Jaki to styl? o architekturze ewangelickich kościołów

Transkrypt

1 Kalendarz Ewangelicki 2015 ks. Karol Macura 166 Jaki to styl? o architekturze ewangelickich kościołów My, polscy ewangelicy, mamy za sobą trudną historię. Po pięknym, burzliwym, acz krótkim reformacyjnym zrywie doby złotego wieku, szybko nadeszła kontrreformacja, której ikoną stali się warmiński biskup Hozjusz i ks. Piotr Skarga. Znacznie dobitniejsze ślady pozostawiła jednak rzeczywistość życia w trzech odrębnych zaborach. Na Mazurach spuścizna po krzyżakach od 1525 r. nabrała nowego, już luterańskiego wyrazu, ale też szybko z niemiecką precyzją została wpisana w obszar pruskiego kulturkampfu. Podobnie było w Wielkopolsce i na Pomorzu. Zabór rosyjski, z przyczyn ekonomicznych, długo nie pozwalał na pojawianie się reprezentacyjnych obiektów sakralnych. Zaczęły się one w nim pojawiać dopiero w XIX w., dając świadectwo bądź to zamożności łódzkich fabrykantów, bądź spolonizowanych rodzin niemieckich imigrantów w Warszawie. Śląsk Cieszyński, dzieląc trudny los mniejszości etnicznych i wyznaniowych w byłej monarchii austro-węgierskiej, wypracował swoje własne środki wyrazu. Na skutek tego, gdy w latach 20. ubiegłego wieku rodziła się nowa rzeczywistość w postaci powstania jednego, wspólnego Kościoła ewangelickiego w nowych granicach Polski, w skład jego posiadania weszła niezwykle różnorodna, ciekawa i mocno zróżnicowana architektura obiektów sakralnych. Udając się współcześnie na Mazury możemy obcować z kościołami, które pamiętają czasy Reformacji oraz czasy znacznie wcześniejsze. Wędrując po Dolnym Śląsku odnajdziemy prawdziwe perły baroku i rokoko oraz przykłady XX-wiecznej moderny. W Polsce centralnej dane jest nam często podziwiać budowle kościołów w śmiałej konwencji modnego w XIX w. neoromanizmu z elementami secesji i neogotyku. Zaś na ziemi cieszyńskiej w przeważającej większości kościoły są świadkami czasów patentu tolerancyjnego. Powstając w stosunkowo równoległym czasie, noszą cechy wspólne, których inspiracją był w wielu przypadkach kościół Jezusowy w Cieszynie.

2 Koncepcja kościoła W historii cywilizacyjnego rozwoju człowieka odnajdujemy wiele miejsc kultu. Różny mają też charakter. Bywają to obiekty związane z kultem zmarłych bądź używane w kulcie solarnym. Biblijni patriarchowie szukając kontaktu z Bogiem budowali kamienne ołtarze ofiarne, znaczyli olejem kamienie (np. Betel). Warto jednakże skoncentrować uwagę na Mojżeszu. W czasie wędrówki z niewoli egipskiej do ziemi obiecanej stworzył coś niezwykłego namiot. W 2 Mż 33,7-9 czytamy: Mojżesz zaś zwykł był zabierać namiot, rozbijał go sobie poza obozem, z dala od obozu. I nazwał go Namiotem Zgromadzenia. Toteż każdy, kto miał sprawę do Pana, przychodził do Namiotu Zgromadzenia, który był poza obozem. A ilekroć Mojżesz szedł do Namiotu, cały lud powstawał i ustawiał się, każdy przy wejściu do swojego namiotu, i patrzyli za Mojżeszem, dopóki nie wszedł do Namiotu. Ilekroć zaś Mojżesz wszedł do Namiotu, słup obłoku opuszczał się i stawał u wejścia do Namiotu, a Pan rozmawiał z Mojżeszem. Namiot Zgromadzenia namiot spotkania można nazwać pier wowzorem budynku kościoła jako miejsca, gdzie chcemy doś wiad czyć spotkania z Wiekuistym. Nie widzimy Jego twarzy, ale po przez Słowo Boże odczuwamy Jego bliskość, przeżywamy spotkanie. Kościół Świętej Trójcy, Warszawa Paleta koncepcji i kształtów W pracowni malarza lub w muzeum utworzonym w takiej pracowni można zobaczyć malarską paletę, a na niej zastygłe farby. Obok siebie kolory czyste i już zmieszane. Podobnie jest z naszymi kościołami. Znajdziemy szeroką paletę koncepcji i kształtów od czystych, od 167

