Wspólnotowe regu³y prawa konkurencji i ich znaczenie dla polskich sêdziów

Transkrypt

1 Wspólnotowe regu³y prawa konkurencji i ich znaczenie dla polskich sêdziów

2 Wspólnotowe reguły prawa konkurencji i ich znaczenie dla polskich sędziów Dieter Jalowietzki Krzysztof Jaros Siegfried Klaue Hans-Peter Vennemann Warszawa 2007

3 Niniejsza publikacja jest finansowana ze œrodków Unii Europejskiej w ramach projektu Transition Facility 2004 (PL/IB/FI/02) Ochrona Konkurencji ISBN Urz¹d Ochrony Konkurencji i Konsumentów Plac Powstañców Warszawy Warszawa tel Warszawa 2007

4 Słowo wstępne Poni szy podrêcznik powsta³ w ramach projektu umowy bliÿniaczej TF2004/IB/FI/02 Ochrona konkurencji. Miêdzy listopadem 2005 r. a kwietniem 2007 r. odby³y siê 33 szkolenia w prawie wszystkich regionach Polski, podczas których przeszkolono ponad 700 sêdziów s¹dów cywilnych i administracyjnych, referendarzy i asesorów w stosowaniu wspólnotowych przepisów prawa konkurencji oraz pomocy publicznej, co stanowi³o istotny element tego projektu. Uzyskane przy tej okazji cenne doœwiadczenia oraz liczne dyskusje z uczestnikami przyczyni³y siê do opracowania niniejszego podrêcznika. Przyœwiecaj¹ mu dwa cele jego pierwszym zadaniem jest pomóc czytelnikowi w stworzeniu ogólnego pogl¹du na te kompleksowe zagadnienia prawne. Jest on przy tym œwiadomie dostosowany do potrzeb sêdziego, który w ramach zawis³ego postêpowania zostaje po raz pierwszy skonfrontowany z zagadnieniami prawa konkurencji, czy prawa pomocy publicznej. Ma to umo liwiæ mu, w przypadku powstania w¹tpliwoœci, stwierdzenie w jak najkrótszym czasie, czy zagadnienia te maj¹ istotne znaczenie dla orzeczenia i czy regu³y te winny zostaæ zastosowane do stanu faktycznego, odnoœnie którego ma byæ wydane orzeczenie. Dlatego te du y nacisk po³o ono na wyraÿne ukazanie zadañ i obowi¹zków sêdziego w ramach stosowania wspólnotowych regu³ konkurencji. Ponadto niniejszy podrêcznik ma pokazaæ sêdziemu istniej¹ce mo liwoœci uzyskania, w ramach postêpowania zwi¹zanego z prawem konkurencji, pomocy ze strony instytucji europejskich Komisji oraz s¹dów wspólnotowych. Aby ca³¹ tê materiê pomieœciæ w granicach rozs¹dnej objêtoœci, podrêcznik ten z koniecznoœci ograniczono do spraw najistotniejszych. Nie mo e on bo te nie jest to jego zadaniem zastêpowaæ pog³êbionej lektury literatury fachowej i miarodajnego orzecznictwa, gdyby dla rozstrzygniêcia sporu prawnego zagadnienia prawa konkurencji okaza³y siê istotne. ywimy nadziejê, i znajdzie on odbiorców w gronie sêdziów, a przede wszystkim, e spotka siê on z zainteresowaniem i zachêci do dalszego zajmowania siê t¹ wa n¹, a tak e 3

5 fascynuj¹c¹ materi¹ prawn¹. Autorzy podrêcznika pragn¹ wyraziæ szczególne podziêkowania dla pracowników Urzêdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów: Pani Beaty Œwietlik, Pana Paw³a Mareckiego, Pana Marka Rzotkiewicza i Pana Nikodema Szadkowskiego za cenn¹ pomoc przy prze³o eniu niniejszej publikacji na jêzyk polski. Berlin / Warszawa, kwiecieñ 2007 roku Dieter Jalowietzki / Krzysztof Jaros / Siegfried Klaue / Peter Vennemann 4

6 Spis treści A Stosowanie unijnych regu³ prawa konkurencji przez polskie s¹dy... 8 I. Wprowadzenie Rozporz¹dzenie 1/2003 i jego znaczenie dla sêdziów krajowych Zasady ogólne Bezpoœredni skutek Zasada nastêpstwa Wyznaczenie rynku w³aœciwego Rynek w³aœciwy w ujêciu przedmiotowym Rynek w³aœciwy w ujêciu geograficznym Rynek w³aœciwy w ujêciu czasowym Obliczenie udzia³ów w rynku II. Zakaz zmów kartelowych, art. 81 ust. 1 WE Adresaci normy Œrodki ograniczania konkurencji Ograniczanie konkurencji Odczuwalnoœæ ograniczania konkurencji Wp³yw na handel miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi III. Skutki prawne naruszenia art. 81 ust. 1 WE IV. Wy³¹czenie spod zakazu zmów kartelowych, art. 81 ust. 3 WE Wp³yw obiektywnie pozytywny Proporcjonalny udzia³ konsumentów w wytworzonym zysku Koniecznoœæ ograniczenia konkurencji Zasada braku wykluczenia istotnej konkurencji V. Wy³¹czenia grupowe VI. Nadu ywanie pozycji dominuj¹cej, art. 82 WE Wprowadzenie Przes³anki art. 82 WE Pozycja dominuj¹ca Pozycja dominuj¹ca jednego przedsiêbiorstwa Kolektywna pozycja dominuj¹ca Nadu ywanie pozycji dominuj¹cej Praktyki eksploatacyjne Praktyki utrudniaj¹ce

