematyka ochrony dóbr osobistych zyskała w ostatnich kilkunastu latach na znaczeniu. Tłumaczyć to moŝna ogromnym postępem technologicznym, zwłaszcza gwałtownym rozwojem środków masowego komunikowania i stosunkowo łatwej dostępności do ogólnoświatowych zasobów wiedzy i publikacji, poprzez nowoczesne środki masowego przekazu takie jak Internet, prasa, radio i telewizja. Nowe formy publicznego prezentowania w mediach wypowiedzi i opinii mogą powodować częstsze niŝ dawniej, przypadki naruszania dóbr osobistych człowieka. Medium, które w głównej mierze przyczynia się do takich przypadków jest Internet, którego zdecentralizowany, spontaniczny i anarchistyczny charakter przyczynia się do stwarzania powaŝnych trudności w ochronie przed niekontrolowanym rozpowszechnianiem stwierdzeń i opinii nieprawdziwych, zniesławiających lub w inny sposób naruszających dobra osobiste. Dobra osobiste są atrybutem kaŝdej osoby fizycznej, podkreśla je niemajątkowy i niezbywalny charakter nieodłącznie związany z określoną osobą. W prawie nie ma dokładnej definicji pojęcia dobro osobiste, lecz istnieje rozbudowany szereg przepisów dotyczących ochrony tychŝe dóbr. Głównym straŝnikiem dóbr osobistych jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która stwierdza, Ŝe godność ludzka stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela, jest przyrodzona i niezbywalna. Człowiek ma prawo do ochrony prawnej Ŝycia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim Ŝyciu osobistym wraz z wolnością wyraŝania swoich poglądów i rozpowszechniania informacji, bez ingerencji cenzury. Dobra osobiste pozostają pod ochroną prawa cywilnego. Art. 23 Kodeksu cywilnego stanowi, iŝ dobra osobiste człowieka, a w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezaleŝnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. NaleŜy podkreślić, Ŝe są to tylko przykładowe kategorie dóbr osobistych, które nie są jedynymi chronionymi przez prawo. Zostały one wskazane jako szczególnie charakterystyczne i wyjątkowe, zaś orzecznictwo i doktryna nieustannie powiększają ich zakres. Specyficzny charakter ochrony tych praw nadaje dzisiejsza rzeczywistość, w której szybko rozwijający się postęp techniczny oraz coraz powszechniejsza teleinformatyzacja, powoduje coraz ściślejsze przenikanie i splatanie się systemów komunikacji społecznej. Rozwój prasy, radia i telewizji a przede wszystkim Internetu spowodował, iŝ obecna rzeczywistość wykształciła tzw. społeczeństwo informacyjne. 4

5 Charakter tego społeczeństwa oparty jest w głównej mierze na szybkiej komunikacji międzyludzkiej i masowym dostępie do informacji w publikacjach medialnych, opinii i reportaŝy, jak równieŝ dostępie do baz danych wiedzy, oraz twórczości ludzkiej. Powstanie nowych źródeł wymiany myśli ludzkiej spowodował wykształcenie się specyficznych nowych dóbr jednostki, mających związek z funkcjonowaniem społeczeństwa informacyjnego, a których przypadki naruszeń nie były wcześniej znane polskiemu systemowi prawnemu. Niniejsza praca ma za zadanie przyjrzeniu się bliŝej zagadnieniu ochrony dóbr osobistych w nowoczesnych środkach masowego przekazu. W początkowej części wyjaśnione zostały kwestie związane z rozumieniem pojęcia ochrony dóbr osobistych osób fizycznych oraz osób prawnych. Interpretacja wartości dóbr osobistych głoszonych przez literaturę, pozwoli przytoczyć normy prawne, które w swoich przepisach zajmują się ich ochroną, a przedstawienie orzecznictwa Sądu NajwyŜszego w sprawach z zakresu ochrony tych dóbr, określi sferę obowiązywania tych przepisów w społeczeństwie informacyjnym. Praca ta przybliŝa zagadnienia związane z dobrami osobistymi osób fizycznych oraz prawnych, poprzez omówienie nie tylko przykładowego katalogu takich dóbr określonego w art. 23 k.c., ale równieŝ przedstawieniu środków ochrony przysługujących poszkodowanemu w przypadkach zagroŝenia lub naruszenia tych dóbr osobistych. Omówione zostały kwestie dotyczącej zakresu kompetencji funkcjonowania prasy, radia i telewizji w przypadkach publikowania informacji i publikacji medialnych, jak równieŝ zakresu odpowiedzialności dziennikarskiej w zakresie ochrony dóbr osobistych w publikacjach prasowych. Przedstawiona została równieŝ kwestia ochrony prywatności i związanej z nią ochronie danych osobowych w sferze chyba największego tworu technologii medialnych społeczeństwa informacyjnego jakim jest Internet. Współczesny multimedialny świat ma charakter globalny, wznoszący się ponad granice państw, jednakŝe w cieniu pracy pozostaje ochrona dóbr osobistych w prawie międzynarodowym. Na dalszym planie pozostają równieŝ dobra osobiste w polskim prawie autorskim, prawie karnym oraz prawie pracy. Wielość aktów prawnych i przepisów odnoszących się do ochrony dóbr osobistych jest bardzo duŝa, dlatego zakres pracy nie pozwala na dogłębne i wnikliwe przedstawienie tej problematyki. MoŜna powiedzieć, Ŝe praca ta skupia uwagę na zagadnieniach najwaŝniejszych, pozwalających naświetlić i przedstawić w ogólny sposób charakter instytucji dóbr osobistych oraz środków ochrony przysługującym w przypadkach naruszeń dóbr osobistych w społeczeństwie informacyjnym. 5

