ROZDZIAŁ I POJĘCIE, FUNKCJE I KLASYFIKACJA INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH. 1. Istota instrumentu finansowego

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ I POJĘCIE, FUNKCJE I KLASYFIKACJA INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH 1. Istota instrumentu finansowego Rozważania poświęcone instrumentom finansowym rozpoczynamy od odpowiedzi na pytanie Czym jest instrument finansowy?. Ogół definicji dotyczących tej kategorii można podzielić na : definicje powstałe na gruncie teorii finansów, definicje o charakterze prawnym. W literaturze poświęconej finansom odnaleźć można całą gamę definicji instrumentu finansowego. Poszczególni autorzy w mniej lub bardziej dokładny sposób starają się określić jego istotę. Najpełniejszą definicję przytacza S. Owsiak 1 określając instrument finansowy jako zespół narzędzi pieniężnych wykorzystywanych przez różne podmioty do osiągania różnych celów, w różnych dziedzinach życia gospodarczego, społecznego, w ramach różnych stosunków (transakcji). Zgodnie z powyższym dla każdego instrumentu finansowego charakterystyczne są 2 : pieniężna forma, wywieranie wpływu na realną sferę gospodarki, Podobny charakter ma definicja J. Głuchowskiego 3. W jej rozumieniu instrument finansowy jest narzędziem o charakterze pieniężnym, którego celem jest kształtowanie różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego. Autor przedstawia katalogi instrumentów finansowych z uwzględnieniem struktury podmiotowej, wyróżniając 4 : instrumenty finansowe stosowane przez państwo: ceny, podatki, cła, opłaty, dotacje itp. instrumenty finansowe władz monetarnych: stopy procentowe, stopy rezerw obowiązkowych, kursy walutowe, limity i ograniczenia kredytowe, instrumenty instytucji działających w sektorze finansowym, w tym: - instrumenty finansowe banków: stopy procentowe, marże, prowizje, - instrumenty finansowe towarzystw ubezpieczeniowych: składki ubezpieczeniowe. Zakres pojęcia instrument finansowy jaki wyłania się z powyższych definicji obejmuje szeroką grupę kategorii ekonomicznych. Wyrazem podjętej próby ich usystematyzowania jest schemat 1. 1 Owsiak S.: Podstawy nauki finansów, PWE, Warszawa, 2002, s Ibidem, s Głuchowski J.: Leksykon finansów, PWE, Warszawa, 2001, s Ibidem, s

2 10

3 Powyższe ujęcie instrumentu finansowego jest zbyt szerokie jak na potrzeby niniejszego opracowania. Bliższa przedmiotowi prowadzonych rozważań jest definicja formułowana przez K. Jajugę 5. Utożsamia On instrument finansowy z kontraktem (umową) pomiędzy dwoma stronami, regulujący zależność finansową. Określenie instrumentu finansowego jako umowy pociąga za sobą istotne skutki 6 : instrument finansowy powstaje w wyniku złożenia zgodnego oświadczenia woli co najmniej dwóch stron, może przybierać rozmaite formy i co najważniejsze nie musi być to forma pisemna, rodzi skutki o charakterze ekonomicznym, strony nie mają możliwości uniknięcia konsekwencji w przypadku odstąpienia od umowy, gdyż obowiązek jej wykonania wynika z przepisów prawa. W podobny sposób instrument finansowy definiują A. i R. Weronowie 7, wymieniając oprócz zależności finansowej również zależność majątkową. Z nieco innego punktu widzenia patrzy na instrument finansowy I. Pyka 8, nazywając go formą zobowiązania pieniężnego jednego podmiotu gospodarczego wobec drugiego. Biorąc pod uwagę aspekt prawny, ostatnia z przedstawionych tu definicji instrumentu finansowego wydaje się być nieścisła. Mówiąc bowiem o instrumencie finansowym jako formie zobowiązania pieniężnego dopuszczamy fakt, że może on powstać, tak jak każde zobowiązanie, w drodze 9 : czynności prawnej ( w tym również czynności prawnej dwustronnej umowy), czynu niedozwolonego, aktu administracyjnego, innego zdarzenia (w szczególności prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia czy bezpodstawnego wzbogacenia). Gdy traktujemy instrument finansowy jako umowę zawężamy de facto możliwości jego kreacji do jednego tylko przypadku zgodnego oświadczenia woli dwóch stron 10. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmiemy definicję K. Jajugi. Z jednej strony jest najbardziej precyzyjna, z drugiej zaś w najwyższym stopniu przystaje do dalszych rozważań. Takie ujęcie instrumentu finansowego w pracy poświęconej zasadom rachunkowości instrumentów finansowych nie jest przypadkowe. W identyczny bowiem sposób definiuje instrument finansowy ustawa o rachunkowości, a więc naczelny akt normatywny polskiego prawa bilansowego. Z art. 3. ust. 1. pkt 23. wynika, że przez instrument finansowy należy rozumieć kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron, pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwoma lub więcej stronami jednoznacznie 5 Jajuga K., Kuziak K., Markowski P.: Inwestycje finansowe, Wyd. AE Wrocław, 1997, s Gackowska W.: Instrumenty finansowe w księgach rachunkowych, Prawo Przedsiębiorcy, 2003, nr 10, s Weron A., Weron R.: Inżynieria finansowa, Wyd. Naukowo - Techniczne, Warszawa, 1999, s Praca zbiorowa pod red. I. Pyki: Rynek pieniężny i kapitałowy, Wyd. AE Katowice, 2001, s Siuda W.: Elementy prawa dla ekonomistów, Wyd. Scriptum, Poznań, 2000, s Ibidem, s

