HARMONIZACJA I STANDARYZACJA PROGRAMÓW NAUCZANIA Z DYSCYPLIN NAUKOWYCH RACHUNKOWOŚCI

Transkrypt

1 Mirosława Kwiecień Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu HARMONIZACJA I STANDARYZACJA PROGRAMÓW NAUCZANIA Z DYSCYPLIN NAUKOWYCH RACHUNKOWOŚCI Asumptem do podjęcia badań w zakresie harmonizacji i standaryzacji nauczania na specjalnościach z dziedziny rachunkowości były wyniki badań (ankietowych prowadzonych wśród absolwentów Akademii Ekonomicznych, zatrudnionych w różnych podmiotach gospodarczych, w służbach finansowo-księgowych oraz na stanowiskach decydentów różnych szczebli zarządzania) uzasadniające zmiany w procesie kształcenia tak, aby sprostać wymogom m.in. strategii lizbońskiej, jak i zawodowym standardom nauczania rachunkowości. 1. Wprowadzenie Działania szkół wyższych są zdeterminowane regulacjami prawnymi (ustawą o szkolnictwie wyższym), a przede wszystkim oczekiwaniami rynku (szeroko rozumianego, mianowicie rynku pracy rynku potrzeb indywidualnych potencjalnego studenta). Nie jest to myśl odkrywcza, ale warta przypomnienia, że jakość kształcenia jest weryfikowana przez rynek pracy. Obecnie absolwent o specjalności z dyscypliny naukowej rachunkowość, np. zawodowy księgowy, audytor itp. w coraz większym zakresie musi być ekspertem o umiejętnościach komunikacyjnych, muszą bowiem coraz częściej pełnić rolę doradcy gospodarczego, analityka finansowego, menedżera. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że absolwenci wszystkich specjalności zaliczanych do dyscypliny naukowej rachunkowość pełnić będą zawody tzw. zaufania publicznego, zwłaszcza audytorzy (audyt zewnętrzny, audyt wewnętrzny), zawodowy księgowy itp. Tak więc cechy wartości, etyka stanowią postawy zachowań ludzkich księgowego, audytora, analityka finansowego, które zalicza się do cech zawodowych, jakimi są: uczciwość, obiektywizm, jak i umiejętność formułowania zdecydowanych opinii. Te postawy zawodowe są zdeterminowane cechami środowiska, w którym pracują zawodowi księgowi, audytorzy, analitycy finansowi, menedżerowie zajmujący się controllingiem itp. Globalizacja to globalna komunikacja. Globalizacja to według J. Biskupa integracja ekonomiczna we współczesnym świecie, jest to proces scalania gospodarek wynikający z dążenia podmiotów je tworzących do poprawy efektywności działania. Proces ten przejawia się w rozbudowie trwałych wewnątrzkrajowych oraz międzynarodowych powiązań ekonomicznych, zarówno na szczeblu przedsiębiorstw, branż i regionów, jak i całych gospodarek narodowych 1. 1 Encyklopedia biznesu, W. Pomykało (red.), Wyd. Fundacja Innowacji, Warszawa 1995, s

2 Można zaryzykować stwierdzenie, że globalizacja oznacza uruchomienie tego samego mechanizmu ekonomicznego, który wymusza wzrost produktywności albo na rynku regionalnym, albo krajowym, albo międzynarodowym (czyli globalnym). Należy zgodzić się ze stwierdzeniem S. Surdykowskiej, że wzrost produktywności jest zdeterminowany przepływem kapitałów z gospodarek gorszych do lepszych i odpowiednio do organizacji gospodarczych (spółek kapitałowych: międzynarodowych, wielonarodowych itp.), przedsięwzięć (np. alianse itp.), które gwarantują lepsze od innych wykorzystanie powierzonych im kapitałów, a ciągłe zagrożenie przejawiające się w odpływie kapitałów eliminuje z rynku organizacje gospodarcze, które nie są wystarczająco efektywne, aby wygrać konkurencję z innymi 2. Można również zaryzykować stwierdzenie, że w przypadku Polski integracja z Unią Europejską to pierwszy etap procesu globalizacji. Unia Europejska to (m.in.) integracja ekonomiczna, w ramach której tworzy się jednolity rynek oparty na swobodnym przepływie: kapitału, produktów (towarów, wyrobów gotowych, usług), ludzi. Powyższe trendy stawiają szkoły wyższe przed nowym wyzwaniem i zmuszają je do podejmowania działań na rzecz europejskiego obszaru edukacyjnego. 