Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze

Transkrypt

1 ZESZYTY MAJDANKA 2014, t. XXVI Robert Kuwałek Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze Obóz zagłady w Sobiborze koło Włodawy funkcjonował od początku maja 1942 r. do 14 października 1943 r.1 Był drugim po Bełżcu obozem śmierci założonym przez niemieckich nazistów w ramach Akcji Reinhardt. Tak jak pozostałe obozy zagłady został zlokalizowany przy ważnej linii kolejowej, co gwarantować miało sprawny przewóz setek tysięcy ofiar. Zgodnie z planami miał pełnić funkcję pomocniczą dla ośrodka w Bełżcu: w razie zbyt licznych transportów część z nich miała być kierowana do Sobiboru2. Rzeczywiście rzadziej niż pozostałe obozy był celem deportacji, szczególnie Żydów polskich. Wynikało to z faktu, że ruch kolejowy na trasie Lublin Chełm Włodawa, przy której utworzono obóz w Sobiborze, możliwy był tylko od strony Lublina i Chełma3. W 1942 r. do Sobiboru trafiali zasadniczo Żydzi z niektórych miejscowości dystryktu lubelskiego, w 1943 r. z dystryktu Galicja. Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja z deportowanymi z Zachodu. W Sobiborze zginęło zdecydowanie więcej Żydów zagranicznych aniżeli w innych obozach Akcji Reinhardt. W 1942 r. napływały transporty ze Słowacji, Austrii, Niemiec, Protektoratu Czech i Moraw, w 1943 r. z Francji i Holandii. 1 Autor dziękuje dr. T. Kranzowi i dr. hab. D. Libionce za cenne wskazówki źródłowe przy powstawaniu artykułu. 2 Niemiecki historyk Frank Golczewski określił obóz zagłady w Sobiborze jako Ausweichstelle für Bełżec obóz pomocniczy, a raczej dosłownie mijankę dla obozu w Bełżcu. F. Golczewski, Polen, [w:] Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des National sozialismus. Hrsg. von W. Benz, München 1991, s W II RP Włodawa miała połączenie kolejowe z Brześciem Litewskim. Jednakże po wyznaczeniu na rzece Bug granic pomiędzy niemiecką i sowiecką strefą okupacyjną, Sowieci wysadzili w powietrze mosty kolejowy i drogowy, niszcząc dogodne połączenie komunikacyjne. W ten sposób linia kolejowa, przy której został wybudowany obóz zagłady w Sobiborze, kończyła się na stacji kolejowej w Orchówku koło Włodawy. Z tego względu napływ transportów do obozu możliwy był w zasadzie tylko od strony południowej. 17

2 Robert Kuwałek Podobnie jak w przypadku innych obozów zagłady Akcji Reinhardt liczba zamordowanych w Sobiborze stanowi przedmiot dyskusji. W ciągu kilkudziesięciu lat od zakończenia II wojny światowej kilkakrotnie podejmowano próby oszacowania strat w tym obozie. Pierwsze ustalenia pojawiły się w związku ze śledztwem prowadzonym w latach przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Lublinie w sprawie mordów dokonanych w Sobiborze. W podsumowaniu tego dochodzenia w 1947 r. sędzia Zdzisław Łukaszkiewicz na podstawie zeznań świadków polskich i żydowskich oraz własnych wyliczeń, uwzględniając przy tym jedynie transporty kolejowe, stwierdził, że w obozie zgładzono co najmniej osób pochodzenia żydowskiego4. Do liczby tej dodawano później 1000 Polaków, chociaż w opracowaniu Łukaszkiewicza brak konkretnej liczby nieżydowskich ofiar. Czytamy tam tylko, że przez zeznania świadków przewijają się informacje o tym, że w obozie zlikwidowano również pewną ilość Cyganów i Polaków 5. Liczba zamordowanych Żydów znalazła się zarówno na starej, jak i na nowej tablicy informacyjno-pamiątkowej, zainstalowanej na kamiennej ścianie przy wjeździe do Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze. Ta sama liczba powtarzana była w części publikacji poświęconych dziejom obozu6. Jednakże już w latach 60. i 70. XX w. prowadzone 4 Z. Łukaszkiewicz, Obóz zagłady w Sobiborze, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, t. 3 (1947), s Sędzia Łukaszkiewicz przyjął, że do Sobiboru przywieziono łącznie 84 transporty kolejowe, a w każdym z nich znajdowało się średnio po 3000 osób. Nie starał się też nawet oszacować, ile ofiar trafiło do obozu w inny sposób (samochodami i furmankami lub doprowadzonych na piechotę). Warto przy okazji zaznaczyć, że prowadzący w 1945 r. śledztwo w sprawie Sobiboru sędzia Sergiusz Urban zupełnie bezkrytycznie podchodził do zeznań ocalonych i polskich świadków i podał, że w obozie tym zginęło ludzi. Sprawozdanie z dn r. o wynikach dochodzenia w sprawie obozu zagłady w Sobiborze, [w:] S. Datner, J. Gumkowski, K. Leszczyński, Zagłada Żydów w obozach na ziemiach polskich, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. 13 (1960), s Z. Łukaszkiewicz, Obóz zagłady, s. 57. Pewna grupa Romów została przywieziona do Sobiboru wraz z Żydami chełmskimi w październiku lub listopadzie 1942 r. Na temat polskich ofiar wypowiadali się świadkowie podczas śledztwa w 1945 r., ale nie podawali żadnych konkretnych liczb. Inna sprawa to kwestia interpretacji: Jan Piwoński, pracownik kolejowy ze stacji w Sobiborze, zeznał, że między Żydami byli i chrześcijanie, ale dotyczy to konwertytów. Rzeczywiście takie osoby zdarzały się w transportach z zagranicy, np. z Austrii czy Czech. Inny świadek zatrudniony na stacji Sobibór, Bronisław Łobejko, stwierdził: z opowiadania strażników-ukraińców wiem, że w obozie znajdowali się wyłącznie Żydzi oraz Polacy i Ukraińcy, którzy ukrywali u siebie Żydów, prócz tego miało być trochę Cyganów. Żaden z zeznających nie miał osobistego kontaktu z nieżydowskimi ofiarami. Wszystkie te opowieści pochodzą z drugiej ręki. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), 301/5363, Zeznanie Bolesława Łobejko, k. 1; tamże, 301/5369, Zeznanie Jana Piwońskiego, k Przykładem mogą tu być artykuły Tatiany Berenstein i Adama Rutkowskiego, badaczy związanych do 1968 r. z Żydowskim Instytutem Historycznym w Warszawie, czy monografia 18

3 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady były niezależne od siebie badania, których efektem była rewizja tych szacunków. Wskazywano na przykład, że nie każdy transport przywieziony do Sobiboru był tej samej wielkości i że zdarzały się krótsze oraz dłuższe przerwy w funkcjonowaniu obozu. Takie ustalenia odnaleźć można u niemieckiego historyka Wolfganga Schefflera i polskiego badacza Józefa Marszałka. Ten pierwszy, zatrudniony w charakterze eksperta podczas śledztwa i procesu przeciwko grupie byłych esesmanów z załogi obozowej w Sobiborze, ocenił, że w obozie zginęło co najmniej Żydów7. Natomiast w różnych pracach Marszałka rozpiętość szacunków wynosi od do Jeden z najwybitniejszych historyków Zagłady, Raul Hilberg, pisał o około zamordowanych9. Liczba mniejsza niż pojawiła się także w pracach holenderskiego badacza i zarazem ocalonego z Zagłady, Julesa Schelvisa, którego rodzina zginęła w Sobiborze. On sam został wyselekcjonowany na rampie obozowej i wysłany do obozu pracy w Dorohuczy. Jeszcze pod koniec lat 90. XX w. Schelvis szacował straty w Sobiborze na ofiar10. W najnowszym wydaniu swojej monografii, opublikowanej po angielsku, liczbę tę obniżył do , co miało związek z odkryciem nowego dokumentu dotyczącego niemieckich statystyk deportacji Żydów do różnych obozów zagłady w roku Chodzi o telefonogram szefa sztabu Akcji Reinhardt Hermanna Höflego. Jest on dzisiaj punktem wyjścia dla szacunków strat w obozach w Bełżcu, Sobiborze, Treblince oraz obozów zagłady Akcji Reinhardt autorstwa Yitzhaka Arada. Autorzy ci nie weryfikowali liczby ustalonej w powojennym śledztwie, pomimo że w swoich dokładnych badaniach opierali się na źródłach, które mogłyby być pomocne w nakreśleniu nowych szacunków. T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej BŻIH), nr 21 (1957); taż, Obozy pracy przymusowej w dystrykcie lubelskim, BŻIH, nr 24 (1958); A. Rutkowski, Ruch oporu w hitlerowskim obozie straceń w Sobiborze, BŻIH, nr (1968); Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps, Bloomington 1987, s Nationalsozialistische Vernichtungslager im Spiegel deutscher Strafprozesse. Belzec, Sobibor, Treblinka, Chelmno. Hrsg. von A. Rückerl, München 1979, s Najwyższa liczba, , pojawiła się w pierwszym dotyczącym Sobiboru opracowaniu tego historyka (z 1962 r.), które nigdy nie zostało opublikowane, a obecnie przechowywane jest w formie maszynopisu w Muzeum Martyrologii Pod Zegarem w Lublinie. Natomiast najniższa liczba, , pochodzi z ostatnich prac lubelskiego badacza. W niektórych publikacjach szacował on, podobnie jak W. Scheffler, że w Sobiborze zostało zamordowanych ok osób. J. Marszałek, Obóz zagłady Sobibór , Lublin 1962 (mps), s. 7 9; tenże, Bilanse II wojny światowej, [w:] Druga wojna światowa. Osądy, bilanse, refleksje, red. Z. Mańkowski, Lublin 1996, s. 61; tenże, System obozów śmierci w Generalnym Gubernatorstwie i jego funkcje ( ), Zeszyty Majdanka, t. XVII (1996), s R. Hilberg, Die Vernichtung der europäischen Juden, Bd. 2, Frankfurt am Main 1990, s J. Schelvis, Vernichtungslager Sobibór, Berlin 1998, s J. Schelvis, Sobibor. A History of a Nazi Death Camp, Oxford New York 2007, s

