ROZDZIAŁ 6 BEZROBOCIE RÓWNOWAGI A POLITYKA PAŃSTWA WOBEC RYNKU PRACY

Transkrypt

1 Wacław Jarmołowicz Beata Woźniak ROZDZIAŁ 6 BEZROBOCIE RÓWNOWAGI A POLITYKA PAŃSTWA WOBEC RYNKU PRACY 1. Wstęp Podstawowym celem niniejszego opracowania jest próba prezentacji i oceny koncepcji tzw. bezrobocia równowagi, i to w kontekście jego możliwego ograniczania przez politykę gospodarczą państwa. Przedmiotem bliższej analizy - w pierwszej części opracowania są więc najpierw: teoria naturalnej stopy bezrobocia autorstwa M.Friedmana i E.S.Phelpsa oraz teorie NAIRU i bezrobocia strukturalnego; określane w literaturze wspólnym mianem teorii bezrobocia równowagi 1. Natomiast część druga prezentowanego dalej opracowania - zawiera implikacje wynikające z powyższych teorii dla polityki gospodarczej, a mające na uwadze przezwyciężenie i redukcję tego właśnie typu bezrobocia. Teorie te od momentu ich artykulacji - pozostają wciąż też tematem licznych dyskusji, i to tak w środowiskach akademickich, jak i wśród elit polityczno-gospodarczych, zarówno w Stanach Zjednoczonych (gdzie większość tych teorii powstała), jak również w Europie (gdzie problem bezrobocia równowagi nabrał w ostatnich latach szczególnego znaczenia). Analiza zjawiska bezrobocia charakterystycznego dla stanu odpowiednio pojmowanej równowagi, i które nie znika nawet w warunkach wzrostu gospodarczego, istotna jest również dla Polski, ponieważ wysokość stopy bezrobocia w równowadze jest po części wyznacznikiem możliwości obniżania bezrobocia rzeczywistego w ogóle. Ponadto, wysokość bezrobocia równowagi pozwala na określenie szeregu zmian, jakim powinien sprostać polski rynek pracy w okresie dostosowań do integracji z krajami Unii Europejskiej. Wielkość tego bezrobocia odzwierciedla np. i m.in., stopień giętkości płac realnych, które powinny się odpowiednio dostosowywać do zmian w produkcji i zatrudnieniu. Zatem badając bezrobocie równowagi, możemy analizować również i to jaki jest stan stabilizacji gospodarki. Ponadto, poziom bezrobocia, który utrzymuje się we wszystkich fazach cyklu, a także jego strukturę, można potraktować jako miarę sprawności rynku pracy. Elastyczny rynek pracy powinien bowiem sprzyjać restrukturyzacji gospodarki, przyspieszając realokację siły roboczej w kierunku dziedzin, regionów, przedsiębiorstw, zawodów i kwalifikacji, w których 1 W gospodarce rynkowej na bezrobocie faktyczne (całkowite) składa się zarówno bezrobocie równowagi, jak i bezrobocie nierównowagi. Zdaniem autorów artykułu, do bezrobocia równowagi należy zaliczyć bezrobocie: frykcyjne, strukturalne i instytucjonalne. Natomiast bezrobocie nierównowagi obejmuje w gospodarce rynkowej również bezrobocie cykliczne (koniunkturalne), a w gospodarkach krajów transformujących się także: instytucjonalne i strukturalne bezrobocie transformacyjne. Por. bliżej: M.Socha, U.Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 25; W.Balicki, B.Ptaszyńska, Strukturalne bezrobocie transformacyjne w: Rynek pracy w warunkach zamian ustrojowych, pr. zbiorowa pod red. W.Jarmołowicza, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2003, s Przedmiotem analizy w prezentowanym opracowaniu pozostaje przy tym jedynie pierwszy z wymienionych typów bezrobocia, będący zarazem podstawowym.

2 56 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak będzie bardziej efektywnie wykorzystywana. Wreszcie, wielkość bezrobocia równowagi obrazuje również stan zainteresowania społeczeństwa inwestycjami w kapitał ludzki. Podnoszenie kwalifikacji sprzyja długofalowemu wzrostowi gospodarczemu, a długotrwałe pozostawanie poza pracą utrwala jedynie nierówności społeczne, sprzyja konfliktom oraz przyczynia się do braku skutecznej stabilizacji i restrukturyzacji sytemu gospodarczego. Problemom powyższym, jako mającym, nie tylko już swoją historię, ale i nadal swoje istotne znaczenie dla objaśniania rzeczywistości gospodarczej, warto więc poświęcić bliższą uwagę. 2. Teorie bezrobocia w równowadze 2.1. Teoria naturalnej stopy bezrobocia - koncepcja monetarystyczna Dyskusja na temat bezrobocia równowagi toczy się od drugiej połowy lat 50-tych. Zapoczątkował ją A.W.Phillips w 1958 r. przedstawiając hipotezę o istnieniu ujemnie nachylonej krzywej odzwierciedlającej odwrotne - co do kierunku - zależności pomiędzy stopą zmian płac nominalnych a poziomem bezrobocia. Wykazał on m.in., że w latach , w Wielkiej Brytanii, wzrost stopy płac nominalnych był negatywnie skorelowany ze stopami bezrobocia. Niskie bezrobocie powodowało szybki wzrost płac, a wysokie powolny 2. Zależność tę od strony teoretycznej uzasadnił R.G.Lipsey. Jego zdaniem, stopa zmian płac nominalnych zależy od względnej nadwyżki popytu na pracę nad jej podażą, przy czym im większa ta nadwyżka, tym większe tempo wzrostu płac nominalnych. Z kolei, rozmiary względnej nadwyżki popytu nad podażą pracy wiązał Lipsey z wielkością bezrobocia, przy czym wzrost bezrobocia powoduje spadek względnej nadwyżki popytu