7 3.2.1 Dyskryminacja Odmowa stosunków handlowych lub dostaw Dostêp do infrastruktury kluczowej i w³asnoœci przemys³owej Ceny drapie cze Umowy o wy³¹cznoœæ Systemy rabatowe Klauzule o zakazie konkurencji Transakcje wi¹zane Tzw. no yce kosztowo-cenowe Subsydiowanie krzy owe Negatywny wp³yw na handel miêdzypañstwowy VII. Prawo konkurencji i prawo w³asnoœci przemys³owej VIII. Kontrola koncentracji przedsiêbiorstw B Stosowanie unijnych regu³ pomocy publicznej przez polskie s¹dy I. Wprowadzenie II. Definicja pojêcia pomocy publicznej Sprzyjanie Sprzedawanie pañstwowych nieruchomoœci gruntowych poni ej ceny rynkowej Dzia³anie na rzecz przedsiêbiorstw publicznych Pomoc przyznawana przez pañstwo lub z zasobów pañstwowych W³aœciwoœæ adresatów ( niektóre przedsiêbiorstwa ) Adresaci normy Selektywnoœæ Zak³ócanie konkurencji Negatywny wp³yw na handel miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi III. Dopuszczalnoœæ pomocy publicznej Pomoc publiczna dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (MŒP) Pomoc publiczna w zakresie zatrudnienia Pomoc publiczna na szkolenia Pomoc publiczna na inwestycje regionalne IV. Procedura kontroli pomocy publicznej przez Komisjê V. Zadania polskich s¹dów w postêpowaniach dotycz¹cych pomocy publicznej Ochrona praw konkurenta Przed wydaniem decyzji Komisji Po wydaniu decyzji Komisji Windykacja bezprawnej pomocy publicznej Niemo liwoœæ zwrotu Ochrona zaufania beneficjenta pomocy publicznej Powództwo o wykonanie œwiadczenia

8 C Wspó³praca zeuropejskim Trybuna³em Sprawiedliwoœci I. Wprowadzenie II. Zakres Zapytania, które mog¹ byæ przek³adane S¹dy uprawnione do przedk³adania zapytañ III. Dyskrecjonalne i obowi¹zkowe zapytania prawne IV. Forma i treœæ zapytania prawnego V. Skutki orzeczeñ ETS Za³¹czniki I. Instrukcja stosowania art. 81 WE II. Instrukcja stosowania art. 82 WE III. Instrukcja stosowania art. 87 i 88 WE

9 Część A Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy Artyku³ 81 (1) WE Niezgodne ze wspólnym rynkiem i zakazane s¹ wszelkie porozumienia miêdzy przedsiêbiorstwami, wszelkie decyzje zwi¹zków przedsiêbiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mog¹ wp³ywaæ na handel miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobie enie, ograniczenie lub zak³ócenie konkurencji wewn¹trz wspólnego rynku, a w szczególnoœci te, które polegaj¹ na: a) ustalaniu w sposób bezpoœredni lub poœredni cen zakupu lub sprzeda y albo innych warunków transakcji; b) ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji, rynków, rozwoju technicznego lub inwestycji; c) podziale rynków lub Ÿróde³ zaopatrzenia; d) stosowaniu wobec partnerów handlowych nierównych warunków do œwiadczeñ równowa nych i stwarzaniu im przez to niekorzystnych warunków konkurencji; e) uzale nianiu zawarcia kontraktów od przyjêcia przez partnerów zobowi¹zañ dodatkowych, które ze wzglêdu na swój charakter lub zwyczaje handlowe nie maj¹ zwi¹zku z przedmiotem tych kontraktów. (2) Porozumienia lub decyzje zakazane na mocy niniejszego artyku³u s¹ niewa ne z mocy prawa. (3) Jednak e postanowienia ustêpu 1 mog¹ zostaæ uznane za nie maj¹ce zastosowania do: ka dego porozumienia lub kategorii porozumieñ miêdzy przedsiêbiorstwami, ka dej decyzji lub kategorii decyzji zwi¹zków przedsiêbiorstw, ka dej praktyki uzgodnionej lub kategorii praktyk uzgodnionych, które przyczyniaj¹ siê do polepszenia produkcji lub dystrybucji produktów b¹dÿ do popierania postêpu technicznego lub gospodarczego, przy zastrze eniu dla u ytkowników s³usznej czêœci zysku, który z tego wynika, oraz bez: a) nak³adania na zainteresowane przedsiêbiorstwa ograniczeñ, które nie s¹ niezbêdne do osi¹gniêcia tych celów, b) dawania przedsiêbiorstwom mo liwoœci eliminowania konkurencji w stosunku do znacznej czêœci danych produktów. 8

10 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy Artyku³ 82 WE Niezgodne ze wspólnym rynkiem i zakazane jest nadu ywanie przez jedno lub wiêksz¹ liczbê przedsiêbiorstw pozycji dominuj¹cej na wspólnym rynku lub na znacznej jego czêœci, w zakresie, w jakim mo e wp³ywaæ na handel miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi. Nadu ywanie takie mo e polegaæ w szczególnoœci na: a) narzucaniu w sposób bezpoœredni lub poœredni nies³usznych cen zakupu lub sprzeda y albo innych nies³usznych warunków transakcji; b) ograniczaniu produkcji, rynków lub rozwoju technicznego ze szkod¹ dla konsumentów; c) stosowaniu wobec partnerów handlowych nierównych warunków do œwiadczeñ równowa nych i stwarzaniu im przez to niekorzystnych warunków konkurencji; d) uzale nianiu zawarcia kontraktów od przyjêcia przez partnerów zobowi¹zañ dodatkowych, które ze wzglêdu na swój charakter lub zwyczaje handlowe nie maj¹ zwi¹zku z przedmiotem tych kontraktów. I. Wprowadzenie Swobodna konkurencja pomiêdzy przedsiêbiorstwami jest jednym z g³ównych filarów europejskiej polityki gospodarczej. Konkurencja to proces, dziêki któremu przedsiêbiorstwa stale musz¹ ulepszaæ i rozwijaæ swoje produkty i us³ugi, je eli chc¹, aby ich oferta rynkowa odnios³a sukces. Proces ten równoczeœnie prowadzi do tego, e ceny produktów innowacyjnych musz¹ byæ utrzymywane na niskim poziomie, poniewa kupuj¹cy, w wiêkszoœci przypadków, maj¹ wybór pomiêdzy ró nymi oferentami podobnych lub takich samych produktów. Bezpoœrednio korzystaj¹ z tego nie tylko konsumenci. Powsta³y w ten sposób bodziec sprawia, e w³aœnie europejskie przedsiêbiorstwa zaliczane s¹ do najbardziej innowacyjnych i odnosz¹cych najwiêksze sukcesy na ca³ym œwiecie. Pozytywne oddzia³ywanie konkurencji mo na osi¹gn¹æ jednak tylko tam, gdzie swobodna konkurencja rzeczywiœcie funkcjonuje. W tym celu musi byæ chroniona przed zak³óceniami, które abstrahuj¹c od sytuacji, w której zajmuj¹ce dominuj¹c¹ pozycjê na rynku przedsiêbiorstwo wykorzystuje tê pozycjê pojawiaj¹ siê w dwojaki sposób. Z jednej strony s¹ to porozumienia pomiêdzy przedsiêbiorstwami, które œwiadomie rezygnuj¹ z konkurowania na rzecz skoordynowanego dzia³ania na rynku. Z drugiej strony jest to pomoc publiczna, poprzez któr¹ organy w³adzy pañstwowej gwarantuj¹ okreœlonym przedsiêbiorstwom lepsz¹ pozycjê w stosunku do ich konkurentów. Jakkolwiek oba te rodzaje ingerencji 9