4 Robert Kuwałek na Majdanku12. Można oczywiście spotkać się z ustaleniami wskazującymi na wyższe liczby ofiar Sobiboru, nawet w najnowszych opracowaniach. Za przykład mogą tutaj służyć prace Tomasza Toiviego Blatta, uczestnika buntu i ocalonego z Sobiboru, czy publikacje Marka Bema. Blatt utrzymuje, że liczba ofiar była wyższa niż i polemizuje z tymi, którzy ją obniżają13. Bem, mimo iż jest mu znany telefonogram Höflego, interpretuje go odmiennie od uznanych badaczy Zagłady, twierdząc, że podana w nim liczba deportowanych do Sobiboru w 1942 r. obejmuje jedynie Żydów polskich. Trudno orzec, na jakiej podstawie doszedł do tak kuriozalnych wniosków, gdyż swoich stwierdzeń nie poparł żadną argumentacją. Według tego autora przez cały okres funkcjonowania obozu miało w nim zginąć co najmniej osób14. Ten krótki przegląd badań na temat Sobiboru pokazuje, że problem szacunków liczby zamordowanych w tym obozie jest nadal sprawą dyskusyjną. Z jednej strony wynika to z braku kompletnych materiałów źródłowych na ten temat, z drugiej strony jest to skutek zadziwiającej nonszalancji niektórych autorów, a także ich naukowych opiekunów, którzy pozwalają na wprowadzanie ryzykownych i słabo udokumentowanych stwierdzeń do publicznego obiegu15. Mimo to warto podjąć próbę rekonstrukcji wykazu transportów skierowanych do tego obozu i spojrzeć na nowo na kwestię oszacowania strat. Zagadnienie to jest o tyle ważne, że trwają właśnie prace nad stworzeniem w Sobiborze nowego muzeum, które będzie upamiętniało to miejsce, i wystawy, która stanie się podstawowym źródłem wiedzy na temat historii obozu zagłady. Konieczne 12 Zob. np. T. Kranz, Ewidencja zgonów i śmiertelność więźniów KL Lublin, Zeszyty Majdanka, t. XXIII (2005), s T.T. Blatt, Sobibor. A Forgotten Revolt. A Survivor s Report, Issaquah 1997, s M. Bem, Sobibór. Niemiecki ośrodek zagłady , Włodawa Sobibór 2011, s. 721, 735; M. Bem, W. Mazurek, Sobibór. Badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach , Warszawa Włodawa 2012, s W opracowaniu dotyczącym badań archeologicznych warto w szczególny sposób zwrócić uwagę na wstęp autorstwa M. Bema, liczący 10 stron, gdzie na każdej z nich znajduje się informacja o zamordowaniu co najmniej lub powyżej ludzi. Przy tym nie znajdziemy tam żadnego wyjaśnienia, na jakiej podstawie autor ustalił tę liczbę. Jest tam też wzmianka o tablicy pamiątkowej znajdującej się na terenie muzeum, ale autor nie wspomniał nawet, że informacja umieszczona na niej mówi o ofiar. Na temat pierwszej publikacji Sobibór. Niemiecki ośrodek zagłady i błędów w ustaleniach tego autora będzie jeszcze mowa. 15 M. Bem obronił w 2012 r. na UMCS pracę doktorską, będącą monografią obozu zagłady w Sobiborze. Podtrzymał w niej swoją tezę, jakoby w Sobiborze zamordowano ponad osób, używając praktycznie tych samych argumentów, które przedstawił w publikacji z 2011 r. M. Bem, Obóz zagłady w Sobiborze , praca doktorska pod kierunkiem prof. dr. hab. E. Ho rocha, Zakład Historii Najnowszej UMCS, Lublin 2012 (mps), s Recenzentami byli A. Żbikowski i R. Litwiński. 20

5 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady jest zatem, by na ekspozycji muzealnej pojawiły się w miarę pełne informacje na temat transportów do obozu, a także zasługujące na wiarygodność szacunki liczby ofiar. Tym ustaleniom ma także służyć niniejszy tekst. Skala deportacji w 1942 r. nie budzi wątpliwości. Wspomniany już powyżej telefonogram szefa sztabu Akcji Reinhardt Hermanna Höflego informuje, że na przestrzeni tego roku zamordowano w Sobiborze osób16. Dane te należy uznać za w pełni wiarygodne. Nieznana pozostaje natomiast liczba ofiar z 1943 r. Szczególnie dotyczy to strat wśród Żydów polskich, gdyż transporty Żydów zagranicznych są dobrze udokumentowane. Zachowały się przede wszystkim prawie kompletne listy transportowe dla osób wywożonych z Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, Holandii i Francji oraz częściowo koresponden cja pomiędzy instytucjami niemieckimi odpowiedzialnymi za organizację deportacji. Dostępne są nieliczne źródła z okresu okupacji nazistowskiej, które mogą być pomocne w ustaleniu napływu transportów do Sobiboru. Należą do nich akta Żydowskiej Samopomocy Społecznej, choć informacje w nich zawarte są cząstkowe. Bardzo cennym, chociaż często dyskusyjnym i pełnym sprzeczności materiałem są składane zaraz po wojnie relacje ocalałych z obozu lub świadków deportacji z poszczególnych miejscowości. Wreszcie sporo szczegółów na temat transportów do Sobiboru zawierają zeznania składane przy okazji śledztw i procesów przeciwko byłym członkom załogi obozowej, a także przeciwko funkcjonariuszom SS uczestniczącym w likwidacji gett na terenie GG. Materiał ten jest rozproszony w kilku państwach. Dokumenty i zeznania na temat obozu zagłady w Sobiborze przechowywane są w Polsce, Niemczech, Holandii, Francji, Izraelu i USA. Deportacje na przestrzeni 1942 roku Nazwiska Żydów przywożonych ze Słowacji, Austrii, Niemiec, Protektoratu Czech i Moraw, Holandii i Francji były zapisywane na listach transportowych, natomiast Żydów z terenu GG, a także z Komisariatu Rzeszy Wschód (z Wilna, Lidy i Mińska na Białorusi) nie zostały nigdzie odnotowane. Jedyną formą rejestracji były zapisy kredą na wagonach, określające liczbę zamkniętych w nich osób, i kolejowe telegramy transferowe, przesyłane na stację w Sobiborze 16 S. Tyas, Brytyjska Intelligence Service: odszyfrowane wiadomości radiowe z Generalnego Gubernatorstwa, [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004, s

6 Robert Kuwałek z miejscowości, z których odchodziły pociągi17. W telegramach znajdowała się zazwyczaj informacja o wielkości transportu18. Dokumentacja ta została zniszczona najprawdopodobniej przez niemiecką obsługę dworca kolejowego w Sobiborze. Byłoby to nieocenione źródło do ustalenia strat w sobiborskim obozie zagłady, chociaż i tak nie uwzględniałoby wszystkich deportacji. Pewne grupy ofiar przywożono bowiem na furmankach lub ciężarówkach, a nawet pędzono pieszo z pobliskich miejscowości i obozów pracy19. Znane są zaledwie dwa dokumenty niemieckiej administracji cywilnej, które mówią o dokładnych liczbach deportowanych. Pierwszym jest pismo starosty powiatowego w Puławach Alfreda Brandta, podsumowujące efekt przesiedlenia Żydów za Bug z podległego mu terenu. W dniach 6 12 maja 1942 r. z całego powiatu wywieziono do Sobiboru osoby20. Transporty z powiatu puławskiego należały do tych, które jako pierwsze skierowano do tego ośrodka śmierci. Warto nadmienić, że pierwszy pociąg deportacyjny do obozu zagłady z tego 17 W przypadku terenów GG oraz prawdopodobnie także Ostlandu za dokumentację kolejową odpowiedzialna była Deutsche Ostbahn (Niemiecka Kolej Wschodnia). Stacja kolejowa w Sobiborze podlegała Dyrekcji Regionalnej Ostbahn w Lublinie. Na temat organizacji transportów Żydów i udziału Niemieckiej Kolei Wschodniej w Zagładzie: C. Bakunowicz, Wykorzystanie kolei w Generalnym Gubernatorstwie do deportacji Żydów, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej, t. 35 (1993), s W sprawie dokumentacji dotyczącej transportów do Sobiboru gromadzonej na tamtejszej stacji zeznawał Franciszek Parkoła, dyżurny ruchu w Sobiborze. Podał, że pociągi zagraniczne zaopatrzone były w listy transportowe, które oddawano na stacji, a on starał się przynajmniej niektóre z nich ukrywać pod szafą. W lipcu 1944 r. Niemcy ewakuowali go wraz z całym personelem kolejowym do Chełma. Po wojnie wrócił do Sobiboru, ale dokumentów już nie było. Jak pamiętał, dotyczyły one ok deportowanych. Transporty z okupowanej przez Niemców Francji zapowiadane były specjalnymi telegramami wysyłanymi przez niemiecką policję bezpieczeństwa w Paryżu do dowódców SS i policji w Krakowie i Lublinie. Zawierały one informacje o liczbie osób, dacie odprawienia pociągu oraz stacji końcowej. W przypadku dwóch transportów francuskich, dla których zachowane są takie dokumenty, na stację docelową wyznaczony został Chełm. W rzeczywistości miejscem przeznaczenia był Sobibór. Bundesarchiv. Außenstelle Ludwigsburg (dalej BArch) B 162/4429, Akta śledztwa w sprawie Kurta Bolendera i innych, Kopie telegramów dowódcy policji bezpieczeństwa w Paryżu, 23 III 1943 i 25 III 1943, k. 841, 843; tamże, B 162/4437, Akta śledztwa w sprawie Kurta Bolendera i innych, Zeznanie Franciszka Parkoły, 21 XI 1966, k W transporcie na furmankach przybyła do obozu w Sobiborze jedna z ocalonych, Zelda Metz, którą wraz z 800 innymi Żydami przywieziono w grudniu 1942 z obozu pracy w Stawie. Zeznanie Zeldy Metz, [w:] Dokumenty i materiały, t. 1, Obozy, oprac. N. Blumental, Łódź 1946, s. 208 (dokument nr 91). 20 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Gubernator Dystryktu Lubelskiego (dalej GDL), 893, Pismo niemieckiego starosty powiatowego w Puławach z 13 V 1942 r., k W dokumencie tym nie pada nazwa Sobibór, a używa się eufemizmu o przesiedleniu za Bug. Z całą pewnością wiadomo natomiast, że wszystkie transporty z terenu powiatu puławskiego zostały wysłane do Sobiboru. 22

