Fluktuacja na rynku walutowym w dobie kryzysu oraz jej wpływ na handel zagraniczny

Transkrypt

1 Alan Szczepaniak Karol Solnicki Tomasz Suchecki Fluktuacja na rynku walutowym w dobie kryzysu oraz jej wpływ na handel zagraniczny I. Wstęp. W artykule tym ukazana zostanie korelacja pomiędzy fluktuacją na rynku walutowym a wielkością handlu zagranicznego w Polsce. Skupimy się na fluktuacji czyli przypadkowym odchyleniom od wartości średniej zmiennej losowej, których nie da się przewidzieć kursów euro oraz dolara na przestrzeni lat WyróŜnić moŝna rodzaje kursów walutowych: kurs sztywny, płynny oraz stały. W artykule brane pod uwagę będą jedynie dwa pierwsze poniewaŝ interesują nas korelacje spowodowane kryzysem finansowym a nie ingerencją państwa w wysokość kursu walutowego co miałoby miejsce w przypadku kursu stałego. Pierwszym kursem branym pod uwagę był kurs sztywny czyli kurs, który ulega wahaniom spowodowanym zmianami popytu oraz podaŝy, a którego zakres wahań jest ściśle określony. Drugim kursem jest kurs płynny czyli kształtowany jedynie poprzez popyt oraz podaŝ. Zmiany kursów walutowych w kursach sztywnym oraz płynnym nazywane są: deprecjacją w przypadku spadku wartości waluty po za granicami kraju; aprecjacją w przypadku wzrostu wartości waluty po za granicami kraju. 1 1 Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1996

2 Kurs walutowy jest jednym z najwaŝniejszych czynników ekonomicznych. Jest on między innymi instrumentem gier finansowych, reguluje wymianę, jest instrumentem polityki gospodarczej, pełni równieŝ funkcję informacyjną oraz cenotwórczą. W artykule tym funkcjami branymi pod uwagę, a zarazem najistotniejszymi są funkcja regulacji wymiany oraz kurs walutowy jako instrument polityki gospodarczej. 2 Na wysokość zmiany kursu oddziaływać moŝe wiele czynników. WyróŜnić moŝna między innymi: Czynniki ekonomiczne w tym popyt na waluty obce, podaŝ walut obcych na rynku krajowym, róŝnice stóp procentowych oraz stóp inflacji na róŝnych rynkach, stan gospodarki kraju, polityka walutowa; czynniki polityczne sytuacja międzynarodowa, napięcia oraz konflikty polityczne; czynniki psychologiczne oczekiwania związane ze stanem gospodarki w przyszłości. 3 PodaŜ oraz popyt danej waluty moŝe być określana poprzez czynniki polityki walutowej polegające na określaniu systemu kursów oraz poprzez obroty handlowe związane z usługami, turystyką oraz technologią. Kurs walutowy a raczej jego wysokość odgrywa bardzo duŝą rolę w gospodarce kraju. Przyczynia się on do wielkości handlu zagranicznego oraz znacząco wpływa na inflację. 4 I. Kryzys finansowy i jego skutki dla wymiany międzynarodowej. Przez długi okres czasu, ekonomiści nie widzieli co się działo w sektorze finansowym. Nie zwracali uwagi na sprywatyzowany proces kreacji kredytów i jego rolę w napełnianiu bańki spekulacyjnej aktywów bankowych dopiero upadek 2 Ibidem 3 Guzek M.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze : zarys teorii i polityki handlowej, Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Bankowej, Poznań Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008