na rynku pracy 3. Od momentu swej prezentacji, krzywa Phillipsa stała się zarazem zwłaszcza w środowiskach akademickich źródłem licznych dyskusji i kontrowersji dotyczących wymienności inflacji i bezrobocia 4. Toteż, gdy - pod koniec lat 60-tych - zauważono zanik substytucyjności inflacji i bezrobocia, a w wielu krajach obok wysokiej inflacji pojawiło się równie wysokie bezrobocie (czyli sytuacja określana mianem stagflacji lub slumpflacji 5 ), głównym krytykiem koncepcji Phillipsa stała się zwłaszcza szkoła monetarystyczna. Czynnikiem odpowiedzialnym za to nowe zjawisko, były przy tym i według M.Friedmana oraz E.S.Pheplsa - oczekiwania inflacyjne. Teoria naturalnej stopy bezrobocia zakłada, że produkt i zatrudnienie określane są przez równowagę popytu i podaży na rynku pracy w sytuacji doskonałej konkurencji (tj. giętkich płac realnych). Według M.Friedmana, naturalna...stopa bezrobocia osiąga poziom, przy którym może być osadzona w walrasowskim systemie równań równowagi ogólnej, pod warunkiem, że zostaną uwzględnione w nich strukturalne cechy rynku pracy i rynku towarów, włącznie z rynkowymi niedoskonałościami, stochastyczną zmiennością w popycie i podaży, 2 Szerzej na ten temat por. K.Szarzec, Krzywa Phillipsa od obserwacji rzeczywistości do hipotezy naukowej, w: Rynek pracy..., op.cit., s R.G.Lipsey, The Relation Between Unemployment and Rate of Change of Money Wage Rates in the U.K : A Further Analysis, Economica, nr 105, February 1960, s P.A.Samuelson i R.M.Solow dokonali przekształcenia pierwotnej postaci krzywej w zależność pomiędzy poziomem cen a stopą bezrobocia. Dokonując bowiem korekty stopy wzrostu płac nominalnych o przeciętną stopę wzrostu wydajności pracy w gospodarce, uzyskuje się wskaźnik inflacji. Por. P. A. Samuleson, R. M. Solow, Analytical Aspects of Anti-Inflation Policy, American Economic Review, May 1960; P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Economics, McGraw-Hill, New York 1992, s Stagflacji towarzyszy zerowe tempo zmian PKB realnego, natomiast slumpflacji ujemne.

3 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 57 kosztami zbierania informacji o wakatach i dostępności pracy, kosztami mobilności, itd. 6. Bezrobocie występujące w równowadze odzwierciedla tu sytuację, w której oczekiwania inflacyjne, formułowane na podstawie znajomości inflacji w przeszłości (tzw. adaptacyjne oczekiwania 7 ), są zgodne z rzeczywistą inflacją 8. Według M.Friedmana rozbieżność między oczekiwaną i faktyczną inflacją stwarza przejściowe odchylenia poziomu bezrobocia od jego naturalnej podstawy, ponieważ np. szybszy, ale nieoczekiwany, wzrost popytu globalnego i cen poprawia opłacalność dodatkowego zatrudnienia przy danych płacach nominalnych. Ale większa inflacja spowoduje rewizję oczekiwań inflacyjnych w przyszłości i do utrzymania tego samego poziomu zatrudnienia potrzebny będzie jeszcze większy wzrost cen (w długim okresie krzywa Phillipsa jest prostą pionową). Zatem według monetarystów wyłącznie w krótkim okresie może mieć miejsce wymienność inflacji i bezrobocia, wynikająca z występowania efektu iluzji pieniądza 9. W długim natomiast okresie, naturalna stopa bezrobocia stanowi najniższy możliwy do utrzymania bez inflacji poziom bezrobocia. Każda ingerencja państwa przyczynia się tylko do destabilizacji, obciążając daną gospodarkę wyższą zarówno faktyczną, jak i oczekiwaną stopą inflacji 10. Inaczej jeszcze, istnienie naturalnej stopy bezrobocia wiązał M.Friedman z niedoskonałym funkcjonowaniem rynku pracy, a więc i z odstępstwami faktycznego działania rynku pracy od modelu doskonałej konkurencji. Naturalną stopę bezrobocia można zatem traktować jako nieunikniony poziom bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego w gospodarce, której funkcjonowanie odbiega od doskonałej konkurencji. Termin stopa naturalna został tu użyty także dla podkreślenia faktu, że w długim okresie znaczenie mają tylko czynniki realne, takie jak efektywność działania rynku pracy, poziom konkurencji czy monopolu, trudności lub ułatwienia w przekwalifikowaniu się bezrobotnych, a nie czynniki monetarne 11. Teoria monetarystów nie potrafiła jednak zarazem i bliżej wytłumaczyć wydarzeń z lat , kiedy to zarówno stopa inflacji jak i bezrobocia, osiągnęły najwyższy poziom w powojennej historii Stanów Zjednoczonych. Do dyskusji na ten temat włączyła się więc tzw. nowa ekonomia klasyczna z R.E.Lucasem na czele. Przedstawiciele tego kierunku uznali mianowicie, że indywidualne decyzje podmiotów gospodarczych będą opierały się również na oczekiwaniach inflacyjnych, z tym, że oczekiwania gospodarstw domowych i firm dają się tu formułować w sposób bardzo dokładny, i przy uwzględnieniu również informacji płynących ze zmian polityki gospodarczej państwa. Inaczej jeszcze, chodzi tu o tzw. racjonalne oczekiwania. Na tym tle, zmiany wielkości pieniężnych nie powodują nawet przejściowych odchyleń faktycznego bezrobocia od poziomu naturalnego, chyba, że są one zupełnie zaskakujące dla podmiotów gospodarczych 12. W modelu nowej ekonomii klasycznej, systematyczne zmiany w polityce monetarnej 6 Cytat z artykułu M.Friedmana pt. The Role of Monetary Policy, American Economic Review, March 1968, w tłumaczeniu A.Szeworskiego z: B.Snowdon, H.Vane, P.Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s Oczekiwania adaptacyjne to oczekiwania na temat przyszłych wartości danej zmiennej formułowane na podstawie przeszłych informacji o tej zmiennej. Por. bliżej B.Snowdon, H.Vane, P.Wynarczyk, op.cit., s Zob. A.Komański, Spory wokół krzywej Phillipsa, w: Inflacja, pr. zbiorowa pod red. W.Litewskiego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Prawnicze, z. 146, Kraków 1993, s Ibidem, s Zob. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, op.cit., s M.Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, Journal of Political Economy, June 1977, s Por. T.J. Sargent, A Classical Macroeconomic Model for the United States, Journal of Political Economy, nr 2, April 1976, s

4 58 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak nie wpływają zatem na poziom zatrudnienia, a krzywa Phillipsa ma kształt pionowej linii prostej przy rozpatrywaniu zależności nie tylko długookresowych, ale także krótkookresowych Teoria NAIRU - koncepcja nowej ekonomii keynesistowskiej Druga koncepcja bezrobocia równowagi wysunięta w latach 80-tych, opiera się na niepełności i niedoskonałości informacji na rynku (i w szczególności informacji dotyczącej zmian w poziomie i relacjach cen). Sformułowana zaś została ona przez R.Layarda, S.Nickella oraz R.Jackmana, a nawiązuje także do idei związków bezrobocia i inflacji 13. Reakcją na wspomniane już wydarzenia lat , był bowiem ponowny powrót do źródeł i dyskusji nad tradycyjną krzywą Phillipsa. Doprowadziło to do reinterpretacji tej krzywej w duchu połączenia spojrzenia keynesistowskiego i monetarystycznego na związki inflacji i bezrobocia, ale przy zachowaniu w tym względzie ważnego miejsca dla polityki państwa w sferze oddziaływania na popyt. Jednocześnie jednak, zaakceptowano zależność bezrobocia równowagi od czynników o charakterze podażowym (takich jak niedopasowania struktury podaży pracy do struktury popytu na pracę, stosunkowo niski poziom wydajności pracy, silna pozycja związków zawodowych, ubytek kwalifikacji wśród bezrobotnych) 14. Już w 1975 roku, keynesiści F.Modigliani i L.Papademos uznali także, że w gospodarce istnieje pewien poziom bezrobocia, który stabilizuje dynamikę procesów inflacyjnych. W latach 80-tych poziom ten określono mianem NAIRU 15. Czym jest zatem - i bliżej - stopa NAIRU? Nurt zwany keynesistowskim, a posługujący się koncepcją NAIRU, akcentuje model niedoskonałej konkurencji. Oznacza to, że analiza popytu i podaży pracy prowadzona jest tu zarazem w kategoriach negocjacyjnej siły pracowników i firm, czego efektem jest racjonowanie pracy. Naturalna stopa bezrobocia ustala się więc przy takim poziomie zatrudnienia, przy którym wzajemne oczekiwania płacowe firm i pracowników są niesprzeczne, zatem nie zmieniają inflacji. Jest to tzw. stopa bezrobocia nie powodująca przyspieszenia w stopie inflacji 16. Tak więc stopa bezrobocia NAIRU jest stopą stabilizującą inflację i występuje w sytuacji, gdy płace postulowane przez związki zawodowe odpowiadają także płacom określonym przez realia ekonomiczne gospodarki 17. Płace realne odpowiadające możliwościom ekonomicznym gospodarki, wyznaczane są przy tym poprzez poziom wydajności pracy 18. Wzrost zatem wydajności pracy stwarza możliwość podniesienia płac realnych, jej spadek zaś musi się odbić na ich obniżce. Zgodnie z tą teorią, stopa NAIRU pozwala na krótkookresową wymienność. Można to wyjaśnić w następujący sposób: przy stosunkowo niskim bezrobociu występuje tendencja do nasilenia procesów inflacyjnych z powodu wzrostu siły przetargowej związków zawodowych 13 R.Layard, S.Nickell, R.Jackman, Unemployment: Macroeconomic Performance and the Labour Market, Oxford University Press, Oxford 1991, s E.Kwiatkowski, Bezrobocie: podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s Inne nazwy to: NAWRU Non Accelerating Wage Rate of Unemployment (OECD Job Study. Evidence and Explanations, Part I: Labour Market Trends and Underlying Forces of Change. Part II: Adjustment Potential of the Labour Market, Paris 1994); NIIRU Non Increasing Inflation Rate of Unemployment (J.Stiglitz, Reflections on the Natural Rate Hypothesis, Journal of Economic Perspectives, nr 1, 1997); NAINORU Non Accelerating Inflation No Shock Rate of Unemployment lub NAINSARU Non Accelerating Inflation No Shock Accommodation Rate of Unemployment (R.J.Gordon, The un-natural Rate of Unemployment: An Econometric Critique of The NAIRU Hypothesis, American Economic Review, nr 2, 1988). 16 R.Layard, How to Beat Unemployment, Oxford University Press, Oxford 1986; R.Layard, S.Nickell, R.Jackman, op.cit. 17 R.Layard, op.cit., s Ididem, s. 39.