7 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady terenu miał odejść już 30 marca 1942 r. Znalazło się w nim ponad 2000 osób pochodzących z Kazimierza Dolnego i Wąwolnicy, które przetrzymywano przez kilka dni w getcie w Opolu Lubelskim, a następnie popędzono do stacji kolejowej w Nałęczowie. W literaturze przedmiotu znaleźć można informację, że zostały wysłane do obozu zagłady w Bełżcu21. Istnieją jednak źródła wskazujące, że mogły być to pierwsze ofiary obozu w Sobiborze. W aktach Żydowskiej Samopomocy Społecznej zachowała się korespondencja dwóch osób niejakiej Langlebenowej, pochodzącej z Kazimierza Dolnego, oraz J. Listiga, szefa kazimierskiej Delegatury ŻSS, którzy próbowali nawiązać kontakt ze swoimi ziomkami wysiedlonymi z Kazimierza Dolnego w marcu 1942 r. W listach obydwoje wskazywali, że Żydzi kazimierscy mieli przebywać w okolicach Włodawy. Warto zacytować fragment rozpaczliwego listu Langlebenowej, poszukującej ojca, brata oraz męża: [ ] Tragedię jaką przeżywam trudno wypowiedzieć słowami. W jednej chwili O Boże! Jakie to straszne!! Straciłam sprzed oczu męża, ojca i brata. Stało się to 31 III b.r. z Kazimierza, Kreis Puławy, Distrikt Lublin. Wysiedlono Żydów, ale zamiast do innego miasta, wysłano do stacji Nałęczów, skąd dnia 1 IV, o godzinie 4 rano odjechali. Dnia 8 IV otrzymałam list. Stempel pocztowy był z 2 IV Krasnystaw. Treść listu była nerwowa. Konkretnie nie wiedzieli w jakim kierunku jadą, przypuszczalnie z tego, co słyszeli na stacjach, mieli się udać w okolice Włodawy. Mąż mój jako rzeźbiarz pracował przez cały czas wojny dla armii niemieckiej z wielkim uznaniem. Przeważnie były to pochwały pisemne od członków wyższej rangi, którzy spędzali czas odpoczynkowy wraz z wojskiem w Kazimierzu. Rozłąka jest dla mnie bardzo bolesna. O ile żyją są na pewno w jakimś obozie. Ale jak ich odszukać. [ ] Wierzę, że odszukanie będzie połączone z kosztami, a gdyby było połączone z większymi kosztami, nadwyrężę się, aby pokryć ich. Drodzy Zbawiciele zlitujcie się i odpiszcie zaraz czy można będzie coś poradzić?22. Odpowiedź z Prezydium ŻSS była negatywna. Instytucja ta nie znała miejsca pobytu deportowanych z Kazimierza Dolnego T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s Autorka ta, umieszczając informację, że Żydzi kazimierscy i wąwolniccy zostali deportowani do Bełżca, oparła się na relacji ocalonego z Kazimierza Dolnego Bolesława (Cytryna) Zielińskiego. W rzeczywistości Zieliński podał, że Żydów kazimierskich na stacji w Nałęczowie załadowano do wagonów i wysłano w niewiadomym kierunku. AŻIH, 301/4420, Relacja Bolesława (Cytryna) Zielińskiego, k AŻIH, Żydowska Samopomoc Społeczna (dalej ŻSS), 211/456, List Langlebenowej do Prezydium ŻSS z 29 VI 1942 r., k Langlebenowa przebywała wówczas po drugiej stronie Wisły, w Janowcu, który należał do dystryktu radomskiego, i poszukiwała ojca Arona Lustiga, brata Szyję i męża Szymona Langlebena. Imię autorki listu jest nieznane. 23 Tamże, 211/54, Poszukiwanie krewnych. Odpowiedź Prezydium ŻSS do Langlebenowej z 14 VII 1942 r., k

8 Robert Kuwałek J. Listig był jednym z nielicznych Żydów kazimierskich, którzy pozostali w rodzinnym mieście po wysiedleniu. Znalazł się w tamtejszym obozie pracy i w kwietniu 1942 r., czyli zaraz po wysiedleniu, wysyłał do Prezydium ŻSS w Krakowie listy z informacją, że z obozu pracy w Krychowie koło Włodawy otrzymuje kartki pocztowe od niektórych swoich ziomków24. W tym czasie w Krychowie przebywał także przewodniczący Delegatury ŻSS w Wąwolnicy Majer Rochman. Chełmski Komitet Powiatowy ŻSS starał się w lipcu 1942 r. o przeniesienie go do obozu pracy w Stawie, ostatecznie Rochman został zwolniony z obozu i trafił do getta w Chełmie25. Obecność Żydów z Kazimierza Dolnego i Wąwolnicy w Krychowie wskazuje, że osoby z tych miejscowości prawdopodobnie zostały skierowane do Sobiboru, ale zdolnych do pracy wyselekcjonowano i odesłano do obozu pracy leżącego w pobliżu ośrodka zagłady. Byłby to więc pierwszy transport skierowany do sobiborskiego obozu śmierci. Nie jest do końca pewne, czy ponad 2000 (2400) Żydów, którzy znaleźli się w nim, zostało następnie uwzględnionych w statystyce starosty Brandta dotyczącej przesiedlenia z terenu całego powiatu. Wydaje się to prawdopodobne. Drugi dokument wytworzony przez instytucję niemiecką pochodzi z sierpnia. Jest to informacja wysłana przez starostę powiatowego w Radomiu, Rubehna, do kierownika Wydziału Ludności w Urzędzie Gubernatora Dystryktu Lubelskiego Hartiga. Starosta radomski potwierdzał, że 21 lipca 1942 r. 69 Żydów z Ryczywołu koło Radomia zostało deportowanych do Sobiboru26. Były to jedyne ofiary z dystryktu radomskiego, jakie trafiły do tego obozu. Dla powiatów dystryktu lubelskiego (były to powiaty: puławski; zamojski, w którym znalazł się przedwojenny powiat tomaszowski; krasnostawski; chełmski, do którego włączono przedwojenny powiat włodawski; hrubieszowski; bialski i część lubelskiego), z których wywożono Żydów do Sobiboru, posiadamy dane pochodzące z dokumentacji Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Niestety, źródła tego rodzaju dla okresu od wiosny 1942 r. zachowały się w stanie fragmentarycznym. Nie dysponujemy też nimi dla wszystkich miejscowości z wymienionych 24 Tamże, 211/528, Akta Delegatury ŻSS w Kazimierzu Dolnym, List J. Listiga do Prezydium ŻSS w Krakowie z 9 IV 1942 r., k. 47; tamże, 211/54, Poszukiwanie krewnych, List J. Listiga do Prezydium ŻSS w Krakowie z 22 VI 1942 r., k Tamże, 211/294, Korespondencja pomiędzy Prezydium ŻSS w Krakowie i Komitetem Powiatowym ŻSS w Chełmie ws. zwolnienia z obozu Majera Rochmana, 6 VII 1942 r., k. 47 oraz List Majera Rochmana do Prezydium ŻSS w Krakowie, 26 VIII 1942 r., k Pismo niemieckiego starosty powiatowego w Radomiu do Hartiga, kierownika Wydziału Ludności w Urzędzie Gubernatora Dystryktu Lubelskiego, 4 VIII 1942 r., [w:] Dokumenty i materiały, s. 201 (dokument nr 89). 24