4 wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy 11. Schemat 2 Istota instrumentu finansowego w świetle polskiego prawa bilansowego Zobowiązania finansowe Instrumenty kapitałowe Instrument finansowy I strona kontraktu Aktywa finansowe II strona kontraktu Źródło: Praca zbiorowa pod red. B. Lisieckiej-Zając, E. Walińskiej, J. Hryniuka: Komentarz do znowelizowanej ustawy o rachunkowości, Wyd. FRRwPL, Warszawa, 2002, s Polskie przepisy są w kwestii definicji instrumentów finansowych w pełni zbieżne z regulacjami zawartymi w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, a dokładnie MSR 32 ( 5). Inne podejście do zakresu instrumentów finansowych prezentuje standard amerykański FAS 133. Zgodnie z nim instrument finansowy stanowią: środki pieniężne instrumenty kapitałowe umowy, które jednocześnie: - nakładają na jednostkę umowny obowiązek dostarczenia środków pieniężnych lub innych instrumentów finansowych drugiej jednostce lub obowiązek wymiany instrumentów finansowych z drugą jednostką na potencjalnie niekorzystnych warunkach, - przekazują drugiej jednostce umowne prawo do otrzymania środków pieniężnych lub innych instrumentów lub prawo do wymiany instrumentów finansowych na potencjalnie niekorzystnych warunkach 12. Różnice sprowadzają się więc do uznawania przez Federalną Radę ds. Standardów Rachunkowości (FASB) środków pieniężnych i instrumentów kapitałowych za samodzielne instrumenty finansowe oraz wyeliminowanie z definicji określeń aktywa i zobowiązania finansowe 13. Fakt, że instrument finansowy został zdefiniowany jako umowa, rodzi poważne konsekwencje dla jego ujęcia w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych. Otóż dla rachunkowości istotne są tylko te spośród wszystkich zdarzeń gospodarczych, które posiadają określoną wartość pieniężną. Umowa zaś jest tylko źródłem tej wartości. Sama więc informacja o jej zawarciu nie wystarcza służbom księgowym. Konieczne jest oszacowanie 11 Ustawa z dn o rachunkowości, Dziennik Ustaw, 2002, nr 76, poz. 694, z późn. zmianami. 12 Kotyla C.: Zabezpieczenia w rachunkowości, Oddk, Gdańsk 2003, s Ibidem, s

5 konkretnych skutków finansowych, jakie powoduje umowa dla stron, które ją zawarły. Wycena ta musi być dokonana na dzień jej zawarcia, a także na każdy dzień bilansowy, przypadający między momentem jej zawarcia a momentem realizacji 14. Szczegółowo tym problemem zajmiemy się w rozdziale drugim. Charakter instrumentu finansowego sprawia, że w księgach rachunkowych oraz sprawozdaniach finansowych zostaną ujęte tylko jego ekonomiczne skutki. Zgodnie z ustawą o rachunkowości, zawarcie umowy będącej instrumentem finansowym powoduje powstanie 15 : u jednej ze stron kontraktu- aktywów finansowych, u drugiej strony kontraktu- zobowiązania finansowego bądź instrumentu kapitałowego. Na aktywa finansowe składają się 16 : aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych, wynikające z kontraktu prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Pierwszą a zarazem podstawową grupą aktywów finansowych są aktywa pieniężne. Ich zakres prezentuje poniższy schemat. Schemat 3 Zakres aktywów pieniężnych według polskiego prawa bilansowego AKTYWA PIENIĘŻNE Krajowe środki płatnicze Waluty obce Dewizy Inne aktywa finansowe pieniądze będące w kraju prawnym środkiem płatniczym pełniące funkcję płatniczą: - weksle, czeki, czeki podróżnicze, akredytywy, polecenia wypłat, przekazy i inne dokumenty bankowe i finansowe, płatne w walucie polskiej pieniądze nie będące w kraju prawnym środkiem płatniczym międzynarodowe jednostki rozrachunkowe pełniące funkcję płatniczą wyrażone w walucie obcej: - weksle, czeki, czeki podróżnicze, akredytywy, polecenia wypłat, przekazy i inne dokumenty bankowe i finansowe odsetki naliczone od aktywów finansowych krótkoterminowe papiery wartościowe przedsiębiorstw, skarbu państwa oraz banków Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J.: Rachunkowość instrumentów finansowych, Wyd. Oddk, Gdańsk, 2003, s Walińska E., Czajor P.: ABC instrumentów finansowych. Jak je ująć w księgach, Dobra Firma/ Rzeczpospolita, 2002, nr 106/237, s. F9. 15 Kosacka Łędzewicz D.: Instrumenty finansowe, Gazeta Prawna, 2001, nr 132, s Dziedziczak I., Godlewska J., Wasilewska J.: Instrumenty finansowe w sprawozdaniu jednostki gospodarczej, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Warszawa, 2004, s