5 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 59 w negocjacjach płacowych i związanego z tym wzrostu płac 19. Z kolei, przy wysokim poziomie bezrobocia, dynamika procesów inflacyjnych ulega zmniejszeniu ze względu na akceptowanie przez pracowników stosunkowo niskich stawek płac. Istnieje jednak taki poziom bezrobocia NAIRU, który stabilizuje dynamikę procesów inflacyjnych 20. W teorii NAIRU, ważne są zatem instytucjonalne podstawy negocjacji płac, które mogą powodować opóźnienia w dopasowaniach popytu i podaży na rynku pracy, sztywność płac i występowanie uporczywego bezrobocia w stanie równowagi. Płace wyższe od poziomu rynkowego mogą wynikać z zachowań siły roboczej (związków zawodowych, insiders 21 ) lub zachowań firm chcących uniknąć: rosnących kosztów płynności pracowników, uchylania się od pracy (polityka płacy motywacyjnej), a także kosztów transakcyjnych związanych z częstymi zmianami cen. Zatem dla NAIRU i mechanizmu presji inflacji płacowej, kluczowe znaczenie ma struktura negocjacji i struktura bezrobocia, ponieważ nie wszystkie grupy dysponują jednakową siłą negocjacyjną. Chociaż więc w długim okresie NAIRU mogą zmienić tylko czynniki realne, to ze względu na wspomniane wyżej sztywności, może się ona zmienić także pod wpływem zmian w agregatowym popycie. Oznacza to również, że jest w tym modelu miejsce na wykorzystanie tradycyjnej polityki keynesistowskiej dla ograniczenia bezrobocia w równowadze. I tak przykładowo, obniżenie poziomu cen wymaga, aby faktyczne bezrobocie przewyższało poziom bezrobocia NAIRU. Dla osiągnięcia tego celu można zastosować politykę ograniczającą łączny popyt. Skutki tej polityki zależą jednak od poziomu bezrobocia NAIRU. Taka sama redukcja łącznego popytu prowadzi do większej obniżki inflacji, gdy poziom bezrobocia NAIRU jest niższy. Wówczas łatwiej osiągnąć nadwyżkę bezrobocia faktycznego nad bezrobociem NAIRU. Zatem skuteczność polityki antyinflacyjnej zależy w dużej mierze od wysokości bezrobocia NAIRU 22. Teoria NAIRU - w ujęciu keynesistów umożliwiała zatem rewizję hipotezy naturalnej stopy bezrobocia, łącząc krzywą Phillipsa ze wskazaniami polityki monetarnej. Z monetarystycznej natomiast perspektywy, NAIRU stała się prostym odpowiednikiem stopy naturalnej. Zauważyć tu również należy, że hipoteza naturalnej stopy bezrobocia i teoria NAIRU są pod wieloma względami do siebie bardzo podobne: obydwie dotyczą stanów równowagi oraz zakładają, że w przypadku istnienia bezrobocia równowagi następuje stabilizacja procesów inflacyjnych. Na tej też podstawie wielu autorów sądzi, że teorie te stanowią w rzeczywistości takie same koncepcje bezrobocia równowagi 23. Faktycznie jednak nie są one tożsame, ponieważ: inaczej rozumiany jest w nich choćby sam stan równowagi. Naturalna stopa bezrobocia dotyczy więc równowagi popytu i podaży na rynku pracy, występującej przy stawkach płac oczyszczających rynek. Jest to wielkość kształtująca się zatem pod wpływem sił rynkowych w warunkach doskonałej konkurencji, a więc i przy założeniu istnienia pełnego zatrudnienia w gospodarce. W teorii NAIRU nie występuje już natomiast założenie o pełnym zatrudnieniu. Jest to więc również koncepcja dotycząca równowagi, ale zakładająca już tylko stabilizację procesów inflacyjnych. Zatem podstawowa różnica pomiędzy hipotezą stopy naturalnej a koncepcją NAIRU i w świetle tego jak jest ona przedstawiana w literaturze przedmiotu - dotyczy ich mikropodstaw. Stopa naturalna bezrobocia - według M.Friedmana - jest stopą opróżniającą 19 Ibidem, s R.Layard, S.Nickell, R.Jackman, op.cit., s Por. bliżej A.Lindbeck, D.J.Snower, The Insider-Outsider Theory of Employment and Unemployment, The MIT Press, Cambridge, Mass 1988, s. 5 oraz E.Kwiatkowski, op.cit., s B.Snowdon, H.Vane i P.Wynarczyk, op.cit., s. 246.

6 60 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak rynek, podczas gdy NAIRU - jest to stopa, która zapewnia zgodność między docelową płacą realną robotników, a możliwą do realizacji stopą wyznaczoną przez wydajność pracy i wielkość narzutu cenowego przedsiębiorstwa. Mikropodstawy NAIRU związane są więc też z teorią niedoskonałej konkurencji na rynkach siły roboczej i na rynkach dóbr, ponieważ NAIRU wyznaczana jest przez równowagę sił między robotnikami a przedsiębiorstwami 24. Ponadto, teoria naturalnej stopy bezrobocia postuluje stosowanie polityki pieniężnej w celu kształtowania faktycznej stopy bezrobocia poza stanem równowagi. Jest to charakterystyczna cecha monetaryzmu. Natomiast koncepcja NAIRU w tym celu posługuje się polityką gospodarczą wpływającą na łączny popyt, co było i pozostaje charakterystyczne jednak dla keynesizmu 25. Badając i analizując problemy bezrobocia równowagi, R.Layard, S.Nickell i R.Jackman stwierdzili również, że istotne różnice w stopach bezrobocia między różnymi krajami wskazują na strukturalno-instytucjonalne podstawy tego bezrobocia 26. W tym sensie bezrobocie ma cechy bezrobocia naturalnego Teoria bezrobocia strukturalnego - koncepcja strukturalistyczna W koncepcji strukturalistycznej, stopę bezrobocia naturalnego nazwano zarazem stopą bezrobocia strukturalnego. 27 Bezrobocie strukturalne w wąskim znaczeniu 28 oznacza bowiem bezrobocie wynikające z zakłóceń w procesie dopasowania struktury podaży do struktury popytu na rynku pracy i obejmuje również tzw. bezrobocie frykcyjne 29. Natomiast nawiązując do równowagi rynku pracy, do bezrobocia strukturalnego w szerokim znaczeniu, zalicza się dodatkowo jeszcze bezrobocie instytucjonalne, wynikające z istnienia specyficznych relacji na rynku pracy między pracownikami, pracodawcami i bezrobotnymi 30. U podstaw bezrobocia instytucjonalnego leżą przy tym specyficzne bodźce skłaniające pracodawców i pracowników do zawierania długookresowych kontraktów o pracę. Mimo, że bezrobotni mają tu również odpowiednie kwalifikacje i mogliby podjąć pracę, to pracodawcy z różnych powodów, takich jak siła insiders czy osiąganie wyższej wydajności za pomocą płacy motywacyjnej, preferują utrzymywanie już zatrudnionych pracowników, wydłużając ich czas pracy w razie wzrostu popytu na pracę i nie tworząc nowych miejsc pracy 31. Stopa bezrobocia strukturalnego zmienia się w czasie pod wpływem czynników realnych. Według E.S.Phelpsa zmiany w bezrobociu są wywołane zmianami naturalnej stopy bezrobocia, a nie odchyleniami od tej stopy spowodowanymi błędnymi przewidywaniami cenowymi i płacowymi. Podstawowy model koncepcji strukturalistycznej, zakłada istnienie równowagi między faktycznymi i oczekiwanymi (przewidywanymi) płacami i cenami. Stąd 24 Por. bliżej W.Carlin, D.Soskice, Macroeconomics and the Wage Bargaining. A Modern Approach to Employment, Inflation and the Exchange Rate, Oxford University Press, Oxford 1990; R.Layard, S.Nickell, R.Jackman, op.cit. 25 E.Kwiatkowski, op.cit., s R.Layard. S.Nickell, R.Jackman, op.cit., s OECD Job Study, op.cit., s M.Socha, U.Sztanderska, op.cit., s Bezrobocie frykcyjne jest nieredukowalnym minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce, gdzie ustawicznie pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą. Przyczyną tego są ciągle zachodzące procesy dotyczące tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu siły roboczej na rynek pracy i jej odpływu oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych. Por. Podstawy ekonomii, pr. zbiorowa pod red. R.Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s J.Haltiwanger, The Natural Rate of Unemployment, w: The New Palgrave. A Dictionary of Economics, t.3, The Macmillan Press LTD, London 1991, s M.Socha, U.Sztanderska, op.cit., s. 27.