6 1. DOBRA OSOBISTE 1.1. Charakter wartości dóbr osobistych Nie ma dokładnej definicji dóbr osobistych, literatura definiuje je jako subiektywne, niemajątkowe wartości indywidualnego świata uczuć, stanu Ŝycia psychicznego danego, określonego człowieka 1. Pogląd ten jednak spotkał się z krytyką, poniewaŝ według obiektywnej definicji, prawo nie moŝe chronić osób zbytnio przewraŝliwionych, dlatego dobra osobiste powinny odpowiadać interesom przeciętnej jednostki ludzkiej 2, odwołując się do przyjętych w społeczeństwie ocen 3. Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe przy ocenie naruszenia czci naleŝy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby Ŝądającej ochrony prawnej, ale takŝe obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa 4. NaleŜy podkreślić, Ŝe dobra osobiste są wartościami o zmiennym w czasie zakresie, poniewaŝ powstające przemiany w postrzeganiu zakresu wartości dóbr osobistych są spowodowane zmieniającymi się warunkami Ŝycia społecznego i ewolucji poglądów dotyczących dóbr osobistych, a których zakres wartości jest ściśle związany z osobowością człowieka i jego odczuciami 5. Powstanie społeczeństwa informacyjnego stworzyło nową, nieznaną do tej pory przestrzeń, w której stosunkowo łatwy, swobodny i szybki przepływ informacji, opinii i komentarzy, opartych na wolności słowa, przyczynił się do powstania zdecydowanie szerszego niŝ w przeszłości pola przypadków naruszania dóbr osobistych. Niemajątkowy charakter dóbr osobistych oznacza, Ŝe są one nieodłącznie związane z istnieniem człowieka, nie dają się bezpośrednio wyrazić w kategoriach ekonomicznych, chociaŝ mogą na nie wywierać znaczący wpływ (np.: w zakresie reputacji zawodowej) 6. Tak więc dobro osobiste określonego podmiotu moŝe zaistnieć dopiero z chwilą powstania tego podmiotu (tak będzie w przypadku osób prawnych), czy teŝ z chwilą narodzin (gdy w grę wchodzą dobra osobiste osoby fizycznej) 7, a wygasają z chwilą śmierci podmiotu uprawnionego. NaleŜy podkreślić, Ŝe niektóre dobra osobiste związane są z osobą zmarłego (np. jego dobra sława, osobiste prawa autorskie) nie pozostają jednak bez ochrony. Mogą je realizować osoby bliskie zmarłemu lub organizacje słuŝące ochronie określonych wartości 8. 1 S. Grzybowski: Ochrona dóbr osobistych według przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957r. s.15 2 A. Cisek: Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989r. s.40 3 Z. Radwański: Prawo Cywilne - Część ogólna, Warszawa 2004r. s Orzeczenie SN z 16 stycznia 1976r. II CR 692/75, OSN 1976, nr 11, poz A. Wojciechowska: Czy autorskie dobra osobiste są dobrami pr. cywilnego. Kwartalnik Prawa Prywatnego 1994r. z.3 s A. Lipiński: Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe, Kraków 2004r. s.45 7 A. Szpunar: Ochrona dóbr osobistych. Warszawa 1979r. s Z. Radwański: Ibidem 6

7 1.2. Konstytucyjne gwarancje ochrony dóbr osobistych Polskie prawo charakteryzuje się dosyć rozbudowanym systemem ochrony dóbr osobistych. Główne ich prawne oparcie, które nadaje im rangę praw podstawowych znajduje się w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 9. Na gruncie jej przepisów występuje szereg postanowień gwarantujących obywatelom ochronę ich dóbr osobistych, a zasada najwyŝszej mocy prawnej konstytucji powoduje, Ŝe wszystkie inne akty normatywne muszą być ujęte w sposób zgodny z treściami zwartymi w przepisach konstytucyjnych oraz muszą słuŝyć ich realizacji 10. Podmiotem konstytucyjnych praw i wolności mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. W sprawach wolności człowieka szczególnie naleŝy przytoczyć art. 30, który dotyczy godności człowieka, jako przyrodzonego i niezbywalnego źródła wolności i praw obywatela. Jest to zasada nienaruszalna, zaś jej poszanowanie i ochrona stanowi obowiązek wszystkich władz publicznych. Ochronę Ŝycia prywatnego człowieka, czyli rodziny, czci, dobrego imienia znajdziemy w art. 47, który stwierdza, iŝ kaŝdy człowiek ma swobodę wyboru postępowania z własnym Ŝyciem osobistym oraz decyzjach z nim związanych. Ochronę zdrowia i równego dostępu do opieki zdrowotnej bez względu na sytuacje materialną obywatela stanowi art. 68. Natomiast wolność i swobodę przemieszczania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje art. 52. Analizując treść Konstytucji RP moŝna stwierdzić, Ŝe rozwiązania konstytucyjne dotyczące problematyki ochrony dóbr osobistych w nowoczesnych środkach masowego przekazu, takich jak radio, internet czy telewizja, nie zostały w Ŝadnym miejscu powołane wprost. Szukając w Konstytucji uregulowań związanych z tymi mediami, naleŝy skoncentrować się na wyeksponowaniu zasad, które dotyczą wolności słowa, a które określa art. 14 zapewniając wolność prasy i innych środków społecznego przekazu oraz art. 54, który odnosi się do wolności wyraŝania poglądów i opinii, składają się na nią w szczególności: wolność wyraŝania poglądów, wolność pozyskiwania informacji oraz wolność rozpowszechniania informacji. Natomiast art. 61 określa materię dotyczącą prawa uczestnictwa obywateli w dostępie do informacji z zakresu działalności organów publicznych. W odróŝnieniu od klasycznych środków masowego przekazu informacji, takich jak radio czy telewizja waŝną role w komunikacji masowej społeczeństwa informacyjnego odgrywa Internet. Jego przenikająca granice państw specyfika oraz duŝo większa niŝ w przypadku radia i telewizji interaktywność powoduje Ŝe odgrywa on waŝną rolę jako środek wykorzystywany w dostępie do informacji i danych oraz jako bezpośredni środek wykorzystywany do komunikacji międzyludzkiej społeczeństwa informacyjnego. Stąd teŝ jego ścisłe związki z obszarem telekomunikacji, co dotyczy zwłaszcza tajemnicy wolności i ochrony korespondencji określonej w art. 49, a którego charakter 9 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997r. Dz. U. 1997, NR 78 poz E. Dobrodziej: Ochrona dóbr osobistych, Aspekty prawne i praktyczne, Bydgoszcz 2003r. s.10 7