11 Część A na pierwszy rzut oka bardzo siê od siebie ró ni¹, to jednak maj¹ ten sam skutek. Sprawiaj¹, e dane przedsiêbiorstwa przestaj¹ odczuwaæ koniecznoœæ podejmowania sta³ych i konsekwentnych wysi³ków i na d³u sz¹ metê prowadz¹ do tego, e przedsiêbiorstwa te mog¹ oferowaæ przestarza³e produkty po zawy onych cenach, nie ponosz¹c przy tym strat w walce konkurencyjnej. Wady takiego rozwi¹zania dla u ytkownika s¹ oczywiste. W celu utrzymania pozytywnego oddzia³ywania konkurencji, Wspólnota Europejska stworzy³a system zapewniaj¹cy niezak³ócon¹ konkurencjê na rynku wewnêtrznym (art. 3 (g) WE). Traktat Ustanawiaj¹cy Wspólnotê Europejsk¹ (dalej WE) zawiera, jako g³ówne zasady konkurencji, w art. 81 ust. 1 WE zakaz zawierania porozumieñ pomiêdzy przedsiêbiorstwami, które ograniczaj¹ lub eliminuj¹ konkurencjê i przewiduje dla takich porozumieñ je eli zostan¹ one zawarte w formie umów niewa noœæ cywilnoprawn¹ (art. 81 ust. 2 WE). Art. 82 WE zakazuje przedsiêbiorstwom o pozycji dominuj¹cej na rynku jej nadu ywania na niekorzyœæ podmiotów zg³aszaj¹cych popyt, podczas gdy art. 87 i nast. WE zawieraj¹ zasadniczy zakaz udzielania pomocy publicznej (na ten temat patrz czêœæ B). Te podstawowe przepisy przedstawiaj¹ we wzglêdnie prosty i przejrzysty sposób pierwotne prawo WE. Dla potrzeb ich zastosowania przyjêto liczne rozporz¹dzenia Rady i Komisji. Stanowi¹ one prawo pochodne WE. Najwa niejszym przepisem wykonawczym jest Rozporz¹dzenie 1/2003 w sprawie wprowadzenia w ycie regu³ konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 WE. Reguluje ono postêpowanie w sprawach praktyk ograniczaj¹cych konkurencjê, uprawnienia Komisji do przeprowadzania kontroli, tryb udostêpnienia informacji i wys³uchania zainteresowanych przedsiêbiorstw, ustanie obowi¹zku zg³aszania porozumieñ kartelowych, rolê i udzia³ Pañstw Cz³onkowskich, zastosowanie zdecentralizowane, wymierzanie grzywien. Prawo pierwotne i prawo pochodne by³o na przestrzeni ponad 40lat interpretowane i rozwijane przez praktykê decyzyjn¹ Komisji Wspólnot Europejskich (Komisji) Dyrekcji Generalnej ds. Konkurencji a przede wszystkim przez s¹dy wspólnotowe Europejski Trybuna³ Sprawiedliwoœci (ETS) i S¹d Pierwszej Instancji (SPI). Ponadto istnieje obecnie wiele obwieszczeñ i komunikatów Komisji. Aczkolwiek, œciœle rzecz bior¹c, chodzi przy tym o zawê enie zakresu uznania Komisji, która nie mo e sobie roœciæ prawa do tego, by obwieszczenia i komunikaty wi¹za³y s¹dy krajowe, lecz te akty prawa wewnêtrznego mog¹ zostaæ uwzglêdnione w przypadku wiêkszoœci postêpowañ przed s¹dami krajowymi jako istotn¹ pomoc. W ramach systemu, okreœlonego przez Rozporz¹dzenie 1/2003, realizacja zakazu zawierania niedozwolonych porozumieñ i zakazu nadu ywania pozycji dominuj¹cej w obrêbie wspólnego rynku jest obowi¹zkiem nie tylko organów wspólnotowych, lecz tak e krajowych organów ochrony konkurencji w Polsce Urzêdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz s¹dów 10