7 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 61 też dla tego typu bezrobocia istotne są realne cechy (struktury) popytu i podaży na rynku pracy, a nie nominalna podaż pieniądza, którą w warunkach sztywnych płac i cen nominalnych można wykorzystać do regulowania tempa sprowadzania wysokiego bezrobocia na ścieżkę naturalnej stopy bezrobocia. Naturalna stopa bezrobocia, traktowana jako zmienna endogeniczna (wynikająca z charakterystyki systemu gospodarczego). Jest też definiowana jako bieżąca stopa równowagi długofalowej (równowagi oczekiwań), przy danych bieżących zasobach kapitału i innych zmiennych, przy której bieżące zmiany stopy równowagi sprowadzone są do zera 32. Wynika też z powyższych rozważań, że naturalna stopa bezrobocia traktowana jest tutaj jako efekt oddziaływania czynników realnych w gospodarce, ale na rynku pracy o niedoskonałej konkurencji. Przy niedoskonałej konkurencji jest wiele stanów równowagi wrażliwych także na stronę popytową. Mamy tu do czynienia z pewnym pasmem, w którym występują różne stopy bezrobocia w równowadze. Sama równowaga jest niestabilna i zależna od warunków wyjściowych, a także od minionych i obecnych wstrząsów. Analizując wreszcie ogólniej kwestię bezrobocia strukturalnego, zauważyć również należy, że zmiany trendu stopy tego bezrobocia są wynikiem działania sił realnych, ale odchylenia od tej stopy o charakterze krótkookresowym mogą wynikać z różnych powodów. Według nowej ekonomii klasycznej, wiąże się to z reakcjami podmiotów gospodarczych na nieoczekiwane szoki realne (technologiczne, zmiany preferencji). Z kolei, nurt keynesistowski wskazuje na zmiany w agregatowym popycie, które wywołują dostosowania w produkcji i zatrudnieniu, a nie w cenach. Wynika to ze sztywności cen i płac, które nie zapewniają osiągnięcia natychmiastowej równowagi popytu i podaży Porównanie makroekonomicznych teorii bezrobocia Reasumując dotychczasowe rozważania teoretyczne, zauważmy, że wymienione szkoły ekonomiczne analizują i akceptują w sumie - istnienie tzw. bezrobocia w równowadze, które w długim okresie nie jest podatne na wpływ czynników monetarnych. Zależy ono natomiast głównie od sił realnych (instytucji, struktury, technologii, itp.) oraz jest podstawą, wokół której oscyluje zarówno rzeczywiste bezrobocie, jak i bezrobocie w równowadze krótkookresowej (syntetyczne podsumowanie powyższych uwag zawiera tabela 1). Myśl o niewrażliwości bezrobocia równowagi na wahania ogólnej aktywności gospodarczej (zwłaszcza popytu na towary) utrzymywała się dosyć długo w teorii ekonomii. Dopiero też pod koniec lat 80-tych zmodyfikowano ją w związku z rozwojem tzw. teorii histerezy bezrobocia E.S.Phepls, Structural Slums: The Modern Equilibrium Theory of Unemployment, Interest and Assets, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1994, s M.Socha, U.Sztanderska, op.cit., s Według tej teorii poziom bezrobocia równowagi zależy zaś nie tylko od aktualnego kształtu czynników realnych determinujących to bezrobocie, ale również od wcześniejszych tendencji bezrobocia faktycznego, które z kolei zależy w istotnej mierze także od tzw. przejściowych wstrząsów (szoków) popytowych i podażowych. Zgodnie z teorią histerezy, poziom bezrobocia równowagi podąża więc za faktyczną stopą bezrobocia (kształtowaną przez wstrząsy popytowe i podażowe) i co oznacza uznanie pośredniego wpływu wahań ogólnej aktywności gospodarczej na poziom bezrobocia równowagi.

8 62 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak Wyszczególnienie Tabela 1 Podobieństwa i różnice makroekonomicznych teorii bezrobocia równowagi Koncepcja monetarystyczna Pojęcie równowagi Produkt i zatrudnienie określone są przez równowagę popytu i podaży na rynku pracy. Pojęcie naturalnej stopy bezrobocia Naturalna stopa bezrobocia osiąga poziom, przy którym może być osadzona w walrasowskim systemie równań równowagi ogólnej, pod warunkiem, że zostaną uwzględnione w nich strukturalne cechy rynku pracy i rynku towarów, włącznie z rynkowymi niedoskonałościami, stochastyczną zmiennością w popycie i podaży, kosztami zbierania informacji o wakatach i dostępności pracy, kosztami mobilności, itd. Koncepcja keynesistowska NAIRU Analiza popytu i podaży prowadzona jest w kategoriach negocjacyjnej siły pracowników i firm. Naturalna stopa bezrobocia ustala się przy takim poziomie zatrudnienia, przy którym wzajemne oczekiwania płacowe firm i pracowników są niesprzeczne (nie zmieniają inflacji). Koncepcja strukturalistyczna Istotne są realne cechy (struktury) popytu i podaży na rynku pracy. Naturalna stopa bezrobocia definiowana jest jako bieżąca stopa równowagi oczekiwań długofalowych, przy danych zasobach kapitału i innych zmiennych, przy których bieżące zmiany stopy równowagi sprowadzane są do zera. Główne determinanty W długim okresie W długim okresie W długim okresie znaczenie mają tylko znaczenie mają tylko znaczenie mają tylko czynniki realne czynniki realne czynniki realne (instytucje, struktury, (instytucje, struktury, (instytucje, struktury, technologie, wyposażenie technologie, wyposażenie technologie, wyposażenie w zasoby), a nie w zasoby), a nie w zasoby), a nie monetarne. monetarne. monetarne. Charakter konkurencji Doskonała konkurencja Niedoskonała konkurencja Niedoskonała konkurencja Wrażliwość na zmiany agregatowego popytu Nie Tak (ze względu na sztywności) Tak (ze względu na sztywności) Źródło: opracowanie własne. 3. Polityka państwa wobec rynku pracy a bezrobocie równowagi Polityka gospodarcza oznacza świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą. 35 Jednym z rodzajów tak rozumianej polityki gospodarczej państwa jest polityka państwa wobec rynku pracy, przyjmująca za swój podstawowy cel pełne zatrudnienie. Cel ten jako jeden z podstawowych makroekonomicznych priorytetów polityki gospodarczej określony jest też przez konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), jak również znajduje swój wyraz w Europejskiej Karcie Społecznej. 36 Zgodnie 35 B.Winiarski, Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s Europejska Karta Społeczna została uchwalona w 1961 r. przez państwa członkowskie Rady Europy. W skład