3 powiadających jednej konwencji architektonicznej, po budowle, które są świadectwem upływającego czasu i zmieniających się wraz z nim koncepcji. To paleta od nadwiślańskiego, nieco ciężkawego gotyku, aż po architekturę współczesnych kościołów, nawiązującą często w swej konstrukcji do owego biblijnego namiotu. Takie kościoły znajdziemy w Bażanowicach, Brennej, Bładnicach, Jastrzębiu Zdroju-Ruptawie, Bąkowie czy nawet w Poznaniu. Współczesna myśl architektoniczna jest jakby powrotem do pierwotnej, biblijnej idei obcowania z Bogiem pod namiotem. Zaskakujące bogactwo różnorodności kontrasty Architektoniczna różnorodność naszych kościołów jest urzekająca. Wystarczy tylko pomyśleć o wzniosłym sklepieniu i potężnych filarach późnogotyckiego kościoła w sercu Legnicy. Światło, aby rozświetlić jej wnętrze, musi wpierw przeniknąć piękne, pełne koloru i treści witraże. Dla odmiany, nad brzegiem mazurskiego Jeziora Gielądzkiego znajdziemy radosną prostotę wiejskiego baroku kościoła w Sorkwitach. Z kolei wyniosły, dojrzały intelektualnie klasycyzm warszawskiego kościoła Świętej Trójcy lub kościół zamkowy w Sycowie jakże są odmienne od drewnianego, ludowego kościółka w Gierałtowicach na terenie parafii w Wołczynie. Odrębną kla - sę samą w so - bie stanowią kościoły Pokoju w Świdnicy i Jaworze. Niezależnie od niezwykłych okoliczności ich powstawania, a koncentrując się jedynie na ich architekturze, stwierdzić trzeba, Kościół w Sorkwitach że stanowią one niezwykłe, jedyne w swoim rodzaju połączenie logistycznego praktycyzmu z urzekają cym językiem baroku, skrywa jącym w ich wnę trzu całe swe pięk no i teologiczne przesłanie. Surowa, szkieletowa bryła na zewnątrz oraz przepyszny, strojny w kartusze i winiety pełny program baroku wewnątrz. 168

4 Kościół Pokoju, Świdnica Dlaczego tak mało renesansu? Zastanawiać może fakt, że stosunkowo mało mamy przykładów architektury sakralnej doby renesansu. Wszak sama Reformacja jest owocem tego niezwykłego, bogatego w śmiałe dokonania okresu. Początkowo zapewne nie było potrzeb, aby wznosić nowe budowle, choć warto wspomnieć, że ewangelickie kościoły w XVI w. wznoszono często w oparciu o założenia późnego gotyku. Tumulty i pogromy wzniecane przez siły antyreformacyjne i niszczenie ówczesnych kościołów rujnowały też zalążki budo - wli, które byłyby świadkami tej fascynującej epoki. Pozostaje zatem odkrywanie zaledwie okruchów tego okresu tu i tam portal, obramowanie okna lub nagrobne epitafium, które często po przejęciu kościołów umieszczano na zewnętrznych murach budowli. Prawdziwe perły Wśród naszych kościołów można znaleźć prawdziwe perły. Niewątpliwie taką perełką jest kościół Wang w Karpaczu. To przykład skandynawskiej architektury wczesnego średniowiecza! Usytuowany urokliwie w masywie Śnieżki, kryje w sobie bogatą historię sięgającą do czasów aktywności norweskich wikingów. Analizując bryłę kościoła oraz jego detale, zwłaszcza te o bizantyjskim pochodzeniu, możemy uświadomić sobie, jakie czynniki powodowały lub też leżały u podstaw przyjęcia chrześcijaństwa przez odważnych i krwawych podróżników z północy. 169