8 brzmienia dotyczy równieŝ poczty elektronicznej 11. NaleŜy podkreślić, iŝ w świetle art. 6, który mówi o obowiązku stwarzania przez państwo warunków do upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, Internet staje się świetnym narzędziem, który moŝe być w ten sposób wykorzystywany (np.: poprzez wdraŝanie programu internetowych bibliotek). Konstytucja RP ustanawia dwie odrębne procedury słuŝące ochronie konstytucyjnych praw i wolności. Pierwsza to skarga konstytucyjna, o której mówi art. 79, a którą moŝe wnieść kaŝdy bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego w przypadku naruszenia jego konstytucyjnych praw i wolności. Drugą moŝliwością jest wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 80), a z którym moŝe wystąpić kaŝdy w celu uzyskania pomocy w ochronie swoich praw i wolności naruszonych przez organy władzy publicznej 12. Charakter Internetu powoduje Ŝe w świetle obowiązującego w Polsce systemu prawnego niezwykle istotny jest art. 91. Z przepisu tego wynika, iŝ nie moŝna odwoływać się wyłącznie do krajowych regulacji, ale brać naleŝy pod uwagę normatywne akty ponadpaństwowe o zasięgu globalnym W. Orzewski: Prawo w mediach, Wydawnictwo Naukowe S.A. Warszawa 2004r. s E. Dobrodziej: op. cit. s Ibidem 8

9 2. DOBRA OSOBISTE W PRAWIE CYWILNYM 2.1. Zagadnienia ogólne Przepisy prawa cywilnego nie zawierają dokładnej definicji dóbr osobistych. BliŜsze wyznaczenie przez Kodeks cywilny 14 zakresu ochrony tych dóbr dokonuje się przez wskazanie przykładowych, uznawanych przez system prawny, wartości najbliŝszych człowiekowi. Niewyczerpujący ich wykaz zawiera art. 23 k.c., który stwierdza, Ŝe są to wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, które to wartości stanowią przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej. Przykładowy katalog dóbr osobistych wymienionych w art. 23 k.c. ma charakter otwarty co oznacza, Ŝe ich zakres określony w doktrynie i orzecznictwie, pod wpływem kształtujących się w społeczeństwie poglądów, nieustannie się powiększa 15. Tendencja ta stanowi nie tylko wyraz wzrastającego uznania dla osoby ludzkiej, ale jest zarazem odpowiedzią na mnoŝące się zagroŝenia wywołane rozwojem techniki oraz nieodpowiedzialnym korzystaniem z wolności będącej darem ustroju demokratycznego. Polskie prawo nie przedstawia wyczerpujący i niezmienny katalog dóbr osobistych, poniewaŝ poszczególne dobra osobiste pojawiają się i znikają w miarę przemian w sferze pojęć danego społeczeństwa 16. Zakres ochrony dóbr osobistych uregulowany jest w art k.c. Przepis te określa sferę roszczeń przysługujący osobie, w przypadku której dopuszczono się naruszenia dobra osobistego. Oznacza to, Ŝe w razie dokonanego naruszenia, moŝna zaŝądać, aby osoba która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia ich skutków, lub zaprzestała czynności powodujących zagroŝenie dóbr osobistych. Na mocy tego przepisu osoba pokrzywdzona moŝe równieŝ zaŝądać zadośćuczynienia lub odszkodowania pienięŝnego na zasadach ogólnych, a po nowelizacji kodeksu cywilnego 17 w 1996r., na mocy art k.c. osoba pokrzywdzona w przypadku gdy naruszenie jej dóbr osobistych wywołało u niej szkodę majątkową moŝe równieŝ zaŝądać jej naprawienia Charakter praw podmiotowych Ochrona dóbr osobistych zagwarantowana w prawie cywilnym zakłada przyznanie jednostce praw podmiotowych, oznaczających przyznaną i zabezpieczoną przez normę prawną oraz wynikającą z konkretnego stosunku prawnego sferę moŝności postępowania w określony sposób. Prawa podmiotowe słuŝą do opisu stosunku prawnego jednego podmiotu wobec innych podmiotów, a prawa te wyznaczają normy prawne, które są źródłem stosunku cywilnoprawnego Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz. U. z dnia 18 maja 1964 nr 16 poz. 93, z późn. zm. 15 Z. Radwański: op. cit. s A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk: Prawo Cywilne zarys części ogólnej, Warszawa 1998r. s po nowelizacji z r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny, Dz. U. Nr 114 z dnia r., poz S. Grzybowski: op. cit. s.40 9

10 Panująca koncepcja wielości praw osobistych oznacza, iŝ dla poszczególnych typów dóbr osobistych naleŝy konstruować odpowiadające im typy praw podmiotowych. Istnieje takŝe inna koncepcja, zakładająca istnienie jednego osobistego prawa podmiotowego. Koncepcja ta jest zgodna z zasadą ogólna w myśl której katalog bezwzględnych praw podmiotowych jest zawsze zamknięty i określony ustawą. Prawa podmiotowe charakteryzuje niemajątkowy i nie dziedziczny charakter, a faktem ścisłego związku tych praw z podmiotem, któremu słuŝą jest ich niezbywalność. Prawa te są bezwzględne, czyli są skuteczne przeciw wszystkim innym osobom (erga omnes), na których ciąŝy obowiązek powstrzymania się od wszelkich działań naruszających te prawa. Oznacza to, Ŝe państwo ma obowiązek chronić je, równieŝ poprzez zastosowanie środków przymusu. W przypadku naruszenia dobra osobistego lub nawet przesłanki naruszenia takiego dobra rodzi się potrzeba zapewnienia uprawnionemu odpowiednich środków mających na celu zmuszenie strony zobowiązanej do uczynienia zadość jej obowiązkom. Prawo podmiotowe daje moŝliwość wystąpienia do odpowiedniego organu państwowego i zaŝądania udzielenia ochrony, czyli wymuszenia powinnego zachowania wobec podmiotu, który dopuścił się takiego naruszenia. Dlatego kaŝdy kto uwaŝa, Ŝe jego prawo podmiotowe zostało naruszone lub zagroŝone, moŝe zwrócić się do właściwego dla siebie sądu o ochronę Otwarty katalog dóbr osobistych Jak juŝ widomo prawo cywilne zawiera regulacje chroniące dobra osobiste człowieka. Ich przybliŝony charakter zawiera art. 23 k.c., którego treść przytacza przykładowy katalog dóbr osobistych, wymieniając w nim wartości, najwaŝniejsze i najbliŝsze człowiekowi. UŜycie przez ustawodawcę sformułowania "w szczególności", sugeruje wyraźnie iŝ wymienione tam dobra osobiste nie są jedynymi chronionymi przez prawo. MoŜna powiedzieć, Ŝe zostały wskazane jako szczególnie charakterystyczne, czy teŝ wyjątkowe często ulegające naruszeniu. Jest więc rzeczą oczywistą, iŝ takie wyliczenie ma charakter przykładowy. Tak więc katalog dóbr osobistych nie jest zbiorem zamkniętym, a obowiązujące w tym zakresie przepisy prawne nie wymieniają wszystkich dóbr pozostających pod ochroną systemu prawnego. Istotne znaczenie w tym zakresie ma orzecznictwo sądowe w tych sprawach, które formułują szereg nowych dóbr osobistych korzystających z ochrony prawnej 20. Otwarty katalog dóbr osobistych pozwala na włączenie w ich zakres dóbr, które spełniają wszystkie wymagania odnoszące się do pojęcia dobra osobistego według obowiązującego prawa. Zaliczenie określonego dobra, które nie jest wymienione w art. 23 k.c. do kategorii dóbr osobistych moŝe opierać się bowiem na wykazaniu, Ŝe w konkretnym przypadku wchodzą w grę cechy łączące określone dobro osobiste z ogólnym pojęciem dobra osobistego 21. Na gruncie obecnego stanu prawnego, do dóbr osobistych wymienionych w katalogu dóbr osobistych (art. 23) zaliczyć naleŝy: 19 Z. Radwański: op. cit. s W. Orzewski: op. cit. s.6 21 E. Dobrodziej: op. cit. s.21 10