9 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady powiatów. Przykładem tego typu dokumentów są miesięczne sprawozdania Delegatur ŻSS z Włodawy i Białej Podlaskiej. Pierwsza deportacja z Włodawy 23 maja według danych miejscowej delegatury objęła około 2000 osób27. W większości byli to Żydzi z Mielca i Wiednia, przesiedleni w marcu i kwietniu do Włodawy. O kolejnych wywózkach do Sobiboru dokumenty ŻSS nie wspominają bezpośrednio, ale z zachowanej korespondencji można wywnioskować, że miały one miejsce. Przykładem może tu być zapis o ustaniu akcji dożywiania dzieci czy o przesiedleniach do Włodawy osób niezdolnych do pracy z terenu całego powiatu chełmskiego28. O deportacji z Białej Podlaskiej 11 czerwca także informowała tamtejsza Delegatura ŻSS: Potwierdzamy naszą telefoniczną rozmowę i donosimy, że w dniu dzisiejszym wyjechał koleją transport wysiedlonych w ilości ponad 3000 osób wszyscy z Białej Podlaskiej. Przewidziane dalsze wysyłki. Akcja obejmuje cały powiat 29. W dokumencie nie ma wzmianki o miejscu przeznaczenia tego transportu, jednakże z relacji ocalonych z Sobiboru wiadomo, że Żydzi z Białej Podlaskiej zostali wywiezieni do tego obozu zagłady. W większości dokumentów ŻSS z miejscowości na terenie dystryktu lubelskiego, z których wiosną i wczesnym latem 1942 r. zostały wysłane transporty do Sobiboru, nie ma informacji na ich temat. Zachowane dane statystyczne pochodzą sprzed akcji, najczęściej z przełomu 1941 i 1942 r. Po wysiedleniu Żydów korespondencja delegatur z Prezydium ŻSS w Krakowie najczęściej ustawała. Tak było w przypadku większości małych miejscowości na terenie powiatu puławskiego, krasnostawskiego, chełmskiego (poza Chełmem i Włodawą) czy zamojskiego. 27 AŻIH, ŻSS, 211/1113, Delegatura ŻSS we Włodawie, Sprawozdanie Delegatury za maj 1942 r., k. 43. W dokumencie znajduje się informacja: Ubyło około 2000 podopiecznych. 28 Tamże, Pismo Delegatury do Prezydium ŻSS w Krakowie, 2 VIII 1942 r., k. 67; tamże, Pismo Delegatury do Prezydium ŻSS w Krakowie, 2 X 1942 r., k. 80. W sierpniu 1942 r. odbyła się tzw. akcja dziecięca, podczas której do obozu zagłady w Sobiborze Niemcy deportowali ponad 1000 osób, przeważnie dzieci. Natomiast w październiku we Włodawie koncentrowano setki Żydów z terenu powiatu chełmskiego, których sukcesywnie w tym samym czasie wysyłano do Sobiboru. W dokumencie z 2 X jest mowa o przybyciu pierwszej grupy osób niezdolnych do pracy, która pochodziła z Sawina. Niestety, jest to ostatni zachowany dokument Delegatury ŻSS we Włodawie. W tym czasie Niemcy kierowali do Włodawy Żydów z innych miejscowości powiatu chełmskiego, np. z Woli Uhruskiej, Rudy Huty czy też samego Chełma. Większość z nich miała być według niemieckich kryteriów niezdolna do pracy. Nie wiadomo, ilu Żydów ostatecznie przesiedlono do Włodawy, a stamtąd do Sobiboru. Szacunki podawane przez ocalałych mówią o Żydów, którzy mieli przebywać wówczas we Włodawie. Ta liczba wydaje się jednak zawyżona. 29 AŻIH, ŻSS, 211/209, Delegatura ŻSS w Białej Podlaskiej, Pismo Delegatury do Prezydium ŻSS w Krakowie, 11 VI 1942 r., k. 17. W rzeczywistości deportacja objęła jedynie Białą Podlaską. Z niewiadomych przyczyn zaplanowane przez niemieckie władze cywilne dalsze wysiedlenia w powiecie bialskim zostały wstrzymane. 25

10 Robert Kuwałek Z niektórych miejsc raporty nadal wysyłano, jeśli pozostały w nich jakieś grupy Żydów lub przesiedlono tam Żydów zagranicznych (na przykład z Opola Lubelskiego w powiecie puławskim, gdzie po deportacji do Sobiboru Żydów polskich i austriackich skierowano ponad 2000 Żydów słowackich), ale nie informowano w nich o liczbie wywiezionych wcześniej osób. Cytowane dokumenty nie są jedynymi źródłami zawierającymi wzmianki zarówno o mających miejsce deportacjach, jak i o liczebności transportów. Uzupełniają je relacje znajdujące się w archiwum Ringelbluma, składane przez przybywających do getta warszawskiego uciekinierów z Lubelszczyzny. Niekiedy, na przykład w przypadku kilku miejscowości powiatu hrubieszowskiego Bełza, Uchań i Dubienki istnieje możliwość porównania ich z dokumentacją ŻSS30. Niestety, nie dysponujemy materiałem ŻSS dotyczącym samego Hrubieszowa, więc w tym wypadku musimy zdać się wyłącznie na wspomnienia świadków. W relacji Dychtermanowej, która sprawia wrażenie osoby dobrze rozeznanej w sytuacji być może wtajemniczył ją ktoś związany z Judenratem znajdują się informacje o liczbie osób wywiezionych z Hrubieszowa w poszczególnych transportach: 31 maja odprawiono stamtąd 2500 osób, następnego dnia przez Hrubieszów deportowano 3000 Żydów z Dubienki31, 2 czerwca 3000 osób z Bełza Na temat deportacji z terenu powiatu hrubieszowskiego w archiwum Ringelbluma znajduje się kilka relacji i wspomnień, jak np. dziennik Daniela Fligelmana, 28 V 22 VI 1942 r., AŻIH, Ringelblum, I/263; Hrubieszów i inne miasteczka w czasie akcji, 15 VI 1942 r., którego autorką prawdopodobnie była łączniczka Droru Fruma Płotnicka, tamże, I/811 (1130); Relacja Dawida Mandelbauma Hrubieszów, 10 VII 1942 r., tamże, I/810 (1129); Relacja pani Dychtermanowej Hrubieszów spichlerz Polski, 30 VI 1942 r., tamże, I/814 (1133); NN, Relacja Wiadomości o wydarzeniach w Hrubieszowskiem, 17 VII 1942 r., tamże, I/815 (1134). Relacja Dychtermanowej została opublikowana w: Życie i Zagłada w Hrubieszowie w oczach młodej warszawianki, oprac. A. Kopciowski, D. Libionka, Zagłada Żydów. Studia i Materiały, t. 3 (2007), s Zebrane relacje dotyczące akcji w Hrubieszowie i powiecie hrubieszowskim wydane zostały w szóstym tomie Archiwum Ringelbluma. Dokument nr 34, Relacja NN, Hrubieszów i inne miasteczka w czasie akcji; Dokument nr 36, List NN z 26 VI 1942 r., Relacja o przygotowaniach i przebiegu akcji likwidacyjnych w Hrubieszowie (31 V 9 VI 1942 r.), Bełzie (3 VI 1942 r.), Dubience (2 VI 1942 r.); Dokument nr 37, Relacja Dychtermanowej, Hrubieszów spichlerz Polski; Dokument nr 38, Relacja Dawida Mandelbauma, Hrubieszów; Dokument nr 39, Relacja NN, Wiadomości o wydarzeniach w Hrubieszowie, [w]: Archiwum Ringelbluma, t. 6, Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. A. Bańkowska, Warszawa 2012, s , W rzeczywistości z Dubienki wysiedlono wówczas ok Żydów. Na krótko przed deportacjami przebywało tam 2883 Żydów, w tym 843 przesiedleńców z Mielca. Po wywózce do Sobiboru pozostało 247 osób. AŻIH, ŻSS, 211/372, Pismo Delegatury ŻSS w Dubience do Prezydium ŻSS w Krakowie, 25 III 1942 r., k. 7; tamże, Sprawozdanie Delegatury ŻSS w Dubience za sierpień 1942 r., k Życie i Zagłada w Hrubieszowie, s Z dokumentów ŻSS wynika, że w transporcie tym wywieziono 2500 osób, w tym 1000 osób z Bełza i okolic. Pozostałych 1500 Żydów pochodziło 26