2. Europejski obszar edukacyjny szanse i zagrożenia Kraje członkowskie Unii Europejskiej na tzw. szczycie w Lizbonie w 2000 roku podjęły decyzję o przekształceniu Europy w obszar najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej na świecie gospodarki opartej na wiedzy. Wynikało to (m.in.) z oceny poziomu wydatków na naukę, które okazały się niewspółmierne w porównaniu z poziomem wydatków na naukę w Stanach Zjednoczonych, czy Japonii, czym tłumaczono słabszą pozycję gospodarczą krajów Unii Europejskiej. Zapewne europejski obszar edukacyjny to szansa: globalnego rynku usług szkolnictwa wyższego, jak i międzynarodowego świadczenia usług edukacyjnych, stymulowanie zapotrzebowania na miejsca kształcenia (nowe możliwości wykorzystania technologii informatycznych) itp. Zagrożenia wynikać będą z (m.in.) dylematów: jak utrzymać równowagę między konkurencją a współpracą? jak utrzymać równowagę między wartościami akademickimi (czyli poszanowanie różnorodności) z standardami edukacyjnymi (przykładowo: dla zawodowych księgowych itp.). Niewątpliwym sukcesem, czyli szansą dla rozwoju europejskiego obszaru edukacyjnego, jest wprowadzenie Europejskiego Systemu Transferu Punktowego (ECTS). Istotą Europejskiego Systemu Transferu Punktowego jest transfer przygotowania zawodowego - wiedzy, umiejętności, uzyskiwanych albo w systemie edukacji albo instytucji, czyli z jednej instytucji do innego systemu edukacji, albo innej instytucji. Transfer przygotowania zawodowego jest wyceniany punktami, z których 60 odpowiada średniemu nakładowi pracy studenta w jednym roku akademickim. Można również zaryzykować stwierdzenie, że jest to standaryzacja oceny, które stanowić może zagrożenie dla efektów kształcenia poprzez przeliczanie tradycyjnych godzin zajęć na punkt (co jest stosowane w polskich warunkach). Można zaryzykować również stwierdzenie, że standaryzacja oceny determinuje konieczność zmian programów nauczania. Na tym tle powstaje pytanie, jakie mają być te zmiany? Jeśli przyjmiemy jako kryterium zmian w programach nauczania transfer kompetencji (punkty ECTS) za wiedzę zawodową i umiejętności zawodowe to w polskich warunkach student przykładowo: 2 S. Surdykowska, Międzynarodowe aspekty rozwoju rachunkowości w warunkach globalizacji gospodarki światowej, [w:] Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP 2003 nr 73, s

3 zawodowych studiów licencjackich otrzyma (według standardów ocen) mniejszą liczbę punktów aniżeli w innych unijnych szkołach wyższych. Wynika to z faktu minimów programowych rozwiązań stosowanych w poszczególnych szkołach wyższych. Praktyka większości szkół wyższych potwierdza następujące rozwiązanie większa liczba godzin zajęć z przedmiotów ogólnych, podstawowych tzw. minima kierunkowe ministerialne oraz przedmioty kierunkowe wydziałowe, mniej z przedmiotów specjalizacyjnych. Standaryzacja ocen (czyli konieczność zharmonizowania procedur oceniania studenta, która przejawia się poprzez wdrażanie tzw. suplementu do dyplomu, zdeterminuje również zmiany w ustalaniu liczby godzin z przedmiotów specjalizacyjnych (na ich korzyść aniżeli dotychczas). Kraje unijne mają większe doświadczenie w standaryzacji ocen (wynika to z faktu wcześniejszej przynależności do Unii Europejskiej, czyli zapoczątkowanie działań w tym zakresie od 2000 roku). Przykłady dobrej praktyki w tym zakresie występują we Włoszech, a wspólne stopnie to efekt współpracy międzyuczelnianej. W zawieranych umowach między szkołami wyższymi są określane procedury przyznawania stopni przez współpracujące strony. Idea wspólnych stopni determinuje konieczność integracji programów kształcenia, co sprawia zwiększenie zdolności zatrudnienia w krajach unijnych, a wynika to z faktu uznawalności kwalifikacji. Uznawalność kwalifikacji to formalne stwierdzenie, że absolwent uzyskał, przykładowo, tytuł zawodowego księgowego i może być przyjęty do grona członków organizacji zawodowej. Posiadanie kwalifikacji implikuje uznanie, że absolwent został oceniony jako kompetentny, spełnił bowiem wymogi dotyczące uzyskania statusu zawodowego, co z kolei powinno umożliwić jego zatrudnienie w każdym z krajów Europy. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że specjalizacja to wyróżniające kompetencje (wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe) w dziedzinach związanych z pracą przykładowo zawodowych księgowych. Konkludując, powstaje pytanie: czy uznawalność kompetencji wyrażaną poprzez standaryzację ocen będzie równoznaczna z uznawaniem tych kompetencji przez pracodawców w różnych krajach? Obecnie nie tylko w polskich warunkach istnieją kwestie sporne pomiędzy: praktyką (pracodawcami), szkołami wyższymi (nauczycielami akademickimi) oraz rządem, kreującym politykę zatrudnienia - rządem, czyli regulacjami prawnymi w zakresie wymogów jakie powinny spełniać programy edukacyjne dla danego kierunku (tzw. minima programowe) w zakresie wyróżniających kompetencji specjalności zaliczanych do dyscypliny naukowej rachunkowości. Praktyka (nie tylko polscy pracodawcy, ale również w innych krajach unijnych i poza Unią Europejską, w Stanach Zjednoczonych, Australii itp.) wskazują na niedobory w umiejętnościach zawodów zaliczanych do dyscypliny naukowej rachunkowość. Powstaje kolejne pytanie, czym wyróżniają się umiejętności zawodowe specjalności z dyscypliny naukowej rachunkowości? 3

4 Standardy nauczania zawodowego Rachunkowość jest dyscypliną, która ma swoją: metateorię, teorię i praktykę. Praktyka rachunkowości przejawia się w: tworzeniu, przestrzeganiu prawa bilansowego (norm prawnych krajowych, międzynarodowych, unijnych). Z badań prowadzonych (w formie ankiet oraz wywiadów w jednej z polskich korporacji - organizacji gospodarczej - o charakterze wielozakładowym 10 oddziałów spółki kapitałowej matki oraz 35 spółek kapitałowych, przynależnych do tzw. grupy kapitałowej, zatrudniających 800 osób na stanowiskach zaliczanych do służb finansowo-księgowych wynika, że absolwenci nie są należycie przygotowani zarówno do podjęcia pracy np. zawodowego księgowego czy analityka finansowego, jak i przyszłej kariery zawodowej. Otóż na 300 osób (ankietowanych) aż 200 absolwentów kierunków ekonomicznych różnych szkół wyższych udzieliło odpowiedzi o konieczności kształcenia: węższego i głębszego, czyli kształcenia w: audycie, podatkach, rachunkowości finansowej, rachunkowości zarządczej itp. Z tym że podkreślono konieczność zmian w filozofii nauczania. Otóż zdaniem respondentów edukacja akademicka powinna dać podstawy, a życie zawodowe będzie dalej kształcić, czyli learning to learn. Kierownicy zarówno szczebla taktycznego, jak i strategicznego 30 osób (podczas przeprowadzanego wywiadu) stwierdzali, że absolwenci mają dobre przygotowanie podstawowe do wykonywania przykładowo: zawodu księgowego. Natomiast nie posiadają umiejętności identyfikowania problemów i możliwości ich rozwiązań, z tym że oczekiwano nieszablonowych rozwiązań w zakresie, przykładowo: audytu wewnętrznego, podatków itp. Podkreślali również konieczność posiadania takich umiejętności, jak komunikacja (współpraca w grupie zwracano uwagę na hermetyczność zawodową księgowych), wykorzystanie nowoczesnej technologii informatycznej. Można zaryzykować stwierdzenie, że w badanej organizacji istnieje sprzeczność interesu pomiędzy pracodawcami (kierownictwem taktycznym i strategicznym) a absolwentami specjalności zaliczanych do dyscypliny naukowej rachunkowość. W moim przekonaniu ta sprzeczność wynika z tradycji otóż w polskich organizacjach gospodarczych nie wyodrębnia się rachunkowości finansowej (podatkowej) i rachunkowości zarządczej. W polskich organizacjach gospodarczych wyodrębnia