12 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy Pañstw Cz³onkowskich. Ponadto zarówno art. 81 i 82 WE, jak i wydane w swoich zakresach rozporz¹dzenia ustanawiaj¹ indywidualne prawa dla przedsiêbiorstw i ich konkurentów, na które mog¹ siê oni bezpoœrednio powo³ywaæ we wszystkich postêpowaniach zwi¹zanych z prawem konkurencji 1. Aby w obrêbie ca³ego Rynku Wewnêtrznego przepisy te posiada³y taki sam skutek, maj¹ one charakter nadrzêdny w stosunku do krajowych przepisów prawa konkurencji, a zatem tak e w stosunku do prawa polskiego 2. Dlatego te ich znajomoœæ ma decyduj¹ce znaczenie zarówno dla sêdziów orzekaj¹cych w sprawach cywilnych, jak i administracyjnych, a ich efektywna ochrona jest istotnym zadaniem s¹dów krajowych. 1. Rozporządzenie 1/2003 i jego znaczenie dla sędziów krajowych Przed wejœciem w ycie Rozporz¹dzenia 1/2003 w dn. 1 maja 2004 r. unijne i krajowe regu³y konkurencji by³y w stosunku do siebie autonomicznymi porz¹dkami prawnymi, z których ka dy posiada³ w³asne regulacje, a czêœciowo te ró ne rozumienie pojêæ. O ile praktyki przedsiêbiorstw wp³ywa³y na handel miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi, musia³y byæ mierzone dwiema ró nymi miarami (tzw. teoria dwóch barier, niem. Zwei-Scharnken-Theorie). Przy tym (zwyk³a) nadrzêdnoœæ europejskiego prawa konkurencji nakazywa³a, aby zakazanych przez nie praktyk nie dopuszcza³o prawo krajowe, a tak e, aby dzia³ania wy³¹czone spod zakazu nie mog³y byæ zakazywane. W praktyce prawo europejskie na szczeblu krajowym stosowane by³o tylko wtedy, kiedy zamierzony skutek prawny nie wynika³ ju z prawa krajowego. Kontrola koncentracji przedsiêbiorstw o znaczeniu wspólnotowym by³a i tak zastrze ona dla Komisji i w tym zakresie zmiany nie nast¹pi³y. W przypadku koncentracji o znaczeniu wspólnotowym nadal obowi¹zuje monopol decyzyjny Komisji oraz ramy prawne Rozporz¹dzenia 139/2004 w sprawie kontroli koncentracji (na ten temat patrz rozdzia³ VIII.). W zakresie prawa kartelowego nast¹pi³y znacz¹ce zmiany wraz z wejœciem w ycie Rozporz¹dzenia 1/2003. Krajowe organy ochrony konkurencji i s¹dy s¹ obecnie zobowi¹zane do tego, aby oprócz prawa krajowego stosowaæ równie art. 81 i 82 WE w postêpowaniach, w których nale y oceniæ dzia³alnoœæ przedsiêbiorstwa, które mo e ograniczaæ konkurencjê miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi (art. 3 ust. 1 Rozporz¹dzenia 1/2003). Odnosz¹c siê do szerokiej wyk³adni, której przedmiotem sta³o siê pojêcie wp³ywu na 1 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie C-234/89 Delimitis. 2 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 14/68 Walt Wilhelm. 11

13 Część A handel miêdzypañstwowy w praktyce Komisji 3 i w orzeczeniach s¹dów europejskich 4, tylko przypadki o œcis³ym znaczeniu lokalnym lub regionalnym bêd¹ wchodziæ w rachubê dla wy³¹cznego zastosowania prawa krajowego. W przypadku równoleg³ego zastosowania przepisów obu systemów, regulacje europejskie posiadaj¹ charakter nadrzêdny. Prawo krajowe nie mo- e prowadziæ ani do bardziej, ani do mniej restrykcyjnej oceny (art. 3 ust. 2 Rozporz¹dzenia 1/2003). Wyj¹tkiem jest jedynie obszar nadzoru nad jednostronnymi dzia³aniami przedsiêbiorców, mog¹cymi naruszaæ konkurencjê. W celu uniemo liwiania i œcigania jednostronnych praktyk ograniczaj¹cych konkurencjê dozwolone s¹ surowsze regulacje krajowe. Nakaz spójnoœci nie odnosi siê ponadto do takich postanowieñ krajowych, które w sposób przewa aj¹cy d¹ ¹ do celu odmiennego ni ten, do którego prowadz¹ art. 81 i 82 WE (art. 3 ust. 3 Rozporz¹dzenia 1/2003). Zgodnie z preambu³¹ rozporz¹dzenia Pañstwa Cz³onkowskie nadal mog¹ stosowaæ przepisy skierowane przeciwko nieuczciwym praktykom handlowym. Pierwotne prawo unijne (art. 81, 82 WE) nie zosta³o w swojej zawartoœci materialnej zmienione przez Rozporz¹dzenie 1/2003, zmieni³o siê jednak jego stosowanie. O ile poprzednio wy³¹czenie spod zakazu art. 81 ust. 1 WE zak³ada³o konstytutywny akt Komisji (art. 9 ust. 1 Rozporz¹dzenia 17/62), to obecnie porozumienie ograniczaj¹ce konkurencjê uznaje siê zmocy prawa za wy³¹czone spod zakazu, je eli spe³nione s¹ warunki wymienione w art. 81 ust. 3 WE (tzw. system legalnych wyj¹tków). Dla przedsiêbiorstw oznacza to nios¹c¹ pewne ryzyko samoocenê w³asnego postêpowania, a dla krajowych s¹dów i urzêdów ochrony konkurencji odpowiedzialnoœæ sprawdzenia spe³nienia przes³anek zawartych w art. 81 ust. 3 WE. Warunki dla wy³¹czenia powinna przedstawiæ i udowodniæ za ka dym razem ta strona, która siê na nie powo³uje (art. 2 zdanie 2 Rozporz¹dzenia 1/2003). To roz³o enie ciê aru dowodu obowi¹zuje nie tylko w przypadku postêpowañ cywilnych, w których dochodzi siê roszczeñ o odszkodowanie, zaniechanie, usuniêcie lub wykonanie zobowi¹zania, lecz dla wszystkich krajowych rodzajów postêpowania, w których stosuje siê prawo konkurencji. Nadrzêdny charakter prawa unijnego oddzia³uje na interpretacjê i pojmowanie prawa krajowego nie tylko w przypadku zastosowania równoleg- ³ego. Je eli na szczeblu wspólnotowym przyjêto dane znaczenie pojêæ, musi siê tak te staæ w przypadku wy³¹cznego zastosowania prawa krajowego, je eli mamy zapobiec niespójnoœci w obrêbie krajowego porz¹dku prawnego. Dlatego te konieczne bêdzie przejêcie do prawa krajowego nie tylko 3 Porównaj w tej sprawie obwieszczenie Komisji Wytyczne dotycz¹ce koncepcji wp³ywu na handel zawartej w artyku³ach 81 i 82 Traktatu Dziennik Urzêdowy z dnia r., nr C 101, str ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie C-475/99 Ambulanz Glöckner. 12