6 Widzimy więc, że katalog aktywów pieniężnych jest katalogiem stosunkowo szerokim, a co więcej niedomkniętym. Interesującym wydaje się szczególnie ostatni z jego składników a mianowicie inne aktywa finansowe. Ustawa o rachunkowości zalicza do nich w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych 17. Jest to rozwiązanie dość kontrowersyjne, bowiem odsetki mogą się charakteryzować różnym terminem płatności. Zgodnie z brzmieniem przepisu należało by je wszystkie, niezależnie od tego terminu zaliczyć do aktywów pieniężnych. W konsekwencji mogłoby dojść do sytuacji, w której odsetki płatne za pięć lat figurowałyby w aktywach obrotowych. Najrozsądniej zastosować podejście, zgodnie z którym dzieli się odsetki na trzy grupy, zaliczając je do różnych kategorii bilansowych 18 : odsetki płatne w okresie do 3 miesięcy inne środki pieniężne (podkategoria aktywów pieniężnych), odsetki płatne w okresie do 1 roku inne krótkoterminowe aktywa finansowe, odsetki płatne w okresach dłuższych niż rok inne długoterminowe aktywa finansowe. Do kategorii inne aktywa finansowe (w ramach aktywów pieniężnych), tym razem już autorzy a nie ustawodawca, zaliczają grupę krótkoterminowych papierów wartościowych emitowanych przez różnego rodzaju podmioty 19. Charakteryzuje je wysoka płynność, co oznacza, że mogą być one w każdej chwili zbyte przez posiadacza po oczekiwanej cenie, bez ponoszenia nieuzasadnionych kosztów ich likwidacji (np. prowizje karne, utrata większości odsetek należnych za okres posiadania itp.) 20. Drugą kategorią aktywów finansowych są instrumenty kapitałowe, ale tylko i wyłącznie te, które zostały wyemitowane przez inne jednostki. Są to w szczególności nabyte (a nie wyemitowane) przez jednostkę akcje, udziały, prawa do akcji, warranty na akcje oraz kwity depozytowe 21. Będą one przedmiotem odrębnego omówienia. Wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych to kolejna grupa aktywów finansowych. Ponieważ ustawodawca nie określa z jakiego typu umowy ma wynikać to prawo, musimy przyjąć, że chodzi tu zarówno o instrument finansowy jak i każdy inny kontrakt 22. Do tej kategorii możemy zaliczyć 23 : zakupione przez jednostkę dłużne papiery wartościowe (z wyjątkiem tych, które zaliczyliśmy wcześniej do aktywów pieniężnych) głównie obligacje, w których dłużnik zobowiązuje się do dokonywania okresowych płatności na rzecz wierzyciela oraz w ustalonym terminie do zwrotu pożyczonej kwoty 24, 17 Ustawa z dn o rachunkowości..., op. cit., Art. 3 ust. 1 pkt Czajor P.: Aktywa finansowe, Dobra Firma/Rzeczpospolita, 2002, nr 90/189, s. F6. 19 Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J.: Rachunkowość instrumentów finansowych, Wyd. Oddk, Gdańsk, 2003, s Wasilewska J.: Instrumenty finansowe zagadnienia wybrane Część A, Rachunkowość, 2004, nr 8, s Dziedziczak I., Godlewska J., Wasilewska J.: Instrumenty finansowe..., op. cit., s Czajor P.: Aktywa finansowe..., op. cit., s. F6. 23 Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J.: Rachunkowość instrumentów..., op. cit., s Bień W.: Rynek papierów wartościowych, Difin, Warszawa, 1998, s