11 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady Kolejna akcja w tym mieście, którą opisała, odbyła się 7 czerwca. Podała, opierając się na informacjach uzyskanych od Polaków, z którymi podróżowała z Hrubieszowa do Warszawy, że wywieziono wówczas osób. Zapisała też, że tego dnia około 500 hrubieszowskich Żydów zostało rozstrzelanych przez Niemców na cmentarzu żydowskim33. Autorka relacji, podobnie jak zdecydowana większość Żydów przebywających wówczas w Hrubieszowie, nie miała pojęcia, dokąd kierowane są transporty. W czasie ostatniej deportacji z Hrubieszowa miejscowych Żydów dołączono prawdopodobnie do jednej z większych grup przypędzonych na tamtejszą stację z okolicznych miasteczek34. Należy przyjąć, że ostatni pociąg z powiatu hrubieszowskiego, który został skierowany do Sobiboru, odprawiono 10 czerwca. Znalazło się w nim 1650 Żydów z Uchań35. Z cytowanych materiałów wynika, że w dniach 31 maja 10 czerwca 1942 r. z całego powiatu hrubieszowskiego do obozu zagłady w Sobiborze zostało deportowanych około Żydów36. W każdym transporcie z tego terenu mogło być średnio 2500 osób. Rozbieżności pomiędzy dokumentami ŻSS a relacjami świadków są stosunkowo niewielkie. Znacznie większą trudność stanowi ustalenie liczby wywiezionych z tych miejscowości, dla których nie dysponujemy raportami ŻSS ani relacjami osób, z Hrubieszowa. Wśród wysiedlonych z Bełza znalazło się ok. 500 osób z Mielca, wcześniej osadzonych w Bełzie. W dokumencie stwierdzono, że był to drugi transport hrubieszowski. AŻIH, ŻSS, 211/198, Delegatura ŻSS w Bełzie, Pismo dr. Leona Taubego, przewodniczącego Delegatury w Bełzie do Prezydium ŻSS w Krakowie, 4 V 1942 r., k. 54; tamże, Notatka z rozmowy z Eliaszem Rubinem, kierownikiem Żydowskiej Służby Porządkowej w Bełzie, 21 VI 1942 r., k Życie i Zagłada w Hrubieszowie..., s Pomiędzy 2 a 7 czerwca trwała także akcja w Grabowcu oraz we wsiach na terenie powiatu hrubieszowskiego. Z Grabowca wysiedlonych zostało 950 osób. Przed deportacjami w Grabowcu i okolicach mieszkało 1808 Żydów (maj 1942 r.). W tej liczbie było także 600 osób, które przesiedlono z gmin Miączyn, Werbkowice i Mołodiatycze. Po zakończeniu akcji Niemcy zezwolili na powrót 858 osobom, zatrudnionym na terenie Grabowca. AŻIH, ŻSS, 211/427, Sprawozdanie Delegatury ŻSS w Grabowcu za maj 1942 r., k. 25; tamże, Sprawozdanie Delegatury ŻSS w Grabowcu za czerwiec 1942 r., k AŻIH, ŻSS, 211/1051, Pismo Delegatury ŻSS w Uchaniach do Prezydium ŻSS w Krakowie, 25 VIII 1942 r., k. 26. Część wysiedlonych (w dokumencie nie podano ich liczby) znalazła się w obozie pracy w Stawie, gdzie być może trafiła po selekcji na rampie w obozie zagłady w Sobiborze. Żydów z Uchań i Grabowca wywożono ze stacji kolejowej w Miączynie. Być może był to jeden wspólny transport, który sformowano w Miączynie po przypędzeniu ludzi z obydwu miejscowości. 36 W niektórych publikacjach można znaleźć informację, że z powiatu hrubieszowskiego na początku czerwca 1942 r. deportowanych zostało co najmniej lub osób, co miało stanowić 80% Żydów z tego terenu przeznaczonych do uśmiercenia. W tej liczbie z samego Hrubieszowa było ok osób (w tym przesiedleńcy z Mielca). B. Musiał, Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin , Wiesbaden 1999, s ; J. Schelvis, Vernichtungslager Sobibór, Hamburg Münster 2003, s

12 Robert Kuwałek którym udało się zbiec podczas akcji. Należy do nich miasto Chełm oraz mniejsze miasteczka i wsie położone wokół Chełma oraz Włodawy. Dokumentacja ŻSS zachowała się dla początku 1942 r. Jednak gdy rozpoczęły się deportacje, w wielu małych miejscowościach korespondencja lokalnych delegatur z Komitetem Powiatowym ŻSS w Chełmie oraz Prezydium w Krakowie ustawała. Przestano wysyłać wykazy statystyczne. Może to wskazywać na termin wysiedleń, jak na przykład w Wojsławicach pod Chełmem. Po maju 1942 r. z tego miasteczka nie docierały już żadne wiadomości37. W samym Chełmie Komitet Powiatowy i miejscowa Delegatura ŻSS funkcjonowały do wczesnej jesieni 1942 r. W zachowanych dokumentach trudno jednakże znaleźć informacje na temat liczby Żydów zabranych do obozu zagłady w Sobiborze. Pewne szacunki znajdują się jedynie w relacjach ocalonych. Na ich podstawie przyjmuje się, że podczas pierwszej akcji deportacyjnej, która miała miejsce w dniach maja, wywieziono około 4300 Żydów, w tym większość z 2000 przesiedlonych tam kilkanaście dni wcześniej Żydów słowackich38. Kolejna akcja nastąpiła w końcu czerwca lub na początku lipca, a jej ofiarą padło maksymalnie 600 osób, w tym bardzo wiele dzieci. Ludzi tych popędzono na piechotę do Włodawy i stamtąd wywieziono do Sobiboru Ostatnie pismo wojsławickiej Delegatury ŻSS do krakowskiego Prezydium przesłane zostało 30 IV 1942 r. Zawiera informację o osadzeniu 20 IV 209 spośród 1500 Żydów w obozie pracy. Żydzi wojsławiccy, którzy pozostali w swojej miejscowości, prawdopodobnie pod koniec maja zostali dołączeni do jednego z transportów chełmskich i deportowani do obozu zagłady w Sobiborze. Po 30 IV całkowicie ustała korespondencja wojsławickiej Delegatury ŻSS zarówno z Chełmem, jak i Krakowem, co może świadczyć o jej likwidacji na skutek wysiedlenia większości mieszkańców. Tatiana Berenstein podaje, że w Wojsławicach odbyły się dwie akcje jedna 22 V, w wyniku której część Żydów została zabrana do Chełma, i druga w październiku. W tekście nie podano nazwy obozu docelowego, w przypadku obydwu wysiedleń nie ma informacji o liczbie deportowanych. AŻIH, ŻSS, 211/1124, Pismo Delegatury ŻSS w Wojsławicach do Prezydium ŻSS w Krakowie, 30 IV 1942 r., k. 8; T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s AŻIH, 301/2192, Relacja Gitli Libhaber, k. 5; Y. Groskop, Chelm at the Time of the Hitler Occupation, [w:] Yiskor Buch Chelm. Commemoration Book Chelm, red. M. Bakalczuk-Felin, Johannesburg 1954, za: [dostęp: 1 II 2013]; T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s. 62; R. Kuwałek, Zagłada żydowskiego Chełma. Żydzi w Chełmie Lubelskim w latach Zarys problemu, [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. A. Sitarek, M. Trębacz, E. Wiatr, Łódź 2012, s W niektórych źródłach i publikacji Tatiany Berenstein znajduje się informacja, że akcja ta miała miejsce na przełomie lipca i sierpnia, a wysiedlonych popędzono najpierw na piechotę do Włodawy, a potem przewieziono do Sobiboru. Autorka podała także, że wówczas zabrano z Chełma 300 osób, co wydaje się zbyt niskim szacunkiem. Niestety, trudno dzisiaj wyjaśnić, z czego wynikają różnice w datowaniu. Można jedynie przypuszczać, że już w lipcu na trasie kolejowej Lublin Chełm Włodawa trwały prace remontowe, które uniemożliwiały wysyłanie transportów kolejowych. Bardziej logiczne wydaje się, że akcja ta mogła mieć miejsce jeszcze na 28

13 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady Maj i czerwiec to dwa najbardziej mordercze miesiące w historii ośrodka śmierci w Sobiborze. Oprócz Żydów polskich do obozu kierowano również Żydów austriackich, niemieckich, czeskich i słowackich. W czerwcu z samej tylko Słowacji przywieziono do Sobiboru 10 transportów. Niektóre z nich przechodziły wcześniej selekcje w Lublinie, gdzie wybierano zdolnych do pracy mężczyzn i kierowano do obozu koncentracyjnego na Majdanku40. Na podstawie szacunkowych danych można przyjąć, że w czerwcu w Sobiborze mogło zostać zamordowanych nawet ponad osób41. Osobne wyliczenia należy przeprowadzić dla miesiąca maja. Do Sobiboru, oprócz wspomnianych już wcześniej ponad Żydów z powiatu puławskiego, dotarły wtedy pociągi z deportowanymi z Zamościa i okolic oraz z powiatu krasnostawskiego. W trzech transportach zamojskich z 27 maja znalazło się 1500 Żydów z samego Zamościa oraz duża grupa osób z Komarowa i Tyszowiec, przypędzonych lub przywiezionych furmankami do Zamościa. Wśród nich było bardzo wielu Żydów z zagranicy. W kwietniu bowiem do Zamościa przesiedlono około 2000 Żydów czeskich i 1000 niemieckich. Część z nich wysłano do Komarowa i Tyszowiec42. W obu tych miejscowościach po akcji deportacyjnej przełomie czerwca i lipca. Jeden z ocalałych Żydów chełmskich krótko po wojnie zeznawał, że po akcji pod koniec maja w getcie panował spokój przez kolejne sześć tygodni. AŻIH, 301/4384, Relacja Abrama Cytryna, k. 3 4; T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s Selekcję taką przeszło wtedy prawdopodobnie sześć lub siedem transportów ze Słowacji i ok mężczyzn, wybranych z tych transportów, zostało osadzonych w KL Lublin. T. Kranz, R. Kuwałek, B. Siwek-Ciupak, Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi obozu koncentracyjnego na Majdanku (styczeń 1942 styczeń 1943 r.), Zeszyty Majdanka, t. XXIV (2008), s ; R. Kuwałek, Deportations of Slovak Jews to the Sobibór death camp in the context of deportations to the Lublin district, [w:] Výskum a vzdelávanie o Holokauste v Strednej Europé. The research and education about the Holocaust in Central Europe, Bratislava 2012, s Oprócz transportów ze Słowacji w czerwcu do Sobiboru skierowano wspomnianych już Żydów z powiatu hrubieszowskiego oraz z Białej Podlaskiej. W tym samym czasie przybyły tu dwa transporty z Wiednia i przynajmniej trzy z Protektoratu Czech i Moraw (przez Theresienstadt). W czerwcu w obozie zginęli także Żydzi niemieccy przywiezieni z Hesji i z Frankfurtu nad Menem. Być może także na ten okres należy datować deportację dzieci żydowskich z Włodawy i Chełma, jeśli założy się, że od lipca 1942 r. obóz został zamknięty dla większych transportów. Na 6 VI datowany jest transport liczący osób, przeważnie Żydów czeskich i niemieckich, wysłany z Kraśniczyna w powiecie krasnostawskim. Być może dołączono do niego pewną grupę Żydów zagranicznych przebywających w getcie tranzytowym w Izbicy, gdzie mniej więcej w tym samym czasie (8 VI) odbyła się akcja. Nie wiadomo, ile osób w jej wyniku wysiedlono z miasteczka. T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s. 70, 71; Zestawienie transportów z Wiednia i Niemiec: asp?county=germany [dostęp: 28 II 2013]; Zestawienie transportów z Protektoratu Czech i Moraw: [dostęp: 1 III 2013]. 42 A. Kopciowski, Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin 2005, s