14 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy uznanych w prawie europejskim w¹skich interpretacji stanu faktycznego, lecz tak e w czêœci w¹skiego (pojêcie przedsiêbiorstwa), a w czêœci szerokiego (pojêcie porozumienia) rozumienia poszczególnych przes³anek. Ze zdecentralizowanego stosowania europejskich regu³ konkurencji wynikaj¹ pewne zagro enia dla jednolitego stosowania prawa. W postêpowaniach przed krajowymi organami antymonopolowymi Komisja mo e zapobiegaæ im w ten sposób, e przejmuje dan¹ sprawê, a co za tym idzie, wy³¹cza w³aœciwoœæ organu krajowego (art. 11 ust. 6 Rozporz¹dzenia 1/2003). Komisja nie posiada natomiast porównywalnej mo liwoœci oddzia- ³ywania na krajowe postêpowania cywilne. Wprawdzie Komisja mo e siêgn¹æ po rozstrzygany w tym postêpowaniu przedmiot sporu i uczyniæ go przedmiotem w³asnego postêpowania, jednak e nie s¹ z tym zwi¹zane mo - liwoœci oddzia³ywania na w³aœciwoœæ s¹du krajowego. Lukê tê wype³nia art. 16 Rozporz¹dzenia 1/2003. Zgodnie z nim s¹dy krajowe nie mog¹ wydawaæ orzeczeñ sprzecznych z decyzjami Komisji dotycz¹cymi tego samego przedmiotu sporu. Regulacja ta nie oznacza œcis³ego zwi¹zania s¹du krajowego decyzj¹ Komisji, stanowi jednak o tym, by decyzja ta by³a brana pod uwagê. Je eli s¹d krajowy nie chce przychyliæ siê do oceny dokonanej przez Komisjê, wówczas nie mo e wprawdzie wydaæ sprzecznego z ni¹ orzeczenia, jednak posiada prawo skierowania do ETS wniosku o orzeczenie w trybie prejudycjalnym (art. 234 WE) i zaakceptowania rozstrzygniêcie tej spornej kwestii, co jest wi¹ ¹ce równie dla Komisji. Dzia³anie blokuj¹ce art. 16 Rozporz¹dzenia 1/2003 nie odnosi siê do przypadków o takim samym stanie faktycznym. Jednak e, wyra ona przez Komisjê w przypadku równoleg³ego prowadzenia sprawy wyk³adnia prawa ma skutek o tyle, e sama ju staje siê przes³ank¹ do wyst¹pienia o orzeczenie w trybie prejudycjalnym. Sêdzia krajowy winien uwzglêdniaæ nie tylko wydane ju decyzje Komisji, lecz równie takie, które Komisja dopiero zamierza wydaæ (art. 16 ust. 1 zdanie 2 Rozporz¹dzenia 1/2003). Zasadne jest zatem wystosowanie zapytania do Komisji, czy toczy siê tam postêpowanie z identycznym przedmiotem sporu. Je eli tak jest, nale y zawiesiæ krajowe postêpowanie przed s¹dem cywilnym i poczekaæ na wydanie przez Komisjê koñcowej decyzji. Równie w tym przypadku s¹d krajowy mo e zwróciæ siê do ETS zgodnie z art. 234 WE. Je eli sêdzia krajowy stosuje europejskie prawo konkurencji, mo e on uzyskaæ od Komisji informacje i opinie (art. 15 ust. 1 Rozporz¹dzenia 1/2003). Zasady, zgodnie z którymi odbywa siê ta wspó³praca, s¹ okreœlone szczegó³owo w obwieszczeniu Komisji 5. Zgodnie z tym Komisja do³o y starañ, aby odpowiedzieæ na w³aœciwe wnioski w terminie miesi¹ca od ich 5 Obwieszczenie Komisji nt. wspó³pracy pomiêdzy Komisj¹ a s¹dami pañstw cz³onkowskich UE przy zastosowaniu artyku³ów 81 i 82 Traktatu, Dziennik Urzêdowy WE z dnia r., nr C 101, str