5 Kościół Wang, Karpacz Kościół Pamiątkowy Króla Gustawa Adolfa, Wrocław Zupełnie inną perłą jest kościół Pamiątkowy Króla Gustawa Adolfa na wrocławskim Sępolnie. Wzniesiony według koncepcji modernistycznej, powstał w latach 30. tych XX w. jako owoc konkursu architektonicznego. Jako przestrzeń sakralna został przywrócony do życia zupełnie niedawno, dopiero w 1999 r. Kubistyczne kształty przypominają bardziej halę fabryczną lub remizę strażacką niż zwyczajny kościół. Reprezentuje przykład myślenia o przestrzeni typowy dla Waltera Gropiusa i słynnej szkoły zwanej Bauhaus. Za trzecią perłę, zapewne nie ostatnią, możemy uznać kościół Jezusowy w Cieszynie. Nie mam tu na myśli jego gabarytów, choć z pewnością jest największym ewangelickim kościołem w Polsce. Chciałbym raczej zwrócić uwagę na ciekawą i śmiałą obserwację niektórych historyków sztuki, m.in. prof. Ewy Chojeckiej. Analizując kształty i zewnętrze rytmy elewacji kościoła Jezusowego możemy bowiem odnaleźć zadziwiające podobieństwo do kościoła Il Gesù, czyli kościoła Jezusowego w Rzymie (pełna nazwa: La chiesa del Santissimo Nome di Gesù). Czy to możliwe? Oto główny kościół zakonu jezuitów, powołanego do walki z ewangelicyzmem, zaprojektowany i wzniesiony przez Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola w la 170

6 tach , stanowi punkt wyjścia dla sakralnej architektury barokowej i programowe dzieło kościołów okresu kontrreformacji? Ten wzorzec miałby zostać przejęty przez naszych ojców wiary i wykorzystany do zamanifestowania w architektonicznej formie własnych zasad wiary. Śmiała to teza, ale nie pozbawiona racji. Porównanie cieszyńskiego kościoła z okresu, gdy jeszcze nie posiadał wieży, analiza zorganizowania wnętrza z pominięciem bocznych ołtarzy, kształt sklepienia, proporcje i ornamentyka kolumn, nasuwają takie skojarzenia. Czy kościół Jezusowy w Cieszynie powstał zatem na skutek odważnej reakcji na proces wieloletniej rekatolicyzacji całego regionu? Z pewnością jest to zagadnienie warte przeanalizowania. Ewangelicka przestrzeń sakralna w nieewangelickich obiektach Zdarzało się, że w czasie Reformacji nowe wyznanie i związany z nim obrządek przejmowały całe miasta i wówczas stare, miejskie kościoły zaczynały służyć w nowy sposób. Pozostawiano Kościół Jezusowy, Cieszyn 171

7 nawet ich pierwotne wezwanie. Zdarzało się również, że po aktach przemocy i tumultów oddawano sprawiedliwość prześladowanym i przyznawano w zastępstwie inny obiekt sakralny. Oto kilka przykładów: Legnica kościół Marii Panny. Przykład dojrzałego gotyku. Służy legnickim ewangelikom i niezmiennie nosi swe imię; Kraków kościół św. Marcina, ufundowany pierwotnie dla karmelitanek bosych, zbudowany w latach w stylu wczesnego baroku według projektu Jana Trevano. Stanął w miejscu poprzedniego, którego wzniesiono prawdopodobnie w XII w. Przekazany ewangelikom w XIX w., służy Kościół Marii Panny, Legnica im po dzień dzisiejszy; Nowy Sącz poklasztorne zabudowania franciszkanów po kasacji w wyniku reformy józefińskiej zostały wpierw kupione przez gminę żydowską, a następnie jako że Talmud nie zezwalał na zagospodarowywanie przestrzeni sakralnych jako kaplica Przemienienia Pańskiego, nakryta stiukową kopułą, zostały sprzedane ewangelikom. Warszawa kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie zbudowany został pierwotnie jako cerkiew dla pułku stacjonującego w koszarach Koksholmskich przy ul. Puławskiej. Stanowi on ciekawy i zarazem unikalny przykład estetyki prawosławia czasów carskich. Koszalin późnogotycka kaplica św. Brygidy, znajdująca się nieopodal nowoczesnego centrum parafialnego, stanowi ciekawy przykład gotyckiej architektury skandynawskiej na polskim Pomorzu. Zbudowana jest na planie ośmioboku. Pierwotnie pełniła funkcję kaplicy szpitalnej i cmentarnej. Obecna parafia w Koszalinie otrzymała go w roku