14 Robert Kuwałek w maju pozostało jeszcze wielu Żydów, a ostateczna likwidacja tych skupisk nastąpiła w październiku 1942 r. Izraelski badacz dziejów obozu zagłady Akcji Reinhardt Yitzhak Arad określa, że w maju z Zamościa i okolic wywieziono do Sobiboru około 5000 osób43. Niestety, Arad nie wspomina, na jakiej podstawie ustalił taką liczbę deportowanych. Wydaje się ona zbyt wysoka, jeśli przyjmie się, że akcja objęła przede wszystkim osoby starsze spośród Żydów zagranicznych oraz uznanych za niezdolnych do pracy Żydów polskich. Arad zawyża również liczby wysiedlonych z powiatu krasnostawskiego. Miejscem formowania transportów był Krasnystaw, na tamtejszą stację kolejową przypędzano Żydów z całego powiatu. W dniach maja Niemcy odprawili kilka pociągów deportacyjnych do Sobiboru, w których znaleźli się Żydzi z Krasnego stawu, Gorzkowa, Turobina, Żółkiewki, Wysokiego i Izbicy. Było w nich kilka osób, którym udało się przeżyć obóz zagłady. Po wojnie zeznawały zgodnie, że w maju do Sobiboru nie wywieziono wszystkich mieszkańców wymienionych miejscowości (oprócz Wysokiego) i że Niemcy pozostawili w nich Żydów posiadających stemple pracy w kenkartach. Według Szmula Lernera z całego powiatu krasnostawskiego do Sobiboru wywieziono około 5000 osób44. Należy uznać, że był on bliski prawdy liczbę deportowanych można oszacować na Żydów45. Od początku lipca w związku z pracami remontowymi na linii kolejowej Chełm Sobibór drogą tą nie przybywały transporty. Być może jeszcze na przełomie czerwca i lipca z położonych w pobliżu obozów pracy do Sobiboru kierowano mniejsze grupy ofiar, które wieziono na furmankach lub gnano pieszo. Na terenie obozu zagłady rozpoczęto w tym czasie budowę nowych, większych 43 Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s Oprócz Lernera do Sobiboru trafił także Icek Lichtman, podobnie jak Lerner pochodzący z Żółkiewki. Ten ocalony nie podał jednak, ile osób zostało wówczas deportowanych. W kwietniu 1943 r. do Sobiboru, przez Izbicę, został wywieziony Moszek Merenstein, pochodzący spod Gorzkowa. W powojennej relacji stwierdził, że w maju 1942 r. w Gorzkowie odbyła się akcja, ale Niemcy nie zabrali wówczas wszystkich Żydów. AŻIH, 301/104, Relacja Szmula Lernera i Estery Terner, k. 1; tamże, 301/1204, Relacja Icka Lichtmana, k. 1; tamże, 301/2785, Relacja Moszka Merensteina, k Według wspomnianego już Y. Arada z samego Krasnegostawu Niemcy mieli wywieźć ponad 3000 Żydów. Jest to szacunek zawyżony, gdyż przed wojną liczba żydowskich mieszkańców wynosiła 2100, a w chwili tworzenia getta wysiedlono z miasta znaczną część ludności żydowskiej. W maju 1942 r. mogło tu mieszkać Żydów. W publikacji Arada znajduje się informacja, że oprócz 3000 Żydów krasnostawskich deportacja objęła wówczas ponad 6000 Żydów z innych miejscowości powiatu. Musiałoby to oznaczać, że wysiedlono wtedy wszystkich Żydów z Gorzkowa, Turobina i Żółkiewki. O tym, że było inaczej, informowali w swoich relacjach ocaleni z tych miejscowości. Y. Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, s. 390; T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s

15 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady komór gazowych. Jules Schelvis datuje konstrukcję nowych komór na okres pomiędzy czerwcem a wrześniem. Powołuje się on na powojenne zeznania Erwina Lamberta, esesmana, któremu powierzono budowę nowej instalacji do gazowania. Wynika z nich, że w czasie tych robót do obozu nie przybywały żadne transporty46. Informacja ta jest bardzo ważna dla ustalenia liczby ofiar w ośrodku śmierci w Sobiborze. Na okres lipiec wrzesień przypada największa fala deportacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie do obozów zagłady w Bełżcu i Treblince. Każdy transport liczył średnio ponad 5000 osób. Tylko w obozie zagłady w Bełżcu w sierpniu Niemcy zamordowali ponad Żydów47. Do Treblinki kierowano wielkie transporty z getta warszawskiego i z dystryktu radomskiego. Można stwierdzić, że latem 1942 r. obóz zagłady w Sobiborze nie funkcjonował prawie w ogóle, głównie z powodów komunikacyjnych i budowlanych. Wyjątkiem była tzw. akcja dziecięca we Włodawie 7 sierpnia, kiedy Niemcy wywieźli do Sobiboru 1500 Żydów włodawskich, w tym 107 dzieci, które nakazano wcześniej przyprowadzić na stadion miejski lipca, o czym już wspomniałem, przywieziono do Sobiboru 69 Żydów z Ryczywołu koło Radomia. Ten niewielki transport jest zagadkowy, ponieważ latem i jesienią 1942 r. Żydów z dystryktu radomskiego wysyłano do obozu zagłady w Treblince. Nie można ustalić, czy deportowani z Ryczywołu zostali przewiezieni do Sobiboru ciężarówkami czy też pociągiem. Wydaje się, że organizacja transportu kolejowego dla tak niedużej grupy byłaby nieopłacalna. Co prawda według planów niemieckich Żydzi z dystryktu radomskiego mieli zostać skierowani do obozu zagłady w Sobiborze, ale mogło to nastąpić dopiero po odblokowaniu linii kolejowej na trasie Lublin Chełm Sobibór, po 1 listopada. Zakładano, że z dystryktu radomskiego do Sobiboru będzie wówczas wysyłany jeden transport dziennie49. Te zamierzenia nie zostały zrealizowane J. Schelvis, Sobibor, s R. Kuwałek, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010, s Niemcy nakazali przyprowadzić wszystkie dzieci do lat 14, ale wielu rodziców nie wykonało tego rozkazu. Do transportu dołączono wówczas osoby starsze. Według dokumentów ŻSS w lipcu 1942 r. we Włodawie mieszkało 438 dzieci do lat 12. AŻIH, ŻSS, 211/1113, Pismo Delegatury ŻSS we Włodawie do Prezydium ŻSS w Krakowie, 1 VII 1942 r., k. 52; AŻIH, 301/2202, Relacja Motla Rabinowicza, k BArch 208 AR-Z 252/1959, Akta śledztwa przeciwko Josefowi Oberhauserowi i innym, t. 1, Sprawozdanie z konferencji o ewakuacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, IX 1942 r., k Żydów z Ryczywołu było pierwszymi ofiarami deportacji z dystryktu radomskiego do obozu zagłady. Być może niemieckie władze cywilne i policyjne w tym dystrykcie planowały wysłanie następnych transportów do ośrodków śmierci na Lubelszczyźnie, przede wszystkim do Sobiboru, ale ze względu na prace budowlane na linii kolejowej prowadzącej do Sobiboru zrezygnowano z tego pomysłu. 5 VIII 1942 r. rozpoczęły się akcje w Rado miu i od tego momentu wszystkie 31