11 2.3.1 śycie, Zdrowie i Nietykalność cielesna Mimo tego, Ŝe jako przedmiot ochrony art. 23k.c. wymienia wyraźnie tylko zdrowie to nie ulega wątpliwości, Ŝe na równi z nim traktować naleŝy równieŝ Ŝycie i nietykalność fizyczną (cielesną) człowieka. Najprostszym przykładem naruszenia nietykalności cielesnej będzie uderzenie 22. Orzecznictwo SN podkreśla, Ŝe takie działanie nie tylko godzi w nietykalność cielesną człowieka, ale takŝe w jego godność 23. śycie jest najwyŝszą, zarówno w sferze indywidualnej, jak i społecznej, wartością chronioną na gruncie prawa cywilnego, a jego ochrona przejawia się w postaci moŝności dochodzenia swych praw od osoby, która dopuści się naruszenia naszego dobra osobistego, jak równieŝ do moŝności roszczenia najbliŝszych członków rodziny zmarłego (art. 446 k.c). Integralność cielesną człowieka chronią równieŝ art. 444, 445 k.c. Przepisy te nabierają szczególnej doniosłości w dziedzinie lecznictwa, gdyŝ w przypadku interwencji medycznej istnieje prawdopodobieństwo uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Sąd NajwyŜszy wyraził stanowisko, w myśl którego funkcjonowanie w praktyce lekarskiej zasady wzajemnego zaufania lekarza i pacjenta nie moŝe prowadzić zbyt daleko. Dlatego do chorego musi naleŝeć podjęcie świadomej decyzji, poza szczególnymi wypadkami, co do stosowania zwłaszcza niekonwencjonalnych zabiegów i metod leczenia Wolność Pojęcie wolności moŝna interpretować jako wolność od czegoś, a wiec wolność nie tylko od przemocy fizycznej, ale takŝe od obawy i strachu, od uŝycia przemocy lub zrealizowania groźby przez inną osobę 25. Wolność naleŝy interpretować równieŝ w szerszym pojęciu, polegającym na wywieraniu presji psychicznej na działanie człowieka. Oznacza to, Ŝe ochroną objęte byłoby np.: agresywne zachowanie się np.: paparazzi 26. Najkrócej mówiąc wolność to wolność od wszelkich niedozwolonych nacisków, krępujących swobodne dysponowanie wartościami osobistymi Cześć Cześć jest jedną z najwaŝniejszych wartości, właściwej kaŝdemu człowiekowi, której ochrona pełni kluczową rolę w tematyce ochrony dóbr osobistych. Ochronę czci gwarantuje przede wszystkim art. 47 Konstytucji RP, lecz szczególna rola ochrony przypada prawu cywilnemu. Przez cześć człowieka zwykło się rozumieć dwa jej aspekty. Cześć zewnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia, której naruszenie polega na pomawianiu innej osoby o takie właściwości lub postępowania, które mogą ją poniŝyć w opinii publicznej albo narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska lub rodzaju działalności. 22 Z. Radwański: op. cit. s orz. SN z 30 grudnia 1971, III CZP 87/71, OSNC 1972/6/ orz. SN z dnia 14 czerwca 1983r. IV CR 150/83 25 A. Szpunar: op. cit. s Z. Radwański: Ibidem 27 E. Dobrodziej: op. cit. s.6 11

12 Cześć wewnętrzną w znaczeniu godności osobistej, wyobraŝenia o własnej wartości, której naruszenie objawia się w postaci zniewagi (obrazy). Jak stwierdza Sąd NajwyŜszy, naruszenie czci moŝe nastąpić zarówno poprzez krzywdzące przemówienie dotyczące Ŝycia osobistego i rodzinnego, jak równieŝ przez zarzucenie niewłaściwego postępowania w Ŝyciu zawodowym. NaleŜy podkreślić, Ŝe cześć pozostaje pod ochroną, równieŝ w przypadku przesłanek sugerujących moŝliwość zaistnienia naruszenia czci osobistej, jednakŝe roszczenie o zaniechanie naruszenia czci jest aktualne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszego jej naruszania 28. W ostatnich latach moŝna zaobserwować przyrost ilości przypadków związanych z naruszeniami czci osobistej. Globalny charakter występowania mediów oraz szybkość przekazywania w nich informacji, publikacji, poglądów przyczynia się do większej ilości naruszeń czci człowieka, poprzez publikacje stwierdzeń lub opinii nieprawdziwych, bezpośrednio lub pośrednio krzywdzących poszkodowanego. Rozpatrując właściwości naruszeń naleŝy podkreślić, Ŝe ochrona czci nie przysługuje w razie negatywnej oceny człowieka lub jego działania opartego na rzetelnej krytyce. W takim bowiem przypadku działanie naruszyciela jest prawnie dopuszczalne. NaleŜy jednak pamiętać, iŝ rzetelna krytyka musi opierać się na faktach prawdziwych, podanych w odpowiedniej formie i adekwatnych do stwierdzonych faktów co sprawdza sąd w toku procesu Swoboda sumienia Kolejnym dobrem wymienionym w katalogu dóbr osobistych (art. 23 k.c.) jest swoboda sumienia. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe ochronę swobody sumienia zapewnia równieŝ Konstytucja RP, która kaŝdemu człowiekowi daje wolność sumienia i religii. Pod ochroną swobody sumienia pozostaje wolność wyznawania lub nie wyznawania religii, wykonywania lub nie wykonywania praktyk religijnych itp. Swoboda sumienia moŝe się takŝe przejawiać w ochronie przekonań, przeciwdziałaniu dyskryminacji ze względu na narodowość, rasę czy przekonania światopoglądowe Nazwisko i pseudonim Ochrona nazwiska i pseudonimu blisko łączą się z zagadnieniem dóbr osobistych, a w szczególności godności i czci, których zakres ochrony przytacza k.c. Pseudonimem będzie przybrane sobie nazwisko wraz z imieniem, przy czym sam sposób obrania tego nazwiska jest nieistotny. WaŜny jest skutek, a więc upozorowanie autentyczności nazwiska, którego wraŝenie musi sprawiać pseudonim. Stosowanie roszczeń w przypadku naruszenia nazwiska moŝna zastosować nie tylko w przypadkach bezprawnego stosowania nazwiska, lecz równieŝ w przypadku naruszenia stanu cywilnego człowieka, 28 orz. S.N. z dnia 26 lutego 1965 r., II CR 13/65, OSNCP 1965/10/ Z. Radwański: op. cit. s E. Dobrodziej: op. cit. s.22 12