15 Część A otrzymania. Je eli natomiast sêdzia krajowy wbrew art. 3 Rozporz¹dzenia 1/2003 przy wydawaniu orzeczenia nie uwzglêdni prawa europejskiego i opieraj¹c siê na tym wyda b³êdne orzeczenie, nale y je wprawdzie z mocy prawa przyj¹æ 6, mo e ono jednak wywo³aæ roszczenia o odpowiedzialnoœæ urzêdow¹ w stosunku do danego Pañstwa Cz³onkowskiego. Nie s¹ one ograniczone do dzia³ania umyœlnego lub ra ¹cego niedbalstwa. Ewentualne krajowe ustawowe ograniczenia odpowiedzialnoœci (przywileje sêdziowskie) s¹ w zwi¹zku z tym bezskuteczne 7. Ponadto Komisja w swoim obwieszczeniu w pierwszym rzêdzie przewiduje, e podmioty poszkodowane przez porozumienia kartelowe bêd¹ dochodziæ swoich roszczeñ o odszkodowanie przed s¹dami krajowymi poprzez powództwo cywilnoprawne (ang. private enforcement). Komisja mo e w przypadku postêpowañ zawis³ych wydawaæ stanowiska i wyra aæ siê na temat wyk³adni i zastosowania prawa wspólnotowego. Poprzez intensywn¹ wymianê informacji s¹dów krajowych z Komisj¹ powinny siê poprawiæ szanse na powodzenie takich powództw prywatnych. 2. Zasady ogólne 2.1. Bezpośredni skutek Bezpoœredni skutek art. 81 i 82 WE, jak równie wydanych w tym zakresie rozporz¹dzeñ Komisji i Rady WE prowadz¹ do tego, e zawarte w nich regulacje posiadaj¹ bezpoœredni skutek wobec ka dego przedsiêbiorstwa we Wspólnocie Europejskiej. Chodzi zatem o bezpoœrednio obowi¹zuj¹ce prawo materialne, które bezwzglêdnie musi byæ stosowane przez s¹dy krajowe. Naruszenie zawartego w art. 81 ust. 1 WE generalnego zakazu wszelkiego rodzaju ograniczeñ konkurencji pomiêdzy przedsiêbiorstwami poci¹ga za sob¹ bezpoœredni¹ niewa noœæ odpowiednich umów (art. 81 ust. 2 WE). 2.2 Zasada następstwa W przypadku unijnego prawa konkurencji obowi¹zuje tzw. zasada nastêpstwa albo teoria skutków (ang. effects doctrine), bêd¹ca wyrazem ogólnego prawa miêdzynarodowego. Zgodnie z t¹ zasad¹ ograniczenia konkurencji pomiêdzy przedsiêbiorstwami podlegaj¹ zakazom z art. 81 i 82 WE, kiedy porozumienia te lub praktyki rozci¹gaj¹ siê na Wspólnotê lub na znaczn¹ czêœæ Wspólnoty i wywo³uj¹ tam odczuwalne skutki ekonomiczne. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem ETS obszar jednego Pañstwa Cz³onkows- 6 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie C-234/04 Rosemarie Kapferer. 7 ETS, orzeczenie z dnia r. w powi¹zanych sprawach C-295/04 do C-298/04 Manfredi. 14

16 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy kiego jest traktowany jako znaczna czêœæ Unii Europejskiej 8. Na podstawie tej zasady oddzia³ywania art. 81 ust. 1 WE znajduje te zastosowanie do umów pomiêdzy koreañskimi czy japoñskimi przedsiêbiorstwami w sprawie wspólnej polityki cenowej, o ile ograniczenia te dotycz¹ rynku europejskiego b¹dÿ jego czêœci, nawet je eli porozumienia te zawarte zosta³y w Azji. Inne przyk³ady to choæby koncentracja Boeinga i Douglasa w USA lub stosowanie antykonkurencyjnych praktyk przez Microsoft jako czeœæ globalnej polityki tego przedsiêbiorstwa. Zasada oddzia³ywania obowi¹zuje bezwzglêdnie, zatem przedsiêbiorstwa nie mog¹ w ramach swojej prywatnej autonomii odst¹piæ od niej lub te podporz¹dkowaæ jej obcemu prawu. Natomiast œciœle nale y od tego oddzieliæ kwestiê, czy dzia³anie sporne ma wp³yw na handel miêdzypañstwowy i czy jest on odczuwalny (na ten temat patrz II.4.). 3. Wyznaczenie rynku właściwego Wyznaczenie rynku w³aœciwego ma centralne znaczenie zarówno dla zastosowania art. 81 jak i art. 82 WE, a tak e dla kontroli koncentracji. W praktyce prawa kartelowego wyznaczenie rynku jest nie tylko jednym z najwa - niejszych, ale te czêsto jednym z najbardziej czasoch³onnych zadañ; na tym etapie z regu³y decyduje siê o wyniku wiêkszoœci postêpowañ, zarówno przed s¹dami, jak i przed urzêdami ochrony konkurencji. Pozycja gospodarcza przedsiêbiorstwa, maj¹ca z punktu widzenia prawa konkurencji decyduj¹ce znaczenie dla oceny istotnych dzia³añ, wynika zawsze z odpowiednio okreœlonych rynków na dane produkty lub us³ugi, tzw. rynków w³aœciwych. Przy wyznaczaniu rynku w ramach art. 82 WE nale y oprzeæ siê na postêpowaniu dwustopniowym. W pierwszej kolejnoœci wyznacza siê rynek w³aœciwy pod wzglêdem przedmiotowym i geograficznym. Nastêpnie nale y sprawdziæ kwestiê dominacji na rynku, przy czym decyduj¹c¹ rolê odgrywaj¹ stosunki konkurencji, pozycja na rynku zainteresowanych podmiotów oraz inne czynniki (na ten temat patrz VI.2.1). Rynek w³aœciwy posiada wymiar przedmiotowy, wymiar geograficzny oraz w okreœlonych przypadkach równie wymiar czasowy. Rynek w³aœciwy przedmiotowo odnosi siê do okreœlonych produktów lub us³ug. Rynek w³aœciwy geograficznie obejmuje obszar, w którym dany produkt jest dystrybuowany lub istnieje nañ popyt. Rynek w³aœciwy czasowo tylko sporadycznie odgrywa pewn¹ rolê, je eli mamy do czynienia z produktami sezonowymi lub us³ugami oferowanymi tylko w okreœlonych terminach (przedstawienia teatralne, targi, imprezy sportowe). 8 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 322/81 Michelin/Komisja. 15