3 banku Lehman Brothers oraz sprzedaŝ banku Merrill Lynch, podczas weekendu z 13 na 14 września 2008 roku pokazały powagę globalnego kryzysu finansowego. Kryzys miał niszczący wpływ na takie czynniki jak: wartość nieruchomości, wielkość bezrobocia, wysokość emerytur i na planowane inwestycje. Negatywnie wpływał na wyniki gospodarcze przedsiębiorstw, zarówno małych, jak i wielkich korporacji. Ekonomiści nie przewidzieli jego nadejścia, nie uprzedzili na czas rządzących. Począwszy od połowy września 2008 roku, kiedy sytuacja finansowa amerykańskich banków zaczęła być nie stabilna, opinia publiczna zorientowała się o skali zagroŝenia gospodarki, spowodowanej lekkomyślnością i intelektualnym marazmem, zarówno przedstawicieli rządu USA, jak i czołowych managerów z sektora finansowego. W związku ze wzrostem cen nieruchomości coraz większa ilość amerykanów zaczęła inwestować w rynek nieruchomości. Było to równieŝ moŝliwe na skutek rozwoju rynku subprime mortages który sprawił, Ŝe popyt na nieruchomości znacząco powiększył się o osoby dotychczasowo nieposiadające zdolności kredytowej, co jeszcze bardziej nakręcało gospodarkę. Kolejną przyczyną kryzysu były banki, które chcąc maksymalnie wykorzystać popyt na nieruchomości zaczęły wymyślać coraz to nowsze produkty i poszerzać krąg swoich klientów 5. Czynnikiem wpływającym negatywnie na sytuację finansową była deprecjacja złotego w II połowie 2008 roku która powodowała wzrost wartości kredytu w walutach obcych. Recesja w krajach strefy euro będącymi partnerami handlowymi Polski, spowodowała spadek popytu na polskie produkty co zaowocowało spadkiem polskiego eksportu. Spadkowi Eksportu towarzyszył równoczesny spadek importu związany między innymi z deprecjacją złotego. Malejąca aktywność gospodarcza obniŝała dynamikę miar podaŝy pieniądza oraz kredytu udzielanego gospodarstwom domowym a w szczególności 5 Rymarczyk J.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010

4 przedsiębiorstwom. Spadek kredytu był związany z coraz niŝszą aktywnością gospodarczą oraz bardziej restrykcyjną polityką kredytową banków komercyjnych. Poprzez wpływ światowego kryzysu na sytuację sektora bankowego moŝna wyróŝnić wiele sposobów (kanałów) oddziaływań bezpośrednich i pośrednich. Rola niektórych kanałów jest waŝna z powodu kontrolowania banku przez zagranicznych inwestorów. Do kanałów bezpośrednich zalicza się kanał kredytowy, finansowania, rynkowy i właścicielski. Wpływ kanału kredytowego, rynkowego i finansowania był nieistotny lub mało istotny. WaŜnym kanałem okazał się kanał właścicielski poprzez wpływ zagranicznych inwestorów na kontrolowane przez nich banki. W bankach z zagranicznym kapitałem nastąpiło zaostrzenie polityki kredytowej w szczególności w stosunku co do przedsiębiorców co spowodowało większe zmniejszenie podaŝy kredytów. Wpływ pośredniego kanału kredytowego był bardzo silny ze względu na kredyty walutowe. Spadek wartości złotego widoczny pod koniec 2008 roku spowodował wzrost wartości zadłuŝenia mogła źle wpłynąć na gospodarstwa domowe. W Polsce, uwagi na kompetencję banku centralnego, działania NBP koncentrowały się na ograniczeniu ryzyka płynności banków i ryzyka walutowego w związku z tym bank centralny zawarł odpowiednie umowy z Europejskim Bankiem Centralnym i Narodowym Bankiem Szwajcarskim w celu zapewnienia dostępu do płynnych środków EUR i CHF. Rząd podjął z kolei działania legislacyjne i organizacyjne mające na celu zapewnienie większej efektywności koordynacji działań publicznych oraz działania zmierzające do zmniejszenia ryzyka płynności poprzez ograniczenie ryzyka kredytowego przez nie ponoszonego 6. Skutki zmian kursowych znajdują swoje odzwierciedlenie we wskaźniku warunków wymiany międzynarodowej czyli Terms of trade; to inaczej stosunek 6 Brdulak H.: Polski rynek TSL w 2008 r., Rzeczpospolita, r.