13 w znaczeniu jego przynaleŝności do określonej rodziny. W szczególności obejmuje ono cechę przynaleŝności do określonej płci, której ujawnienia w aktach stanu cywilnego moŝe domagać się zainteresowany 31. Oznacza to, Ŝe stan cywilny człowieka (a nie tylko jego nazwisko) jest jednym z dóbr osobistych chronionych przez polskie prawo, chodzi bowiem w tym przypadku o stanowisko prawne osoby w danej rodzinie. Osoba zainteresowana moŝe więc Ŝądać nie tylko właściwego ujawnienia tych stosunków w aktach stanu cywilnego, ale równieŝ zakazania innym osobom, aby bezpodstawnie nie określały się jako mąŝ (Ŝona), syn (córka), brat (siostra) Wizerunek Wizerunek jest równieŝ dobrem osobistym na mocy art. 23 k.c., jednak większy zakres ochrony wizerunku przybliŝają przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych 33. Znajdujący się w tej ustawie art. 81 określa kwestie ochrony wizerunku w publikacjach, poprzez generalny zakaz rozpowszechniania czyjegoś wizerunku, bez zgody osoby na nim przedstawionej. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku ze strony zainteresowanej osoby, nie wymaga wizerunek osób powszechnie znanych, chyba Ŝe uczyniły zastrzeŝenie przy portretowaniu. Nie wymaga równieŝ zgody na publikacje wizerunek stanowiący jedynie szczegół, obraz przedstawiającego obchód, zgromadzenie, krajobraz, itd. Ponadto w braku zastrzeŝenia zezwolenie nie jest wymagane, jeŝeli osoba przedstawiona na wizerunku otrzymała umówioną zapłatę (np. modelki) 34. Natomiast rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej dopuszczalne jest takŝe na mocy szczególnych przepisów (np. w listach gończych, oskarŝonych na sali sądowej) 35. W przypadku osób prawnych SN stwierdza, Ŝe odpowiednie stosowanie art. 23 k.c. wyłącza z zakresu tej ochrony takie dobra osobiste człowieka jak zdrowie lub wizerunek. Nie jest bowiem wizerunkiem osoby prawnej ani wizerunek miejsca jej siedziby ani osób wchodzących w skład jej organów, lub nawet całego zespołu itp., jej elementów (z osobna lub łącznie wziętych) Tajemnica korespondencji Tajemnica korespondencji jest kolejnym dobrem osobistym chronionym nie tylko przez art. 23, 24 k.c., ale równieŝ dobrem uznanym przez art. 49 Konstytucji RP. MoŜliwości techniczne dzisiejszych czasów sprawiają, Ŝe charakter korespondencji odnosi się nie tylko do klasycznej formy listu, ale równieŝ do korespondencji prowadzonej za pomocą wszelkich innych nośników informacji, np.: telefonicznej, telegraficznej, faksowej, elektronicznej orz. SN z 23 marca 1991r., PS Nr 5-6/ Z. Radwański: op. cit. s Ustawa z dnia 4 luty 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dz. U r. Nr 24, poz.83 z późn zm. 34 Z. Radwański: Ibidem 35 orz. SN z r., OSN 2003, poz orz. SN z 25 maja 1977r., I CR 159/77 37 W. Orzewski: op. cit. s

14 Naruszenie tajemnicy korespondencji w praktyce ma najczęściej miejsce przez otwarcie listu nie przeznaczonego dla sprawcy naruszenia, ukrycie lub zniszczenie pisma, zanim adresat się z nim zapoznał, podanie się w rozmowie telefonicznej za inną osobę itp. Zasadniczym charakterem tego naruszenia jest przekazanie przez sprawce tego naruszenia osobie trzeciej uzyskanej w ten sposób wiadomości, przy czym bez znaczenia jest czy treść korespondencji miała charakter jawny czy niejawny 38. Zasady rozpowszechniania korespondencji pozostają pod ochroną prawa autorskiego, a w szczególności mówi o tym art. 82 pr.aut., na mocy którego osobą uprawnioną do zezwalania na rozpowszechnianie korespondencji jest wyłącznie jej adresat, natomiast po jego śmierci przez okres 20 lat, jeśli nie wyraził odmiennej woli, decydują o tym osoby bliskie. W przypadku rozpowszechniania takiej korespondencji bez wymaganej zgody przysługują roszczenia przewidziane w art. 78 ust.1 pr.aut.. NaleŜy podkreślić Ŝe art. 82 pr.aut. reguluje jedynie zasady rozpowszechniania korespondencji, nie ma natomiast zastosowania w przejmowaniu treści tej korespondencji do innej publikacji, gdyŝ wówczas zastosowanie będą miały art. 23 i 24 k.c Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, równieŝ została dołączona do katalogu dóbr osobistych. Twórczość intelektualna człowieka to niemajątkowa wartość, jaką dla autora, wynalazcy i racjonalizatora stanowi fakt, Ŝe jest on twórcą pewnego pomysłu. Natomiast przedmiotem ochrony przewidzianej w art. 24 k.c. jest wytwór myśli ludzkiej, stanowiący formę realizacji pomysłu twórcy 40. W określeniu twórczości naukowej, artystyczna oraz wynalazczej i racjonalizatorskiej, chodzi o zbiorcze określenie wszelkich dóbr osobistych, jakie przysługują twórcy z tytułu naruszenia prawa autorskiego. Istnieje bowiem powszechnie akceptowany pogląd w doktrynie oprawa cywilnego i prawa autorskiego, Ŝe autorskie prawa osobiste nie stanowią jakiejś odrębnej kategorii, a są szczególnymi prawami osobistymi powszechnego prawa cywilnego. W praktyce najczęściej naruszeniami takich dóbr są bezprawne przywłaszczenia sobie autorstwa dzieła, pomijanie nazwiska twórcy jak równieŝ wprowadzanie zmian w utworze bez zgody jego twórcy, a przede wszystkim nielegalne rozpowszechnianie utworów 41. Zagadnienie ochrony twórczości naukowej, artystycznej oraz wynalazczej i racjonalizatorskiej szerzej przedstawiają przepisy prawa autorskiego. Zgodnie z postanowieniami tej ustawy, przedmiotami prawa autorskiego są w szczególności utwory wyraŝone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), utwory plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, 38 E. Dobrodziej: op. cit. s W. Orzewski: Ibidem 40 Z. Radwański op. cit. s E. Dobrodziej: Ibidem 14