się służby finansowo-księgowe, które są odpowiedzialne za prowadzenie rachunkowości finansowej, jak i zarządczej powszechnym rozwiązaniem jest to, że te same osoby rozwiązują problemy z zakresu rachunkowości finansowej, jak i zarządczej. Otóż różne umiejętności i różna wiedza są niezbędne do rozwiązywania problemów z obu dziedzin, bowiem różne są relacje między przygotowaniem a kompetencjami zawodowymi. Przygotowanie zawodowe to wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, wartości, etyka i postawy zawodowe konieczne do wykazywania się kompetencjami. Kompetencje to zdolność wykonywania pracy. Zgodnie z określonymi standardami w rzeczywistym środowisku pracy, są to standardy praktyki, funkcjonalne, kierownicze i interpersonalne, standardy zachowań: etycznych, profesjonalnych, optymizm, sceptycyzm itp. Kompetencje mogą być wyrażone jako wynik pracy, a przygotowanie zawodowe może być wyrażone jako wynik nauki (wiedza, umiejętności zawodowe, wartości itp.) 3. 3 Por. A. Ostaszewicz (red.), Międzynarodowe standardy edukacyjne dla zawodowych księgowych, Biuletyn 12 IFAC Międzynarodowa Federacja Księgowych, s

5 Według standardów edukacyjnych należy przygotować do zawodu księgowego zgodnie z przykładami wynikającymi z najlepszej praktyki. Najlepsza praktyka musi wykraczać poza dobrą praktykę. Tak więc w edukacji w dziedzinie rachunkowości wyodrębnia się: przygotowanie zawodowe (wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe itp.) do wykazywania się kompetencjami. Według standardów edukacyjnych przygotowanie zawodowe odnosi się do cech, które dają potencjał do działania (wiedza z prawa bilansowego, podatkowego, audytu itp.). Kompetencje odnoszą się do faktycznego działania. Konkludując, regulacja prawna, jaką są międzynarodowe standardy edukacyjne dla zawodowych księgowych, będą determinowały największe zmiany w zakresie tzw. ogólnej wiedzy z rachunkowości III etap edukacji (I etap edukacji: wiedza ogólna, II etap: wiedza ekonomiczna). Mając na uwadze relacje między przygotowaniem zawodowym a kompetencjami należy zmienić filozofię nauczania rachunkowości. Nauczanie rachunkowości powinno zmierzać do wykorzystania (rozbudzenie w studencie) wszystkich obszarów jego intelektu i możliwości. W momencie wejścia do zawodu nie można oczekiwać, że absolwenci będą posiadali wiedzę i umiejętności biegłego rewidenta. Zdobycie tego statusu wymaga ciągłej nauki. Początkowa edukacja powinna być bazą, na której będzie można się dokształcać. Innymi słowy: studenci powinni być nauczani, jak się uczyć, bowiem wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe to przygotowanie zawodowe, które stanowi bazę dla zawodowej orientacji, czyli kompetencji, czyli poddanie się ocenie dodatkowej (obok egzaminów akademickich) MSE 6, wskazuje, że ocena ta odpowiada poziomowi magisterskiemu, czyli wyższemu od poziomu licencjackiego. Bibliografia Encyklopedia biznesu (red.) W. Pomykało, Wyd. Fundacja Innowacji, Warszawa 1995, s Kwiecień M., Reforma gospodarcza a nauczanie rachunkowości w szkołach wyższych, [w:] Rachunkowość 1984 nr 7 Ostaszewicz A. (red.), Międzynarodowe standardy edukacyjne dla zawodowych księgowych, Biuletyn 12 IFAC Międzynarodowa Federacja Księgowych, s Surdykowska S., Międzynarodowe aspekty rozwoju rachunkowości w warunkach globalizacji gospodarki światowej [w:] Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP 2003 nr 73 Abstract The content of this article are considerations in the scope of standarization od students grades, ECTS points, and most of all educational standards in accounting teaching. Nota o autorze Mirosława Kwiecień jest samodzielnym pracownikiem Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu. Obszary jej zainteresowań naukowych to: sprawozdawczość behawioralna, teoria rachunkowości oraz ustawiczne dokształcanie zawodowe. 5