17 Część A 3.1. Rynek właściwy w ujęciu przedmiotowym Zasady dla wyznaczania rynku w³aœciwego zosta³y sformu³owane przez Komisjê i ETS; podsumowano je w Obwieszczeniu w sprawie definicji rynku w³aœciwego 9. Zgodnie z tym rynek przedmiotowy obejmuje wszystkie wyroby i/lub us³ugi, które przez konsumentów, z uwagi na ich w³aœciwoœci, ceny i ich przewidziany cel zastosowania traktowane s¹ jako zamienne lub zastêpowalne. Wszystkie produkty, które na podstawie ich celu zastosowania, ceny, jakoœci, serwisu i innych czynników traktowane s¹ przez odbiorców w celu zaspokojenia niezmiennego zapotrzebowania jako szczególnie przydatne, i dlatego w ma³ym tylko stopniu zamienne z innymi produktami, nale y zaliczyæ do jednego i tego samego rynku (koncepcja rynku zapotrzebowania). Zawsze w takim przypadku utrzymuj¹cy siê popyt na okreœlone produkty lub us³ugi jest wa nym kryterium braku ich zamiennoœci 10. W ramach wyznaczenia rynku nale y wyjœæ z za³o enia, e mamy do czynienia z rozs¹dnym konsumentem, co sprawia, e indywidualne preferencje konsumenckie nie odgrywaj¹ roli przy wyznaczaniu rynku. Nale y wspomnieæ, e ETS zwraca mniejsz¹ uwagê na kryterium ceny jest to raczej marginalne kryterium oceny a wiêksz¹ na specyficzne w³aœciwoœci charakterystyczne dla danego produktu lub us³ugi. Przy tym brany jest pod uwagê przede wszystkim cel zastosowania produktu z punktu widzenia odbiorcy 11. W okreœlonych przypadkach do dyspozycji jest tak zwany test SSNIP (ang. small but significant non-transitory increase in price). Bada siê przy tym, czy podmiot zg³aszaj¹cy popyt w razie niewielkiej, ale znacz¹cej i trwa³ej podwy ki ceny przez hipotetycznego monopolistê zmieni³by produkt. W wyniku tego testu do ustalonego w ten sposób rynku w³aœciwego przedmiotowo s¹ przyporz¹dkowywane wszystkie te produkty, które w takim przypadku mog- ³yby byæ zamiennie przyjête przez odbiorcê. W zwi¹zku z tym traktowane s¹ one jako zamienne, poniewa zbyt du a zmiennoœæ powoduje, e zwi¹zany z tym spadek zbytu czyni podniesienie ceny nieop³acalnym. Poza obrêbem ustalonego w ten sposób rynku w³aœciwego pozostaj¹ natomiast te produkty, które pomimo odpowiedniego podniesienia ceny nie zosta³yby przez odbiorców uwzglêdnione jako alternatywne przy zakupie. Przyk³ady wyznaczenia rynków produktów: Samochody: klasa niska, œrednia, wysoka. Ale: bia³y kabriolet z czerwonymi skórzanymi siedzeniami nie nale y do adnego odrêbnego rynku w³aœciwego, lecz stanowi jedynie zwyk³¹ preferencjê konsumenck¹; 9 Obwieszczenie Komisji w sprawie definicji rynku w³aœciwego do celów wspólnotowego prawa konkurencji, Dziennik Urzêdowy WE z dnia r., nr C 372, str ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 333/94 Tetra Pak/Komisja. 11 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 322/81 Michelin/Komisja. 16

18 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy Banany / owoce œwie e; Paliwa: benzyna super / benzyna normalna / olej napêdowy / paliwo hybrydowe / biopaliwa / gaz; T³uszcze spo ywcze: oliwa / mas³o / margaryna / s³onina; Patelnie: blaszane / aluminiowe / ze stali szlachetnej / miedziane; Czêœci zapasowe do maszyn: czêœci produkcji rzemieœlniczej / czêœci oryginalne (nie zamienne); Szk³o p³askie / szk³o kszta³towe; Opakowania dla produktów spo ywczych: konserwy rybne i miêsne (zamienne); Perfumy: segment wysokich cen / segment niskich cen; Artyku³y do golenia na mokro / golarki stosowane na sucho; Preparaty witaminowe: ka da grupa witamin (A, B1, B2, C, D itd.) stanowi, z uwagi na ró ne substancje czynne, za ka dym razem osobny rynek. Przyk³ady wyznaczania rynków us³ug: Us³ugi budowlane: budownictwo l¹dowe naziemne / budownictwo podziemne / budownictwo przemys³owe / budowa dróg / budowa sieci kolejowej / budownictwo wodne; Komunikacja promowa: ka dy port przeznaczenia stanowi odrêbny rynek; egluga liniowa / egluga nieregularna; Us³ugi portów lotniczych: s³u by odprawy naziemnej / kontrola lotów Rynek właściwy w ujęciu geograficznym Zgodnie z obwieszczeniem Komisji rynek w³aœciwy geograficznie obejmuje obszar, na którym dane przedsiêbiorstwa uczestnicz¹ w poda y i popycie na produkty lub us³ugi, na którym warunki konkurencji s¹ wystarczaj¹co jednorodne, oraz który mo e zostaæ odró niony od s¹siaduj¹cych obszarów ze wzglêdu na to, e warunki konkurencji na tym obszarze znacznie siê ró ni¹. Punktem wyjœcia dla ka dego geograficznego wyznaczania rynku jest obszar dystrybucji, na którym dany produkt lub us³uga s¹ rozprowadzane. Natomiast nie odgrywa roli miejsce, w którym dany produkt jest wytwarzany, czy te gdzie jest on ostatecznie u ywany. ETS przyjmuje przy tym jednolity rynek wyznaczony geograficznie, kiedy stanowi on obszar na którym obowi¹zuj¹ przepisy jednego Pañstwa Cz³onkowskiego 12. Oprócz homogenicznych warunków konkurencji za kolejne kryteria wyznaczenia przyjmuje siê przyzwyczajenia i mo liwoœci odbiorców, ró nice cenowe pomiêdzy poszczególnymi obszarami oraz przydatnoœæ produktu do transportu. 12 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 26/75 General Motors/Komisja. 17