8 Czy istnieje typowa architektura ewangelicka? Warto zadać takie pytanie. Odpowiedzi na nie udzieli zapewne już niebawem Instytut Historii Sztuki uniwersytetu wrocławskiego. Od roku 2012 realizowany jest tam bowiem projekt badawczy pt. Protestanckie budownictwo kościelne XVI-XVII wieku w Europie. Należy żywić nadzieję, że jeszcze przed jubileuszem 500 lat Reformacji doczekamy się efektu tych zakrojonych na szeroką skalę badań. Osobiście natomiast jestem przekonany, że nie jesteśmy w stanie wyodrębnić jednego stylu, charakterystycznego dla sakralnej architektury ewangelickiej. Zwłaszcza na ziemiach polskich przez wieki podzielonych i rozwijających się w odmiennych warunkach. Nie było dane stylowi takiemu się wytworzyć. Często mamy do czynienia z kościołami zaadoptowanymi lub powstałymi w wyniku naglących potrzeb, czego przykładem są kościoły Nie jesteśmy w stanie wyodrębnić jednego stylu, charakterystycznego dla sakralnej architektury ewangelickiej. Pokoju. Natomiast od XIX w. zasobne materialnie parafie wznosiły swoje kościoły zgodnie z obowiązującymi w owym czasie tendencjami w sztuce i architekturze. To kościoły okręgu łódzkiego oraz Górnego Śląska, m.in. w Ło dzi, Pabianicach, Tomaszowie Mazowieckim, Katowicach, Świę tochłowicach, Chorzowie. Modny był wówczas eklektyzm. Zmieniała się też koncepcja wnętrza kościołów. Zasadniczo otwarto prezbiterium dając wolny dostęp do części ołtarzowej, do Stołu Pańskiego. Był to wyraźny sygnał, że zatarciu ulega dystans pomiędzy zwiastującym i udzielającym sakramentów a wiernymi. Ambona sytuowana obok ołtarza stała się ważnym elementem podkreślającym kaznodziejski charakter kościoła. Wpływ oświecenia i racjonalizmu zaznaczył się pragnieniem połączenia zwiastowanego Słowa Bożego i udzielanego sakramentu w jedno, co manifestowało się w tworzeniu nowego bądź przebudowie dotychczasowego wnętrza. Powstawały wówczas tzw. ołtarze ambonowe, z amboną umieszczoną bezpośrednio nad ołtarzem, które spotkać możemy na przykład we Wrocławiu, Bielsku, Starym Bielsku, Skoczowie i Międzyrzeczu. 173

9 Na obszarach, gdzie wyraźny jest wpływ kultury niemieckiej, daje się zauważyć swoisty wzór połączenie prostoty i funkcjonalizmu. Widoczne to jest w niewielkich gabarytowo kościołach, budowanych zwłaszcza w przestrzeniach wiejskich o prostej bryle, z jednonawowym wnętrzem, z czworokątną wieżą. Taka koncepcja dostrzegalna jest nadal w kilku miejscach kraju, jak również na podręcznikowych i katechizmowych ilustracjach. Przykładem może być odrestaurowany w Warcinie kościół z Ciecholubia. Poszukując odpowiedzi na zadane pytanie, warto też zastanowić się nad architekturą anglikańską. Odnosi się wrażenie, że właśnie duch angielskiego protestantyzmu znacząco wpłynął na architekturę. Włoski renesans w Anglii się nie przyjął. Prawie zupełnie nie zagościła tam też sztuka baroku jako rzymskokatolicka odpowiedź na fenomen protestantyzmu. Na Wyspach Brytyjskich nie było kontrreformacji na taką skalę, jak w sercu Europy. Elżbietańska Anglia w swoisty sposób jeszcze bardziej rozwinęła osiągnięcia gotyku. Estetykę jego logicznych i wytwornych połączeń konsekwentnie utrwalano i modyfikowano aż do końca XIX wieku! Strzeliste, ponadwymiarowo wysokie okna zostały zhumanizowane, dostosowano je do potrzeb codzienności, zachowując swoistą ornamentykę. Założenia owego brytyjskiego postgotyku zatoczyły szeroki krąg w świecie, wędrując z protestanckimi emigrantami na kontynent amerykański i australijski, gdzie zaczęły już żyć własnym życiem. Dobrze jest na swojej drodze wypatrywać wież ewangelickich kościołów. W zachodniej części naszego kraju w niektórych miejscach bywają one opuszczone i zdewastowane. Świadczą o tym, że zawsze i wszędzie najważniejsi są ludzie stanowiący wspólnotę wierzących. Gdy ich zabraknie, budowli nic nie jest w stanie uratować. Tak jest na przykład w Kudowie Zdroju i Żeliszowie. Zazwyczaj jednak nasze kościoły stanowią chlubę i wizytówkę wielu miast. Bądźmy z nich dumni. Są one czymś więcej niż miejscem kultu. To świadectwo naszej historii, duchowej kultury poprzedników, jak i naszej współczesnej wrażliwości. 174