16 Robert Kuwałek Nowa fala deportacji do obozu zagłady w Sobiborze rozpoczęła się w październiku. W tym okresie nie nadchodziły już transporty z zagranicy, przywożono natomiast Żydów z powiatów chełmskiego, łącznie z Włodawą, hrubieszowskiego i krasnostawskiego. Razem z Żydami polskimi w pociągach byli Żydzi zagraniczni, deportowani do dystryktu lubelskiego kilka miesięcy wcześniej. Tak było chociażby w przypadku transportów z Rejowca i Izbicy51. Niestety, w kwestii jesiennych wywózek do Sobiboru zdani jesteśmy tylko na szacunki opierające się na informacjach podawanych przez świadków i ocalonych. Nie zachowały się bowiem praktycznie żadne niemieckie ani żydowskie dane statystyczne pochodzące z tego okresu. Prawdopodobnie w tym czasie do Sobiboru zaczęły napływać transporty z powiatów lubelskiego i krasnostawskiego, a następnie chełmskiego i hrubieszowskiego. W listopadzie i grudniu oprócz Żydów z gett przywożono także większe grupy więźniów z obozów pracy położonych w okolicach Sobiboru. W obozach tych znajdowali się także Żydzi zagraniczni, którzy jeszcze wiosną i latem zostali wyselekcjonowani na rampie w Sobiborze jako zdolni do pracy. Więźniów tych, w wielu wypadkach, gromadzono przed deportacją albo w getcie we Włodawie, albo w obozie pracy w Krychowie koło Hańska52. transporty z dystryktu radomskiego były kierowane do Treblinki. W dwóch niemieckich pracach dotyczących nazistowskiej polityki okupacyjnej w dystrykcie radomskim nie ma wyjaśnienia, dlaczego ta mała grupa Żydów została skierowana właśnie do Sobiboru. R. Seidel, Deutsche Besatzungspolitik in Polen. Der Distrikt Radom , Paderborn München Wien Zürich 2006, s. 300; J.A. Młynarczyk, Judenmord in Zentralpolen. Der Distrikt Radom im Generalgouvernement , Darmstadt 2007, s Do dziś nie wiadomo, dokąd zostali deportowani Żydzi słowaccy, których w maju przesiedlono do Opola Lubelskiego i Końskowoli. W tej ostatniej miejscowości starszych i chorych osoby uznane za niezdolne do transportu rozstrzelano na miejscu, zdolni do pracy trafili do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Żydzi przebywający w getcie w Opolu Lubelskim, nadający się do pracy w ocenie Niemców, zostali przewiezieni do obozu pracy w Poniatowej, a resztę pognano na stację kolejową w Nałęczowie. Być może trafili do obozu zagłady w Sobiborze. Jednakże mogli oni zostać deportowani także do Treblinki, podobnie jak Żydzi słowaccy przebywający od maja 1942 r. w Dęblinie-Irenie. J. Hlavinka, The Holocaust in Slovakia: The Story of the Jews of Medzilaborce District, Budmerice 2011, s ; R. Kuwałek, Deportations of Slovak Jews, s X 1942 r. 500 żydowskich więźniów z Krychowa, z których większość stanowili Żydzi zagraniczni, wyselekcjonowani jeszcze w czerwcu 1942 r. na rampie w Sobiborze, przewieziono do Włodawy, a stamtąd wraz z innymi trafili oni ponownie do obozu zagłady. Miesiąc później, 14 XI, do Krychowa przeniesiono więźniów z obozów w Hańsku i Ujazdowie. Według ocalałego z obozu w Krychowie Z. Krawczaka w grudniu blisko 800 więźniów z Krychowa oraz innych obozów wywieziono do Sobiboru. Prawdopodobnie transport ten mógł zostać wysłany do ośrodka zagłady jeszcze pod koniec listopada 1942 r. Archiwum Yad Vashem (dalej AYV), 033/425, Z. Krawczak, Relacja świadka, k

17 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady Miejscem koncentracji Żydów z powiatu lubelskiego było getto w Piaskach i to głównie stąd kierowano transporty do Sobiboru. Do Piask przesiedlono Żydów ze wsi, częściowo z getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim w Lublinie oraz według trudnych do zweryfikowania pogłosek mieszkańców Bychawy i Bełżyc. Żydzi z tych miejscowości mogli bowiem zostać zabrani bezpośrednio do Sobiboru lub Bełżca53. Część mieszkańców getta w Piaskach została wysłana do obozu koncentracyjnego na Majdanku54, co komplikuje dokładne ustalenie liczby Żydów deportowanych do Sobiboru. Akcja w Piaskach nastąpiła 5 listopada 1943 r. Tego dnia Niemcy wyprowadzili z getta osób, które pognano na stację kolejową w Trawnikach. Dołączono je do transportu, w którym znajdowali się już Żydzi z Izbicy. Z Trawnik wywieziono wszystkich do obozu zagłady w Sobiborze Większą część Żydów bychawskich i bełżyckich, ok osób (7000 według relacji Jankiela Grynberga, członka Judenratu w Piotrowicach koło Lublina, skąd Żydzi także mieli się udać do Bełżyc) załadowano 13 X 1942 r. do jednego pociągu na stacji kolejowej w Niedrzwicy Dużej koło Bełżyc. Pogłoski krążące po ich wywózce wśród pozostałych w Bełżycach Żydów mówiły, że zostali oni przeniesieni do Piask (informację taką podał wspomniany Jankiel Grynberg, który miał się o tym dowiedzieć od prezesa Judenratu w Bychawie). Inne powtarzały informację o deportacji do nieokreślonego obozu zagłady. Przybycie tak dużej grupy przesiedleńców do niewielkiego getta w Piaskach prawdopodobnie miałoby odzwierciedlenie w zachowanych relacjach z tej miejscowości. Tamtejsze getto i tak było przeludnione, a wtłoczenie do niego kolejnych kilku tysięcy Żydów z pewnością zostałoby zauważone. Niestety, we wspomnieniach nie ma na ten temat żadnej wzmianki. W Muzeum Miejscu Pamięci w Bełżcu znajduje się informacja, że transport ten został przywieziony właśnie do obozu zagłady w Bełżcu. Natomiast Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze podaje, że Żydzi bełżyccy zostali skierowani do Sobiboru. Co interesujące, w powojennych niemieckich zestawieniach deportacji do Sobiboru, które przygotowywano na potrzeby procesu sądowego przeciwko byłym członkom załogi SS z tego obozu, nie figuruje transport z Bełżyc. AŻIH, 301/4402, Relacja Jankiela Grynberga, k. 1; Sobibór. Ein NS-Vernichtungslager im Rahmen der Aktion Reinhard. Eine dokumentarische Sammlung. Zsgest. von T. Friedman, Hajfa 1998, s. 61b; R. Kuwałek, Gmina Niedrzwica Duża pod okupacją hitlerowską, [w:] Niedrzwica w XIX i XX wieku, red. K. Gębura, Niedrzwica Duża 2000, s Żydów przywożonych z Piask rejestrowano w KL Lublin przynajmniej dwukrotnie, 13 i 28 X 1942 r. Były to grupy liczące po kilkaset osób, wśród których znajdowali się Żydzi pochodzący z Bychawy, Bełżyc, Lublina, samych Piask, a także Żydzi z zagranicy przebywający od wiosny 1942 r. w getcie w Piaskach. T. Kranz, R. Kuwałek, B. Siwek-Ciupak, Odszyfrowane radiotelegramy, s K. Ticho, My Legacy. Holocaust, History and Unfinished Task of Pope John Paul II, Włodawa 2008, s Autor tych wspomnień, czeski Żyd ocalony z Sobiboru, wiosną 1942 r. przesiedlony wraz z rodziną do getta tranzytowego w Piaskach, do momentu deportacji pracował w gospodarstwie rolnym we wsi Siedliszczki. Do getta powrócił pod koniec października. Być może nie wiedział o wcześniejszych akcjach. Wydaje się, że podana przez niego liczba ok osób zabranych podczas opisywanej przez niego deportacji jest nieco za niska, jeśli zważy się, że w Piaskach mieli znajdować się Żydzi z całego powiatu lubelskiego. Wiadomo, że pewna grupa Żydów pozostała w Piaskach, ukrywając się w getcie. Większość z nich rozstrzelano później na terenie 33

18 Robert Kuwałek Ustalenie dokładnej liczby deportowanych z Piask do Sobiboru jest niełatwe z jeszcze jednego powodu. Dla akcji przeprowadzanych przez Niemców w tym okresie w praktycznie każdym skupisku na Lubelszczyźnie charakterystyczne było to, że wysiedlenia trwały kilka lub kilkanaście dni i nie wiadomo, czy w tym okresie formowano jeden transport, czy było ich kilka. Na przykład z Izbicy, która była największym gettem tranzytowym w dystrykcie lubelskim, pociągi z deportowanymi kierowano w tym czasie zarówno do obozu zagłady w Bełżcu, jak i w Sobiborze. Jeden z nich odszedł z Izbicy 2 listopada i znalazło się w nim 1750 osób56. Ustalenie wielkości pozostałych transportów nastręcza trudności, ale z pewnością można stwierdzić, że liczba wszystkich deportowanych nie przekroczyła Pod koniec października wywieziono do Sobiboru kolejne grupy Żydów z powiatu hrubieszowskiego, gdzie po czerwcowych wysiedleniach pozostało osób57. Jesienna akcja w Hrubieszowie miała bardzo brutalny przebieg. Wiele osób zostało rozstrzelanych na miejscowym cmentarzu żydowskim58. Nie wiadomo, czy podobnie jak w czerwcu spędzano do Hrubieszowa Żydów z okolic. Być może w niektórych miejscowościach, zwłaszcza tych bardziej oddalonych od linii kolejowej, rozstrzeliwano ich na miejscu59. W samym Hrubieszowie Niemcy pozostawili przy życiu prawdopodobnie osób, które ulokowano w obozie pracy na terenie dawnego getta. Można zatem przyjąć, że do Sobiboru wywieziono około 2000 osób. W tym samym czasie rozpoczęły się też akcje deportacyjne w Chełmie. 26 i 27 października (w niektórych źródłach można znaleźć informację, że akcja ta odbyła się 27 i 28 października) wysiedlono około Żydów. Ludzi tych popędzono pieszo do Włodawy, a stamtąd wywieziono ich do Sobiboru. Wśród deportowanych było wiele osób starszych, w tym rodziny członków Rady Żydowskiej60. Ostatnia akcja likwidacyjna nastąpiła w dniach 6 15 listopada. Była cmentarza żydowskiego. Według szacunków miało to być ok osób. Na podstawie innych źródeł wiadomo także, że 25 X w Piaskach miała miejsce akcja, w wyniku której część Żydów została zabrana do obozu koncentracyjnego na Majdanku, a część Niemcy pognali do Trawnik. Stamtąd właśnie odchodziły transporty do Sobiboru. AŻIH, 301/1815, Relacja Ety Bryfman. 56 Sobibór. Ein NS-Vernichtungslager, s. 61b. 57 Przed akcją czerwcową na terenie powiatu hrubieszowskiego mieszkało Żydów. B. Musiał, Deutsche Zivilverwaltung, s Rozstrzeliwano wówczas osoby, który próbowały się ukrywać na terenie getta, oraz ludzi starszych. H. Orenstein, I Shall Live. Surviving the Holocaust , Oxford 1988, s Tak było chociażby w Dubience. Natomiast w przypadku Grabowca można znaleźć informację, że pozostałych tam Żydów wywieziono do obozu zagłady. T. Berenstein, Martyrologia, opór i zagłada, s AŻIH, 301/4384, Relacja Abrama Cytryna, k. 5 6; tamże, 301/5373, Zeznanie Srula Jankiela Fajgenbauma, k