5 cen dóbr eksportowanych do cen dóbr importowanych (w danym państwie). 7 WyróŜnić moŝna TOT cenowe (nominalne) oraz ilościowe (realne). Wskaźnik ten opisuje zmiany siły nabywczej eksportu w stosunku do eksportu poszczególnych krajów. Za pomocą tego wskaźnika przedstawiane są korzyści jakie osiągają kraje biorące udział w wymianie. Wzrost wartości następuje w chwili wzrostu cen dóbr eksportowanych w większym stopniu niŝ wzrost cen produktów importowanych w okresie danego roku. Wskaźnik ten nie moŝe być uwaŝany za wskaźnik dobrobytu danego państwa, przedstawia nam jedynie relatywne zmiany w eksporcie oraz imporcie w danych krajach. Wskaźnik moŝe być obarczony znacznym błędem poniewaŝ w przypadku wielu państw oraz duŝej liczby produktów obliczanie moŝe stać się bardzo skomplikowane. TOT cenowe (nominalne) jest zmianą cen dewizowych w eksporcie w stosunku do zmian cen dewizowych w imporcie. Określany jest przy stałej oraz zmiennej strukturze rzeczowej handlu międzynarodowego. TOT czynnikowe (realne) natomiast jest określane przy zmiennej i stałej strukturze rzeczowej handlu międzynarodowego. II. Ryzyko kursowe związane z wymianą. Z ryzykiem kursowym mamy do czynienia w warunkach kursów płynnych. Ryzyko walutowe wynika ze zmian kursów walut, w których wyraŝone są transakcje 8. Ryzyko te moŝe być ograniczane przez stosowanie instrumentów pochodnych, a w szczególności transakcje kupna oraz sprzedaŝy waluty obcej. Środki lokowane są w aktywa denominowane w walucie krajowej lub denominowane w walucie obcej. Podczas inwestowania w instrumenty pochodne 7 Rymarczyk J. (Red.), Adamczuk F.: Handel zagraniczny : organizacja i technika: praca zbiorowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008

6 w celu zmniejszenia straty pojawia się kilka rodzajów ryzyk, które scharakteryzowano poniŝej Jako pierwsze ryzyko wymienić moŝna ryzyko rynkowe polegające na tym, Ŝe wycena rynkowa lokat, w które inwestuje fundusz, podlega zmianom w wyniku zmian popytu i podaŝy instrumentów finansowych będących ich przedmiotem. Kolejnym ryzykiem jest ryzyko płynności polegające na niemoŝności zbycia określonej liczby instrumentów finansowych po cenie odzwierciedlającej ich wartość w księgach lub nabycia ich po cenie odzwierciedlającej ich wartość rynkową. W przypadku instrumentów niedopuszczonych do publicznego obrotu zwanymi niestandardowymi instrumentami pochodnymi oraz w przypadku transakcji zawartych na rynku międzybankowym wystąpić moŝe ryzyko kontrahenta. Następnym ryzykiem związanym z inwestowaniem w instrumenty dłuŝne jest ryzyko kredytowe związane z niewypłacalnością emitenta papieru wartościowego lub instrumentu rynku pienięŝnego. WiąŜe się to z ryzykiem nie wywiązania się z przyjętych zobowiązań. Źródłami niewypłacalności moŝe być wysoki poziom zadłuŝenia emitenta w stosunku do posiadanych przez niego aktywów, zła sytuacja w branŝy w której działa, zła sytuacja makroekonomiczna z uwzględnieniem popytu na produkty emitenta. Ograniczenie ryzyka kredytowego polega na odpowiednim doborze papierów wartościowych jak i dywersyfikacji papierów wartościowych. Ostatnim omawianym w artykule ryzykiem jest ryzyko stopy procentowej polegające na zmianie cen papierów dłuŝnych o stałym oprocentowaniu w przypadku zmiany rynkowej stopy procentowej. JeŜeli stopy procentowe wzrastają cena papierów maleje, i na odwrót w przypadku spadku cena papierów rośnie. Czynnikami mogącymi powodować wzrost stóp procentowych są między innymi: wzrost inflacji, wysokie tempo rozwoju gospodarczego,