19 Część A I tak w sprawie United Brands ró ne warunki ramowe (c³a i podatki) dla wwozu i dystrybucji bananów, które prowadzi³y do ró nych warunków konkurencji, odgrywa³y rolê przy wyznaczaniu rynku w³aœciwego geograficznie 13. Tak e przy wyznaczaniu w³aœciwego rynku w ujêciu geograficznym w ramach art. 82 WE punktem wyjœcia jest funkcjonalne pojêcie dominacji na rynku. Zgodnie z tym wystarczy, je eli obecnoœæ lub zachowanie siê podmiotu dominuj¹cego na rynku w³aœciwym mog¹ mieæ wp³yw na handel miêdzypañstwowy. Nawet bardzo ma³e rynki regionalne, jak porty lotnicze czy morskie lub te miejsca zawodów sportowych mog¹ zatem w okreœlonych warunkach byæ traktowane jako istotne czêœci wspólnego rynku, je eli s¹ one decyduj¹ce dla wykonywania dzia³alnoœci gospodarczej (na ten temat patrz VI.3.2.3) Rynek właściwy w ujęciu czasowym Sporadycznie niezbêdne okazaæ siê mo e czasowe wyznaczenie rynków istniej¹cych tylko przejœciowo. Dotyczy to œciœle okreœlonych czasowo lub czêsto zmieniaj¹cych siê ofert, jak np. targi, imprezy sportowe, przedstawienia teatralne i operowe, koncerty. W niektórych przypadkach wymiar czasowy analizowany jest ju przy wyznaczaniu w³aœciwego rynku przedmiotowego, pod k¹tem zaspokojenia sta³ego popytu, a co za tym idzie, trwa³oœci poda y. 3.4 Obliczenie udziałów w rynku W kolejnym etapie po wyznaczeniu rynku w³aœciwego zbadaæ nale y uczestników i ich oddzia³ywanie na rynek. Zsumowaæ nale y obroty wszystkich obecnych na rynku przedsiêbiorstw, wliczaj¹c import na rynek, natomiast nie wliczaj¹c eksportu, poniewa nie ma on znaczenia dla krajowej konkurencji. Za podstawê nale y przyj¹æ obroty netto wszystkich konkuruj¹cych przedsiêbiorstw bez podatku VAT, które po zsumowaniu dadz¹ ca³kowit¹ wielkoœæ rynku. Pozycja rynkowa danego przedsiêbiorstwa okreœlona jest zatem na podstawie jego udzia³u w rynku, w oparciu o wypracowany obrót okreœlonym produktem lub przedmiotow¹ us³ug¹. W praktyce mo e to stwarzaæ pewne problemy, poniewa przedsiêbiorstwa i ich przedstawiciele prawni zak³adaj¹ mo liwie szerokie wyznaczenie rynku. Wyci¹gaj¹ zatem wnioski o ich niskim udziale w rynku, które w pewnych okolicznoœciach mog¹ prowadziæ do wniosku, e nie bêd¹ mia³y w ich przypadku zastosowania regulacje WE dotycz¹ce konkurencji. S¹dy i organy ochrony konkurencji sk³aniaj¹ siê raczej do wê szego wyznaczania rynku z odpowiednio du ym udzia³em uczestnicz¹cych w nim przedsiêbiorstw, szczególnie kiedy na wzglêdzie maj¹ ochronê konkurencji i konsumentów. 13 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie 27/76 United Brands/Komisja. 18

20 Stosowanie unijnych reguł prawa konkurencji przez polskie sądy II. Zakaz zmów kartelowych, art. 81 ust. 1 WE 1. Adresaci normy Adresatami normy art. 81 WE s¹ przedsiêbiorstwa i zwi¹zki przedsiêbiorstw (stowarzyszenia, izby handlowe i in.). Chocia pojêcie przedsiêbiorstwa nie jest zdefiniowane ani w prawie pierwotnym, ani w prawie pochodnym, jest ono jednolitym pojêciem podstawowym w zakresie unijnego prawa konkurencji i powinno byæ, zgodnie z praktyk¹ decyzyjn¹ i orzecznicz¹ Komisji i ETS, szeroko interpretowane. Zawiera siê w nim zasadniczo ka da jednostka wykonuj¹ca dzia³alnoœæ gospodarcz¹, niezale nie od formy prawnej i rodzaju jej finansowania 14. Jest przy tym obojêtne, czy wykonywane s¹ zadania natury prywatnej, czy te publicznej. Nie zale y to ani od formy prawnej przedsiêbiorstwa (spó³ka akcyjna, spó³ka komandytowa, spó³ka cywilna), ani od tego, czy w ogóle mamy tutaj do czynienia z w³asn¹ osobowoœci¹ prawn¹. Zamiar osi¹gania zysku jest tak samo bez znaczenia jak rodzaj finansowania (ze œrodków prywatnych lub publicznych). Decyduj¹ce jest wy³¹cznie uczestniczenie w obrocie gospodarczym jako dostawca (i / lub) odbiorca towarów lub us³ug (wyk³adnia funkcjonalna). W tym kontekœcie nie ma te znaczenia, czy prawnie samodzielna jednostka posiada równie samodzielnoœæ gospodarcz¹, a zatem tak e spó³ki zale ne w 100% nale y zakwalifikowaæ jako przedsiêbiorstwa. Zgodnie z tym przedsiêbiorstwami w rozumieniu unijnego prawa konkurencji s¹: wszystkie podmioty prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹; przedstawiciele wolnych zawodów (architekci, lekarze, adwokaci itd.); artyœci, wynalazcy, zawodowi sportowcy 15 ; podmioty zarz¹dzaj¹ce zbiorowo prawami autorskimi (ZAiKS); spó³ki ksiêgowe. Szczególny problem pojawia siê przy organizacji dystrybucji produktu lub us³ugi poprzez przedstawiciela handlowego lub innego pe³nomocnika ds. dystrybucji. Zasadniczo przedstawiciele handlowi, którzy nie ponosz¹ przy zbycie ryzyka finansowego, s¹ wy³¹czeni z zakazu z art. 81 WE. W praktyce trudno jest jednak e nieraz odró niæ ich od niezale nych handlowców zwi¹zanych umow¹ z producentem. Nie jest przy tym wa ne, jak s¹ oni 14 ETS, orzeczenie z dnia r. w sprawie C-41/90 Höfer i Elsner/Macrotron. 15 W przypadku p³ywaków, którzy korzystali ze œrodków dopinguj¹cych, p³ywacy zawodowi zostali potraktowani jako przedsiêbiorstwa, natomiast nie zosta³ za przedsiêbiorstwo uznany Miêdzynarodowy Komitet Olimpijski, który na³o y³ zakaz dzia³a³ on nie z powodów gospodarczych, ale jedynie sportowych, patrz SPI, orzeczenie z dnia r. w sprawie T-313/02 Meca-Medina i Majcen. 19