9 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 63 z postanowieniami tych aktów 37, polityka gospodarcza powinna więc ogólnie zmierzać do zapewnienia pracy wszystkim zdolnym i chętnym do jej wykonywania, odpowiednio do kwalifikacji i umiejętności, bez względu na rasę, płeć, wyznanie, poglądy polityczne, narodowość lub pochodzenie społeczne, a także dążyć do tego, aby praca była jak najbardziej produktywna (wydajna). 38 Polityka państwa wobec rynku pracy powinna więc realizować zasadę pełnego i jednocześnie racjonalnego zatrudnienia. 39 Spośród ogólniejszych funkcji polityki gospodarczej, polityka państwa wobec rynku pracy stawia sobie przy tym zadania zwłaszcza następujące: zwiększanie zatrudnienia i jego racjonalizację; ograniczanie i redukcję bezrobocia; ograniczanie i likwidację ubóstwa; kształtowanie innych, mikro i makroekonomicznych, warunków sprzyjających działaniu rynku pracy; reorientowanie i budowę instytucji rynku pracy, dla celów jego elastycznego i efektywnego funkcjonowania. 40 Inny jeszcze zestaw zadań aktywnej polityki wzmagania popytu na pracę i poprawy funkcjonowania rynku pracy, zaproponował J.Meller, a mianowicie: prozatrudnieniowy wzrost gospodarczy; preferowanie działalności inwestycyjnej; przekształcenia strukturalne: rodzajowe i własnościowe, wzrost efektywności podmiotów zatrudniających; optymalne kształtowanie wynagrodzeń oraz kosztów pracy; podniesienie skuteczności propopytowej polityki rynku pracy oraz roli publicznych służb zatrudnienia i pracodawców; wzrost roli prognoz popytu na pracę oraz systemu edukacji. 41 Wyznaczając sobie za cel właśnie pełne zatrudnienie, państwo jest zatem zmuszone do ingerencji w procesy wykorzystania siły roboczej wykorzystując różne rodzaje polityki w dziedzinie wzrostu zatrudnienia i ograniczania bezrobocia. Należą do nich według E.Kwiatkowskiego np. następujące: Oddziaływanie na popyt na pracę, podaż pracy i niedopasowania strukturalne na rynku pracy. Oddziaływanie na bezrobocie równowagi i bezrobocie nierównowagi. Metody polityki ekonomicznej w układzie instrumentalnym. Metody polityki ekonomicznej w układzie segmentowym. Polityka makroekonomiczna i mikroekonomiczna. Polityka zatrudnienia i polityka na rynku pracy. Polityka popytowa i podażowa. Polityka ekonomiczna i polityka deregulacji rynku pracy 42. tej organizacji wchodzą obecnie 32 państwa, w tym również Polska. 37 W szczególności chodzi tu o konwencję nr 122 MOP, ratyfikowaną przez Polskę w 1966 r. 38 Przedmiotem postanowień Europejskiej Karty Społecznej jest również zasada godziwego poziomu płac oraz zasada równego wynagradzania za równą pracę kobiet i mężczyzn. Por. Z.Jacukowicz, Systemy wynagrodzeń, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1999, s J.Unolt, Ekonomiczne problemy rynku pracy, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Warszawa 1999, s J.B.Taylor, R.E.Hall, Makroekonomia: Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s J.Meller, Zakończenie, Podstawowe wnioski i rekomendacje programowe, w: E.Dolny, J.Meller, Z.Wiśniewski, Popyt i pracodawcy na rynku pracy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu M.Kopernika, Toruń 1998, s

10 64 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak Jednym też z istotnych rodzajów polityki państwa w walce z bezrobociem jest polityka oddziaływania na bezrobocie równowagi. Polega zaś ona głównie na zmianie determinant tego bezrobocia oraz na oddziaływaniu na sferę realną rynku pracy, gdzie istotną rolę odgrywają głównie działania ograniczające niedopasowania strukturalne na rynku pracy oraz poprawiające funkcjonowanie rynku pracy (m.in. poprzez intensywniejsze poszukiwania pracy i bardziej elastyczne dostosowania na rynku pracy). Szczególne znaczenie mają tutaj takie działania, jak: podniesienie wydajności pracy, umiar w zakresie hojności zasiłków dla bezrobotnych, obniżanie kosztów zwolnień z pracy, poprawa pozycji outsiderów, poprawa informacji o rynku pracy, bardziej skuteczne usługi pośrednictwa pracy, rozwój sieci urzędów zatrudnienia, wzrost intensywności poszukiwań pracy, ograniczanie bezrobocia długookresowego, lepsze dopasowanie systemu edukacji i szkoleń zawodowych do wymagań rynku pracy, poprawa mobilności siły roboczej, odpowiednie adresowanie aktywnych programów rynku pracy, poprawa elastyczności funkcjonowania rynku pracy i towarów 43. W walce z bezrobociem równowagi, państwo stosować musi zatem instrumenty zarówno polityki makro- i mikroekonomicznej, jak również związane bezpośrednio z rynkiem pracy narzędzia polityki zatrudnienia i polityki rynku pracy Polityka makro- i mikroekonomiczna Polityka makroekonomiczna obejmuje działania państwa skierowane na łączne wielkości popytu i podaży w gospodarce, zaś polityka mikroekonomiczna dotyczy oddziaływania na poszczególne sektory i segmenty gospodarki oraz grupy podmiotów gospodarczych, w tym m.in. na podmioty rynku pracy 44. Z punktu widzenia teorii bezrobocia równowagi, istotne znaczenie mają obie wymienione