15 architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, utwory muzyczne, słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, a takŝe utwory audiowizualne, w tym filmowe. To wyliczenie kategorii utworów ma jedynie charakter przykładowy i w Ŝadnym wypadku nie jest wyczerpujące. Ochronie prawa autorskiego podlegają, równieŝ wszystkie nie wymienione tu kategorie utworów, o ile tylko spełniają warunki określone w przepisach prawa autorskiego. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe ochroną prawa autorskiego objęty moŝe być wyłącznie sposób wyraŝenia. Tak więc ochroną nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne Dobra osobiste osób prawnych Nie stwarza problemów odpowiedz na pytanie kto jest osobą fizyczną, gdyŝ oczywiste jest, Ŝe jest nią kaŝdy człowiek. Prawo cywilne określa kiedy człowiek uzyskuje i traci zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych (art. 8 k.c. i nast.). Trudności jednak sprawia ogólne sprecyzowanie pojęcia osoby prawnej, która po osobach fizycznych moŝe równieŝ nabyć prawa i obowiązki. Istnieje zakres przepisów zawartych w k.c. przybliŝających właściwości osób prawnych (art k.c.). Ogólną ich tezę stanowi art. 43 k.c., który stwierdza, Ŝe przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych, określone w art. 23, 24 k.c., odpowiednio stosowane mogą odnosić się równieŝ do ochrony interesów osób prawych. NaleŜy jednak zwrócić uwagę, Ŝe pomiędzy osobami fizycznymi, a osobami prawnymi występują istotne charakterystyczne róŝnice. Przepisów o ochronie dóbr osobistych człowieka nie da się wprost odnieść do ochrony dóbr osób prawnych, gdyŝ osoby prawne nie doznają przecieŝ przeŝyć psychicznych, nie mają teŝ sfery cielesnej. Nie moŝna więc naruszyć nietykalności cielesnej osoby prawnej, zdrowia, wolności osobistej czy swobody sumienia. Z drugiej jednak strony słuŝą im pewne dobra porównywalne z dobrami osobistymi człowieka (na przykład prawo do nienaruszalności siedziby, analogiczne z prawem do nienaruszalności mieszkania) 43. Wynika z tego zatem, iŝ koncepcja dobra osobistego osoby fizycznej moŝe być pewnym modelem dla ochrony niematerialnych dóbr osób prawnych. Wymaga to jednak pewnych modyfikacji, na co wskazuje zresztą ustawodawca mówiąc o odpowiednim stosowaniu art. 23 i 24 k.c. do osób prawnych. Modyfikacje te, to konieczność znacznie dalej posuniętej w przypadku osób prawnych obiektywizacji ochrony ich dóbr oraz nieco innego określenia poszczególnych dóbr, na przykład ochrona dobrej sławy lub dobrego imienia (a nie czci) czy nazwy lub firmy (a nie nazwiska) 44. System prawny przyznając człowiekowi zdolność prawną, jedynie nadaje mu kwalifikacje prawną osoby fizycznej, a nie tworzy jego bytu naturalnego. Natomiast dla społecznego istnienia 42 W. Orzewski: op. cit. s A. Zielińska: Naruszenie i ochrona dóbr osobistych, Szczecin 1999, 44 A. Szewc, G. JyŜ: Ochrona programów komputerowych, Informacji i baz danych, Bytom 2002r. s