7 negatywna ocena przez inwestorów przyszłej sytuacji fiskalnej w Polsce oraz wzrost stóp procentowych w innych krajach. III. Zmiany kursów walutowych i obrotów w handlu zagranicznym. Do końca lipca 2008 roku kurs Euro wahał się na przedziale 3,6zł do 3,2zł z tendencją spadkową (por. wykres 1). Wahania miały charakter prawie stały i nie odbiegały znacznie od wartości średniej. W momencie pojawienia się kryzysu kurs stał się niestabilny oraz znacząco zaczął wzrastać co zauwaŝyć moŝna na wykresie 1 od pierwszego dnia sierpnia aŝ do końca roku. Widoczne jest równieŝ chwilowe i dość silne wahanie w październiku. Wartość kursu na koniec roku osiągnęła nieco ponad 4,1zł, więc jak zauwaŝyć moŝna w przeciągu niecałego półrocza wartość wzrosła prawie o 1zł. Sytuacja kursu Dolara jest podobna do sytuacji kursu Euro, poniewaŝ występuje pomiędzy nimi silna korelacja. Do końca lipca 2008 roku wartość kursu waluty amerykańskiej spadała z wartości 2,5zł do wartości bliskiej 2zl. Analizując wykres 2 w momencie narodzenia się kryzysu finansowego wartość kursu zaczęła równieŝ drastycznie wzrastać osiągając w szczytowym momencie ponad 3,1zł za Dolara amerykańskiego. Podobnie jak w przypadku wartości kursu

8 Euro zauwaŝalne jest krótkotrwałe a zarazem silne odchylenie od wartości średniej w miesiącu październiku. Nasilenie się wahań kursu Euro miało miejsce od początku 2009 roku. W styczniu przez okres niecałego tygodnia zauwaŝyć moŝna było delikatne zahamowanie a następnie gwałtowny spadek wartości kursu oraz jego błyskawiczny wzrost, który trwał jeszcze przez miesiąc osiągając wysokość 4,9zł za Euro. Jak ukazuje wykres 3 wartość kursu Euro zaczęła spadać aŝ w sierpniu powoli zaczęła się stabilizować na poziomie około 4,2zł za Euro.

9 Wartość kursu Dolara w 2009 roku zachowuje się podobnie jak w roku poprzedzającym podobną korelacją z wysokością kursu Euro. Przez pierwsze 2 miesiące występował trend wzrostowy z silnymi wahaniami osiągając wartość 3,9zł za Dolara. Wysokość kursu zaczęła stopniowo obniŝać się do poziomu 2,9zł w sierpniu podobnie jak euro powoli stabilizując swą wartość do końca roku co przedstawia wykres 4. W handlu zagranicznym od początku roku 2008 zauwaŝalny był trend wzrostowy zarazem w imporcie jak i eksporcie towarów, aŝ w lipcu nastąpiło krótkotrwałe załamanie. Na przestrzeni sierpnia oraz września handel zagraniczny odŝył osiągając najwyŝszą wartość na przestrzeni lat zarówno w imporcie jak i eksporcie. Wykres 5 ukazuje, Ŝe tendencja wzrostowa nie trwała jednak długo poniewaŝ w październiku nastąpiło krytyczne załamanie się handlu zagranicznego osiągające poziom najniŝszy od wielu lat.

10 Okres ten trwał w przypadku eksportu do grudnia 2008 roku natomiast w przypadku importu do lutego 2009 roku niebezpiecznie zbliŝając do jednakowej wartości import oraz eksport. Od lutego 2009 handel zagraniczny powoli zaczął odŝywać by wraz ze stabilizacją waluty w sierpniu 2009 roku jego wartość ponownie zaczynała wzrastać. IV. Wnioski. Jak zauwaŝyć moŝna fluktuacje kursów walutowych (a raczej jej wielkość) miały bardzo duŝe znaczenie w kształtowaniu się wielkości importu oraz eksportu w latach DuŜa niestabilność kursów walutowych powodowała niechęć do podejmowania działań zarówno eksportowych jak i importowych. Jednak końcówka roku 2009 wyglądała znacznie lepiej poniewaŝ wielkości importu oraz eksportu zaczęły wzrastać. Spowodowane to było bardziej stabilnym kursem Dolara oraz Euro. Oczywiście wahania kursów Dolara i Euro nie były jedynymi czynnikami wpływającymi na handel zagraniczny lecz wydają się być jednymi z waŝniejszych.

11 Literatura. 1. Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa Rymarczyk J. (Red.), Adamczuk F.: Handel zagraniczny : organizacja i technika: praca zbiorowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Guzek M.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze : zarys teorii i polityki handlowej, Wydawnictwo WyŜszej Szkoły Bankowej, Poznań Begg D., Fisher S., Dornbusch R.: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Brdulak H.: Polski rynek TSL w 2008 r., Rzeczpospolita, r.