polityki. Polityka makroekonomiczna, która wykorzystując narzędzia polityki monetarnej i fiskalnej wpływa na kształtowanie się wielkości popytu ogrywa ważną rolę zwłaszcza w teorii NAIRU, gdzie wstrząsy popytowe powodują powstanie odchyleń bezrobocia faktycznego od bezrobocia równowagi - i gdzie - zgodnie z teorią histerezy, zmiany popytu na towary nie pozostają bez znaczenia dla poziomów bezrobocia równowagi. Warto pamiętać, że w średnim okresie charakter polityki fiskalnej i monetarnej wpływa na ważne determinanty bezrobocia równowagi. Zatem stabilny rozwój makroekonomiczny stwarza także podstawy do redukcji tego typu bezrobocia. Jednocześnie jednak występowanie bezrobocia strukturalnego w sposób istotny ogranicza pole manewru w polityce monetarnej i fiskalnej. Niemniej jak wiadomo, w średnim okresie zmiany wielkości popytu przy małej elastyczności podaży pracy determinują wielkość zatrudnienia. Przy sztywnych płacach nominalnych, dodatkowy popyt agregatowy powinien spowodować spadek płac realnych i wejście nowych firm na rynek. 45 Jeśli nawet impuls popytowy potem znika, miejsca pracy zostają. W polityce makroekonomicznej ważne staje się również określenie podażowego efektu polityki fiskalnej i monetarnej, ponieważ na tworzenie nowych miejsc pracy decydujący wpływ mają czynniki realne, w tym podaż siły roboczej. Zwłaszcza w sytuacji, 42 E.Kwiatkowski, op.cit., s M.Friedman, Rola polityki pieniężnej, w: Teoria i polityka stabilizacji koniunktury. Wybór tekstów, pr. zbiorowa pod red. A.Szeworskiego, PWE, Warszawa 1975, s E.Kwiatkowski, op.cit., s D.Snower, Evaluating Unemployment Policies: What do the Underlying Theories Tell Us? w: Unemployment Policy: Government Options for the Labour Market, pr. zbiorowa pod red. D.Snower, G. De La Dehesa, Univeristy Press, Cambridge 1997, s. 26.

11 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 65 gdy mamy wysoki deficyt budżetowy, polityka fiskalna sprzyjająca tworzeniu nowych miejsc pracy jest bardzo ograniczona. Powinna ona jedynie promować inwestycje kreujące dodatnie efekty zewnętrzne dla sektora prywatnego (np. inwestycje infrastrukturalne) oraz poprawiać mobilność i wydajność siły roboczej. Pożądanych efektów nie wnosi też polityka monetarna, zwłaszcza w sytuacji, gdy musi być ona ograniczana z uwagi na wysoki poziom NAIRU i konieczność podporządkowania jej celom polityki antyinflacyjnej. Zatem istotnym czynnikiem obniżania bezrobocia jest nie wielkość popytu, a jego struktura. 46 Ważne staje się zatem zarządzanie strukturą tego popytu. Popyt ten powinien być skierowany na regiony i miejscowości, gdzie stopa bezrobocia strukturalnego wykazuje najwyższe wartości. 47 Podsumowując, skuteczność polityki makroekonomicznej zależy przede wszystkim od tego, czy istnieją w gospodarce rezerwy niewykorzystanych zdolności wytwórczych, zapewniające wysoką elastyczność produkcji i zatrudnienia względem popytu. Jeżeli tak nie jest, to sama ekspansja popytu nie rozwiąże w długim okresie problemu bezrobocia bez poprawy strony podażowej gospodarki. Poza tym, polityka makroekonomiczna może być skutecznym instrumentem oddziaływania na popyt jedynie w sytuacji, gdy bezrobocie faktyczne znacznie przewyższa bezrobocie równowagi. Warto też pamiętać, że złożoność przyczyn bezrobocia równowagi oraz jego zależność od poprzedniego poziomu faktycznego bezrobocia wskazuje, że przy nieuzasadnionej makroekonomicznie polityce hamowania agregatowego popytu w okresie recesji, towarzyszące jej bezrobocie cykliczne łatwo przekształca się w bezrobocie strukturalne, znacznie trudniejsze do usunięcia w okresie ożywienia. Wnioski płynące z powyższych rozważań sugerują, iż władze państwowe powinny się zawsze zastanowić nad tym, czy warto stosować makroekonomiczną politykę popytową dającą krótkookresowe efekty realne. A także i nad tym, czy nie lepiej byłoby zrezygnować z tej polityki i wybrać politykę typowo podażową dającą efekty realne w długim okresie. Odpowiedź na te pytania powinna uwzględniać natężenie zjawiska bezrobocia i dolegliwość społeczno-ekonomiczną jego skutków. Uważa się, że w przypadku występowania wysokiej stopy bezrobocia i znacznych dolegliwości społeczno-ekonomicznych, polityka makroekonomiczna (popytowa) ma jednak również pewne uzasadnienie dla swego wyboru 48. Innym rodzajem polityki oddziaływania na bezrobocie równowagi jest polityka mikroekonomiczna państwa. Gdyby odnieść ją jedynie do rynku pracy, to klasyfikacja tej polityki staje się bliska jej podziałowi na politykę zatrudnienia i politykę rynku pracy. Nie jest to jednak zarazem podział ani wyczerpujący ani też rozłączny, ponieważ i takie ujęcie pozostaje z kolei także w różnych powiązaniach z polityką makroekonomiczną. Tym niemniej, podejście takie pozwala na uwypuklenie celowościowych (intencjonalnych) kierunków oddziaływania państwa wraz z odpowiednimi dla nich instrumentami Polityka zatrudnienia i polityka rynku pracy Polityka zatrudnienia ma bowiem na celu oddziaływanie na ogólny poziom zatrudnienia (tj. na jego rozmiary i strukturę), a polityka rynku pracy nakierowana jest głównie na rozwiązywanie problemów nierównowagi podaży rynku pracy w postaci bezrobocia w ogóle, oraz pokonywanie ekonomicznych i społecznych kosztów tegoż bezrobocia. Polityka zatrudnienia wykorzystuje jednak także instrumenty polityki makroekonomicznej, zwłaszcza polityki pieniężnej i fiskalnej. Staje się przez to zarazem, w zasadzie także integralną częścią polityki gospodarczej państwa w ogóle, a środkami 46 M.Socha, U.Sztanderska, op.cit., s Ibidem, s E.Kwiatkowski, op.cit., s. 283.