19 Nowe ustalenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego obozu zagłady to prawdopodobnie najbardziej brutalna deportacja, jaką Niemcy zorganizowali w tym mieście. Bardzo wielu Żydów, którzy nie wierzyli już w przesiedlenie na Wschód, ukryło się w specjalnie przygotowanych schronach, a także w słynnych chełmskich podziemiach kredowych. Przeszukujący dzielnicę żydowską Niemcy mordowali ludzi w kryjówkach i na punkcie zbornym, gdzie formowano transport do Sobiboru. Trudno dzisiaj ustalić, jak wiele osób zostało wówczas zastrzelonych na miejscu61. W przypadku tej akcji możemy jedynie ostrożnie szacować, że do obozu zagłady w Sobiborze mogło zostać wywiezionych około 2000 osób. W mieście pozostało jeszcze ponad 1000 ludzi, których Niemcy skoszarowali w kilku obozach pracy. Wywieziono ich do Sobiboru lub zamordowano na miejscu w 1943 r. Równocześnie z akcjami w Chełmie trwały także deportacje z Włodawy. Jak już wcześniej wspomniałem, miasto to stało się miejscem koncentracji Żydów niezdolnych do pracy z niemal całego powiatu. Przywożono ich nie tylko z poszczególnych miejscowości, ale także z obozów pracy położonych wokół Włodawy i Sobiboru62. Według relacji ocalonych 24 października Niemcy zorganizowali największą akcję deportacyjną we Włodawie. Ludzi zgromadzono najpierw na stadionie sportowym, gdzie odbyła się selekcja, a następnie popędzono ich do stacji Orchówek, gdzie już czekali na transport Żydzi przyprowadzeni z Chełma63. Stamtąd wszystkich wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze. Według niemieckich ustaleń procesowych wielka akcja we Włodawie, jak nazwali ją sami świadkowie, pochłonęła około 5400 ofiar spośród Żydów miejscowych oraz przypędzonych z okolicznych miejscowości64. Na przełomie października i listopada miała się tam odbyć jeszcze jedna akcja, mniejsza niż poprzednio, podczas której Niemcy wywieźli przez Orchówek do Sobiboru co najmniej 500 osób Tamże, 301/2192, Relacja Gitli Libhaber, k. 6; tamże, 302/119, Wspomnienia Aurelii Jaworskiej, k. 35; R. Kuwałek, Zagłada żydowskiego Chełma, s Koncentrowanych we Włodawie Żydów, polskich i zagranicznych, umieszczano przy ul. Jatkowej na terenie getta. 63 Data 24 X 1942 r. podana została w relacjach dwóch ocalonych z Włodawy, natomiast, jak pamiętali Żydzi chełmscy, przesiedlenie z Chełma do Włodawy miało nastąpić 2 3 dni później. AŻIH, 301/2202, Relacja Motla Rabinowicza, k. 7 8; tamże, 301/2766, Relacja Leona Lembergera, k. 2. Według autora pierwszej relacji na stadionie sportowym miało się stawić nawet do osób, co wydaje się mało prawdopodobne. 64 BArch II 208 AR 643/71, Akta śledztwa przeciwko Karlowi Streibelowi, Michaelowi Janczakowi, Erwinowi Mittrachowi i innym, t. 4, k Podczas akcji Bernhard Falkenberg oraz Holtzheimer, niemieccy przedsiębiorcy z Włodawy, wybierali na stadionie i na stacji w Orchówku swoich robotników oraz ich krewnych. Uratowano wówczas kilkaset osób. 65 Tamże, k Być może właśnie wtedy Żydzi włodawscy zostali dołączeni do większego transportu Żydów przypędzonych wcześniej z Chełma. 35

20 Robert Kuwałek Na przełomie października i listopada 1942 r. zorganizowano ostatnie duże deportacje do ośrodka śmierci w Sobiborze. Zestawienie liczby ofiar obozów zagłady Akcji Reinhardt, w tym Sobiboru, za 1942 r. zawiera telegram Höflego zdekodowana przez wywiad brytyjski wiadomość radiowa przesłana ze sztabu Akcji Reinhardt w Lublinie do Berlina. Niestety, jak już wspomniałem, dokument ten bywa błędnie interpretowany w najnowszych polskich pracach66. Zgodnie z tym zapisem do obozu zagłady w Sobiborze na przestrzeni 1942 r. deportowano osób67. Podaje on też liczbę Żydów wywiezionych do poszczególnych obozów w drugiej połowie grudnia 1942 r. Do Sobiboru miało przybyć w tym okresie 515 osób68. Być może była to grupa więźniów z obozu pracy w Stawie. W transporcie tym znalazły się cztery kobiety, które przeżyły pobyt w Sobiborze udało im się uciec w czasie powstania i doczekać w kryjówkach lub na aryjskich papierach do końca wojny. Były to Zelda Metz, Estera Raab, Hella Fellenbaum-Weiss oraz Regina Zieliński. Według relacji Metz grupa ze Stawu została przetransportowana do obozu furmankami i liczyła 800 osób69. Należy 66 W pracy M. Bema można przeczytać o dużych transportach z Białej Podlaskiej (3000 osób) czy Dębicy (aż 6000 osób). Tymczasem w grudniu 1942 r. w Białej Podlaskiej nie istniało już getto, ponieważ w październiku pozostali w tym mieście Żydzi zostali deportowani do obozu zagłady w Treblince, podobnie jak większość Żydów zamieszkujących tereny lubelskiej części Podlasia. Jedyny transport z Białej Podlaskiej do Sobiboru został wysłany w czerwcu, o czym już wspomniano. W przypadku Dębicy druga, ostateczna akcja deportacyjna miała miejsce w dniach XI osób wywieziono wówczas do Bełżca, zaś kilkaset rozstrzelano na miejscu. Piszący te słowa musi przyznać, że przeoczył ten transport w wykazie deportacji do Bełżca. W grudniu z dystryktu krakowskiego nie kierowano już Żydów do obozów zagłady. Podstawowym błędem w interpretacji telegramu Höflego jest założenie przez M. Bema, że liczba, która figuruje w tym dokumencie, dotyczy tylko Żydów polskich, a nie wszystkich deportowanych do Sobiboru w 1942 r. Szacunki strat, które na podstawie tego źródła dokonano już dla obozu zagłady w Bełżcu oraz obozu koncentracyjnego na Majdanku, uwzględniają także transporty Żydów zagranicznych, których wysłano do tych obozów. Nie inaczej było też w przypadku Sobiboru. AŻIH, 301/1772, Relacja Frydy Berger, k. 3 4; tamże, 301/4562, Kwestionariusz informacyjny dotyczący Dębicy spisany przez Komitet Żydowski w Dębicy, k. 2; T. Kranz, Zagłada Żydów w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Lublin 2007, s ; M. Bem, Sobibór. Niemiecki ośrodek, s S. Tyas, Brytyjska Intelligence Service, s Tamże. Oba telegramy zostały wysłane przez Höflego 11 I 1943 r. Raport z informacją o deportacji 515 Żydów do Sobiboru do 31 XII 1942 r. nie obejmuje osób, które trafiły tam na początku tego miesiąca. Jednakże należy założyć, że wspomniana grupa została włączona do ogólnej liczby ponad osób zamordowanych w Sobiborze do końca roku Zelda Metz nie podała dokładnej daty deportacji ze Stawu, Regina Zieliński wymieniła 20 XII. Nie podała liczebności transportu, lecz w obozie miało przebywać 700 osób. Takie rozbieżności w liczbach podawanych przez ocalonych nie są niczym zaskakującym. Należy przypuszczać, że obie autorki wspomnień nie znały dokładnych danych. Zieliński wspomniała przy tym, że w trakcie pobytu w Stawie, jeszcze przed ostateczną deportacją, odbyła się selekcja i zabrano stamtąd dzieci oraz osoby chore, więc liczba wywiezionych do Sobiboru musiała być mniejsza. Niestety, M. Bem 36