16 osoby prawnej i moŝliwości jej funkcjonowania taki prosty zabieg nie wystarczy. Niezbędne okazuje się tu skonstruowanie tzw. jednostki organizacyjnej, która zespalałaby aktywność grupy ludzi dla osiągnięcia określonych celów. Ponadto musi ona w swoich uregulowaniach wskazywać, jakie działania ludzi i w jakich okolicznościach liczą się w układach społecznych nie jako działania tych osób, lecz działania danej organizacji. W prawie cywilnym konstrukcja dóbr osobistych osób prawnych oparta jest na normatywnej metodzie regulacji tego zagadnienia. Oznacza to, Ŝe ustawodawca konstruując zagadnienie osób prawnych większe znaczenie nadał postulatowi jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej przepisów niŝ ich elastyczności 45. System prawny nie określa ogólnych cech, jakimi odpowiadać muszą jednostki organizacyjne, aby uzyskać status osoby prawnej. Na mocy art. 33 k.c. osobą prawną jest Skarb Państwa oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne nadały osobowość prawną. Jednostka organizacyjna jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia osoba prawna, oznacza to, Ŝe kaŝda osoba prawna jest zarazem jednostką organizacyjną. Jednak nie kaŝda jednostka organizacyjna jest osobą prawną, nawet jeśli do pełnienia tych funkcji była strukturalnie przygotowana. Przepisy ogólne k.c. nie zawierają jakiegoś standardowego schematu regulującego, który odnosiłby się do wszystkich osób prawnych. Powszechnie przyjmuje się, Ŝe musi być przepis, który nazywa daną jednostkę organizacyjną osobą prawną (np.: ustawa o PAN stanowi w art. 3, Ŝe Akademia ma osobowość prawną) 46. Natomiast powstanie, ustrój i ustalenie osób prawnych określają właściwe przepisy (art.35 k.c.). Odesłanie to prowadzi do pozakodeksowych ustaw, które bądź regulują pewne rodzaje osób prawnych (spółdzielnie, szkoły wyŝsze), bądź to wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych (np.: Narodowy Bank Polski). Podstawowe zasady dotyczące organizacji i sposobu działania osoby prawnej winien regulować jej statut (art. 35 k.c.). Natomiast osobowość prawną taka jednostka organizacyjna otrzymuje z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru (art. 37 k.c.), gdy spełnione zostaną wszystkie przesłanki umoŝliwiające stworzenie takiego podmiotu, a które kontroluje organ rejestracyjny Ochrona dóbr osobistych w świetle w innych przepisów Ochrona dóbr osobistych pozostaje gównie pod ochroną k.c. Jak stanowi art. 23 k.c., dobra osobiste pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezaleŝnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Unormowanie to stanowi o niezaleŝności ochrony cywilnoprawnej w przypadku naruszenia dóbr osobistych. Jednocześnie art k.c. wprost mówi o tym, Ŝe przepisy kodeksu z zakresu ochrony dóbr osobistych nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie karnym, prawie autorskim, prawie prasowym. 45 Z. Radwański: op. cit. s A. Powierza: Jednostka organizacyjna której ustawa przyznaje osobowość prawną A. Szewc, G. JyŜ: op. cit

17 Dopuszczalność lub udzielenie ochrony karnej lub administracyjnej nie wyłącza ochrony cywilnoprawnej, chyba Ŝe stan zagroŝenia lub naruszenia dobra osobistego zostałby usunięty. Natomiast w przypadku zbiegu ochrony i róŝnicy między ochroną kodeksową, a ochroną wynikającą z ustaw szczególnych, naleŝy stosować postanowienia korzystniejsze dla osoby, której dobro ma być chronione A. Szewc, G. JyŜ: op. cit. s.83 17

18 3. CYWILNOPRAWNE ŚRODKI OCHRONY DÓBR OSOBISTYCH 3.1. Przesłanki ochrony dóbr osobistych zagadnienia ogólne Domniemanie bezprawności jest cechą charakterystyczną wszelkich roszczeń związanych z naruszeniem dóbr osobistych. Tak więc naruszenie czyjegoś dobra osobistego jest z góry traktowane jako naruszenie bezprawne. Dzieje się tak aŝ do momentu wykazania, Ŝe to naruszenie było zgodne z prawem. Jeśli jednak zostanie potwierdzona bezprawność działania, wtedy moŝna ubiegać się o ochronę wedle przepisów k.c. Środki ochrony będące sankcjami w przypadku naruszenia lub zagroŝenia dóbr osobistych określa art. 24 k.c. Zgodnie z tym artykułem, w przypadku naruszenia dóbr osobistych poszkodowany moŝe ubiegać się o ochronę własnych dóbr osobistych w postaci roszczeń wobec sprawcy tych naruszeń. Szkoda moŝe mieć postać majątkową i niemajątkowa, aczkolwiek w praktyce bardzo często ma miejsce sytuacja, w której szkoda majątkowa i niemajątkowa występuje łącznie. Przykładem moŝe być naruszenie niematerialnego dobra osobistego, takiego jak utrata zdrowia wskutek naruszenia nietykalności osobistej poszkodowanego, powodująca cięŝkie niemierzalne cierpienie, wraz z materialną szkodą, która rodzi skutki prawne w postaci kosztów leczenia 49. NaleŜy podkreślić, Ŝe ochrona dóbr osobistych wedle k.c. jest niezaleŝna od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Zatem naruszenie dobra osobistego moŝe pociągać jednocześnie za sobą, nie tylko moŝliwość ubiegania się o ochronę wedle przepisów k.c., ale równieŝ moŝliwość powstania roszczeń określonych w innych przepisach ZagroŜenie i naruszenie dóbr osobistych Ochrony moŝe Ŝądać nie tylko ten, czyje dobro zostało naruszone działaniem, ale takŝe osoba, której dobra osobiste zostały zagroŝone naruszeniem. Działanie o którym mowa moŝe takŝe polegać na zaniechaniu, gdyŝ wynikające z art k.c. działanie moŝe polegać na zaniedbaniu w wykonywaniu obowiązku usuwania skutków zdarzeń naruszających cudze dobro osobiste 51. Szczególna sytuacja, do której odnosi się pierwsze zdanie art. 24 k.c, moŝe przysporzyć pewnych trudności, poniewaŝ określenie, czy dobro jest zagroŝone nie jest tak proste, jak stwierdzenie, czy i w jakiej formie naruszenie juŝ nastąpiło. Osoba, której dobra osobiste zostały zagroŝone cudzym działaniem, moŝe Ŝądać zaniechania tego działania, chyba Ŝe nie jest ono bezprawne. W przypadku gdy naruszenie juŝ nastąpiło - ten, czyje dobro zostało naruszone, moŝe Ŝądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków. W praktyce najczęściej zdarzają się sprawy sądowe o naruszenie dóbr, rzadko o zagroŝenie E. Dobrodziej: op. cit. s A. Lipski: op. cit. s orz. SN z 16 lipca 1984r., IPR 64/84, OSNC 1985/2-3/41 52 Z. Bidziński, J.Sereda: Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce sądowej, Kraków 1986r. s