12 66 Wacław Jarmołowicz, Beata Woźniak zapewniającymi realizację prawa do pracy i wysokiego poziomu zatrudnienia stają się również i inne jeszcze narzędzia i instrumenty bieżącej polityki gospodarczej, takie jak: polityka cenowo-dochodowa czy polityka współpracy gospodarczej z zagranicą. 49 Natomiast polityka rynku pracy opiera się bardziej na wyspecjalizowanych instrumentach dostosowujących strukturę podaży pracy do struktury popytu na pracę. Środki i sposoby prowadzenia tej polityki podzielić można na tzw. aktywne i pasywne: aktywne to takie, które służą zwiększeniu zatrudnienia produktywnego i rozszerzaniu potencjału wytwórczego a więc: tworzeniu nowych miejsc pracy (stałych i doraźnych), szkoleniu zawodowemu bezrobotnych, rehabilitacji zawodowej, zatrudnianiu ludzi niepełnosprawnych itp. pasywne to z kolei te, które służą zmniejszeniu podaży siły roboczej. Są więc nimi: zasiłki dla bezrobotnych, wcześniejsze emerytury, zwiększanie zatrudnienia przez podział istniejących stanowisk pracy między większą liczbę zatrudnionych itp. Pośrednio mogą one wpływać na ożywienie popytu, ale nie wpływają na wzrost produkcji. 50 W walce z bezrobociem równowagi, polityka rynku pracy wykorzystująca płace minimalne, zasiłki dla bezrobotnych, pomoc socjalną oraz narzędzia tzw. aktywnej polityki rynku pracy, powinna sprzyjać przy tym jak najszybszemu przechodzeniu bezrobotnych ze stanu bezrobocia do stanu zatrudnienia, czyli przesuwaniu ludzi - od pomocy socjalnej do pracy. 51 Jednocześnie polityka ta powinna polegać też na oddziaływaniu na sferę nominalną gospodarki, gdzie zasadniczą rolę odgrywają środki wpływające na popyt na towary, m.in. pieniężne i fiskalne. Tak jak już podkreślano, oddziaływanie na stronę popytową gospodarki dokonuje się głównie poprzez politykę pieniężną i fiskalną, ale trzeba zauważyć również popytotwórcze efekty polityki państwa na rynku pracy, a związane m.in. z zasiłkami dla bezrobotnych, subsydiowaniem zatrudnienia, bezpośrednim tworzeniem miejsc pracy czy organizowaniem szkoleń zawodowych. 4. Wnioski końcowe W latach 90-tych zmieniająca się rzeczywistość gospodarcza dostarczała nowych sytuacji i problemów związanych z dyskusją o krzywej Phillipsa i naturalnej stopie bezrobocia. I tak przykładowo, w Stanach Zjednoczonych obserwowano spadek tej stopy bezrobocia, co skłoniło wielu autorów do badania determinant naturalnej stopy bezrobocia. Za najbardziej trafną hipotezę tłumaczącą ten proces uznano przyspieszenie wzrostu produktywności pracy 52. Z kolei, zarówno w krajach Unii Europejskiej, jak i w krajach przechodzących transformację, występuje obok niskiej inflacji, wysoka stopa bezrobocia. W przypadku 49 E. Kryńska, Makroekonomiczne i demograficzne uwarunkowania rynków pracy. Analiza komparatywna, w: Rynek pracy w wybranych krajach: metody przeciwdziałania bezrobociu, pr. zbiorowa pod red. E. Kryńskiej, IPiSS, Warszawa 1999, s M.Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem. Wybrane problemy, Studia i Materiały z.11, IPiSS, Warszawa 1990, s S.Nickell, R.Layard, Labour Market Institutions and Economic Performance, CEPR Discussion Papers, nr 407, LSE, London 1998, s. 70. Por. również W.Jarmołowicz, B.Woźniak, Państwo jako podmiot polityki gospodarczej na rynku pracy. Elementy oceny., w: Rynek pracy..., op.cit., s Por. L.Ball, N.G.Mankiw, The NAIRU in Theory and Practice, National Bureau of Economic Research Working Paper Series, Working Paper 8940, May 2002; O.Blanchard, L.F.Katz, What We Know and Do Not Know about the Natural Rate of Unemployment, National Bureau of Economic Research Working Paper Series, Working Paper 5822, November 1996, s

13 Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy 67 krajów Unii szuka się wyjaśnienia tego zjawiska m.in. w hipotezie histerezy czy też mało elastycznym rynku pracy 53, a także w tzw. wzroście bezzatrudnieniowym ( jobless growth ). Natomiast w państwach transformujących się, brak jest jak dotychczas - dostatecznie kompleksowych i wiarygodnych wyników badań naukowych oraz ocen, co do poziomu i determinant tej stopy bezrobocia. Pamiętać trzeba, że bezrobocie równowagi nie jest wielkością stałą i nieredukowalną. W walce z nim nie sprawdza się jednak polityka redystrybucji pracy między różnymi grupami siły roboczej np. poprzez wprowadzenie wcześniejszych emerytur, krótszego czasu pracy, itp. Niemniej należy dążyć do obniżania jego poziomu wykorzystując instrumenty zarówno polityki makro-, jak i mikroekonomicznej, a w tym i polityki zatrudnienia i rynku pracy. Warto też pamiętać, że wiele kwestii dotyczących bezrobocia w równowadze pozostaje problemem nadal otwartym, a specyfika bezrobocia naturalnego w Polsce wynikająca z transformacji ustrojowej, wymaga głębszego jeszcze przeanalizowania empirii i teoretycznych podstaw tego zjawiska. Chodzi tu bowiem również o znalezienie odpowiedzi na pytanie jakie instrumenty polityki państwa będą najskuteczniejsze w walce z tego typu bezrobociem. 53 O.Blanchard, L.F.Katz, op.cit., s