19 3.3. Bezprawność Rzeczą wartą szczególnego podkreślenia jest uświadomienie, iŝ art. 24 k.c. stanowi, Ŝe naruszenie lub zagroŝenie dóbr osobistych moŝe mieć miejsce tylko wówczas, gdy jest spowodowane bezprawnym działaniem sprawcy takiego naruszenia 53. KaŜde naruszenie dobra osobistego powinno być zasadniczo uznane za bezprawne, jako Ŝe sprawca narusza prawo podmiotowe innej osoby, a do uznania działania za bezprawne nie jest konieczne, aby było ono wyraźnie zakazane przez przepis ustawy wystarczy, aby było sprzeczne z "dobrymi obyczajami". Według orzecznictwa bezprawne jest zachowanie sprzeczne z normami prawa lub zasadami współŝycia społecznego, bez względu na winę, a nawet świadomość sprawcy. Natomiast postawienie komuś zarzutu nieprawdziwego jest zawsze działaniem sprzecznym z zasadami współŝycia społecznego, mimo tego, Ŝe moŝe być poparte dobrą wiarą i starannością autora w sprawdzaniu danych, na których zarzut się opiera 54. NaleŜy jednak podkreślić, iŝ przepisy k.c. nie wymagają, aby naruszenie było zawinione, co jest zresztą w przeciwieństwie do ochrony deliktowej jest cechą znamionującą wszystkie konstrukcje ochronne oparte na prawach podmiotowych bezwzględnych 55. Cechą charakterystyczną zawartą w art. 24 k.c. jest domniemanie bezprawności. Oznacza to, iŝ kaŝde naruszenie lub zagroŝenie dobra osobistego naleŝy zakwalifikować jako naruszenie prawa osobistego, a kto naruszył wspomniane dobro, broniąc się przed roszczeniami uprawnionego, musi wykazać, iŝ działanie jego nie było bezprawne. SN stwierdził, Ŝe ten kto przedsięwziął działanie, zagraŝając dobru osobistemu, musi wykazać, iŝ był do tego uprawniony, np. Ŝe działał w ramach obowiązujących przepisów prawnych, wykonywał własne prawo podmiotowe, bronił interesu zasługującego na ochronę, jak równieŝ w granicach prawem przewidzianych uzyskał zezwolenie osoby, której dobro osobiste zostało naruszone. Nie moŝe natomiast bronić się tym, Ŝe działał nie we własnym imieniu, lecz z ramienia organu osoby prawnej. 56 Na gruncie k.c. przyjmuje się obiektywne kryteria bezprawności, poniewaŝ subiektywne okoliczności mogą mieć doniosłość tylko dla oceny winy naruszyciela, a nie dla zakwalifikowania jego czynu jako bezprawny, co zawsze ustala się wedle kryteriów obiektywnych, przyjętych w społeczeństwie. Zatem za niewłaściwe naleŝy uznać powoływanie się na cele lub intencje działania naruszyciela, jako podstawę oceny, czy naruszenie lub zagroŝenie było bezprawne. Analizując pojęcie bezprawności naleŝy rozróŝnić naruszenie lub zagroŝenie dóbr osobistych od naruszenia lub zagroŝenia praw osobistych. Zastosowanie środków ochronnych ma swoje uzasadnienie dopiero w przypadku naruszenia (zagroŝenia) prawa osobistego. Natomiast naruszenie (zagroŝenie) dobra osobistego stanowi tylko przesłankę domniemania naruszenia (zagroŝenia) prawa osobistego E. Dobrodziej: Ibidem 54 orz. SN z 25 października 1982r., I CR 239/82, oraz orz. SN z dnia r. OPS 2000, poz Z. Radwański: op. cit. s orz. SN z r. OSN 1973, poz.115 oraz z r. OSN poz Z. Radwański: Ibidem 19

20 3.4. Wyłączenia bezprawności W k.c. ustawodawca wprowadził w art. 24 k.c. domniemanie bezprawnego działania w przypadku naruszenia dobra osobistego. Jednak istnieją pewnie okoliczności, działania, które nie mają cech bezprawności, a zatem je wyłączają. Kwestię wyłączeń bezprawności moŝemy na gruncie panujących poglądów zasadniczo podzielić na trzy typy: Zgoda uprawnionego Zgoda uprawnionego (zasada volenti non fit iniuria chcącemu nie dzieje się krzywda) znajduje uzasadnienie w konstrukcji prawa podmiotowego, które zakłada swobodę korzystania z niego. Zgoda ta moŝe wyraŝać się w sytuacjach takich jak: zgoda pacjenta na zabiegi lekarskie, na udział w grach sportowych, w których naraŝona jest integralność fizyczna uczestników np.: boks, na rozpowszechnianie wizerunku lub informacji o Ŝyciu prywatnym. Jednak ocena z punktu widzenia art k.c. zgoda nie moŝe być jednak skutecznie udzielona, gdy jest to sprzeczne z bezwzględnie wiąŝącymi normami prawnymi lub zasadami współŝycia społecznego. Ma to swoje zastosowanie w przypadku eutanazji 58. Wyłączenie bezprawności na zasadzie zgody uprawnionego jest kwalifikowane jako czyn zgodny z prawem, podobny do czynności prawnych, ale nie jako czynność prawna. Oznacza to, Ŝe jeśli uprawniony działa z dostatecznym rozeznaniem, jego zdolność do czynności prawnych nie jest wymagana. Ma to swoje odzwierciedlenie w przypadku interwencji lekarskiej, bez zgody pacjenta, gdy istnieją wyjątkowe okoliczności sankcjonujące takie działanie. WyróŜnia się równieŝ pojęcie "stale kontynuowanego zezwalania", odnosi się to do sytuacji, gdy np. uprawniony wyraŝa zgodę na wejście innych osób do swojego mieszkania. W istocie wyraŝa zgodę na pozostawanie tych osób w mieszkaniu tylko do chwili, w której przestanie się na to zgadzać i wówczas dalsze pozostawanie tych osób w mieszkaniu uprawnionego staje się działaniem naruszającym dobro osobiste, jakim jest nietykalność mieszkania 59. Z natury rzeczy zgoda moŝe odnosić się tylko do naruszeń własnego prawa osobistego. Jednak nie jest prawnie skuteczna sytuacja gdy czyjeś działania nieodłącznie naruszają dobra osobiste innej osoby, np.: gdy pewna osoba zezwala na opublikowanie, Ŝe utrzymywała intymne stosunki z drugą, której zgody nie uzyskano. Ma to równieŝ swoje odzwierciedlenie w art. 82 pr.aut., który wyraźnie zastrzega zgodę na publikację korespondencji nie tylko jej autora, ale takŝe osoby, do której jest ona kierowana. Zgoda na uchylenie bezprawności moŝe być w kaŝdej chwili odwołana, co wynika z nieodłącznością dóbr osobistych od ich podmiotu 60, (np: mimo uprzednio udzielonej zgodzie, pacjent moŝe tuŝ przed jej podjęciem cofnąć zgodę). 58 Z Radwański: op.cit. s S. Grzybowski: op. cit. s Z. Radwański: Ibidem 20