7 udzielone innym podmiotom pożyczki, a więc instrumenty finansowe, które również inkorporują w sobie roszczenie wierzyciela wobec dłużnika o zwrot określonej sumy środków pieniężnych, instrumenty związane z funduszami inwestycyjnymi (jednostki uczestnictwa i certyfikaty inwestycyjne). Musimy jeszcze rozważyć przypadek, w którym prawo do otrzymania aktywów pieniężnych wynika z umów innych niż instrumenty finansowe. Dobrym przykładem będzie najczęściej występująca w realiach gospodarczych umowa kupna sprzedaży. W wyniku jej zawarcia u jednej ze stron powstaje należność pieniężna, spełniająca definicję aktywów finansowych 25 (wyraża prawo do otrzymania aktywów pieniężnych). Należy jednak podkreślić, że nie ona jest skutkiem instrumentu finansowego, albowiem polskie prawo bilansowe wyłącza z kręgu instrumentów finansowych umowy, których przedmiotem są produkty i usługi, chyba że następuje rozliczenie pieniężne bez fizycznej dostawy przedmiotu umowy 26. Ostatnią kategorią aktywów finansowych są prawa (wynikające z kontraktu) do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Mieszczą się tu instrumenty pochodne, wykazujące na dzień bilansowy dodatnią wartość godziwą 27. Kończąc rozważania dotyczące aktywów finansowych należy zauważyć, że stanowią one składnik szerszej kategorii jaką są inwestycje. Przynajmniej u jednej ze stron specyficznej umowy jaką jest instrument finansowy powstają aktywa, a dokładniej aktywa finansowe. Strona ta osiąga z tytułu ich posiadania różnego rodzaju korzyści ekonomiczne, które mogą mieć postać: - zwiększenia wartości tych aktywów, - uzyskania przychodów z tych aktywów (dywidendy, odsetki, udziały w zyskach) Tym samym w stosunku do wykreowanych w ten sposób składników majątku spełniona jest ustawowa definicja inwestycji 28. Jest oczywiste, że aktywa finansowe nie wyczerpują zakresu przedmiotowego inwestycji. W pojęciu tym mieszczą się również rzeczowe aktywa trwałe (głównie nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne), które nie są wykorzystywane przez podmiot dla prowadzenia statutowej działalności, a cel ich posiadania jest taki sam jak w przypadku aktywów finansowych. Konkludując aktywa finansowe stanowią wspólną część dwóch pojęć: inwestycji oraz instrumentu finansowego Czajor P: Aktywa finansowe..., op. cit., s. F6. 26 Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J.: Rachunkowość..., op. cit., s Gos W.: Aktywa pieniężne w ewidencji księgowej, bilansie, rachunku przepływów pieniężnych, Rachunkowość Finansowa i Audyt, 2004, nr 2, s Czajor P.: Aktywa finansowe jako szczególny rodzaj inwestycji, Prace Naukowe AE Wrocław, 2002, nr 961, s Ibidem, s

8 Należy przy tym pamiętać, że istnieją składniki majątku, które spełniają definicję aktywów finansowych, ale nie są konsekwencją instrumentów finansowych, ani nie są inwestycjami. Ilustrację powyższych rozważań stanowi poniższy schemat. Schemat 4 Zależności definicyjne pomiędzy instrumentami finansowymi, inwestycjami oraz aktywami finansowymi Inwestycje Instrumenty finansowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Czajor P.: Aktywa finansowe, Dobra Firma/ Rzeczpospolita, 2002, nr 90/189, s F6. Powstaniu aktywów finansowych u jednej ze stron kontraktu będącego instrumentem finansowym, towarzyszy wykreowanie u drugiej strony zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego. Korzystając z definicji zawartych w ustawie o rachunkowości oraz przede wszystkim po przeanalizowaniu treści ekonomicznej instrumentu finansowego, jednostka musi zakwalifikować go do kapitałów własnych (mówimy wówczas o instrumencie kapitałowym) lub zobowiązań. Takie a nie inne ujęcie pociągnie za sobą określone konsekwencje prawne. Nie chodzi tu tylko i wyłącznie o ustawodawstwo bilansowe, które jest tu rzeczą wtórną, ale o przepisy regulujące stosunki pomiędzy podmiotem gospodarczym a jego właścicielami oraz wierzycielami. Kwestia ta zostanie szerzej omówiona w dalszej części opracowania. Przyjrzyjmy się ustawowym definicjom powyższych elementów. Zgodnie z polskim prawem bilansowym przez zobowiązanie finansowe należy rozumieć zobowiązanie jednostki do 30 : Legenda: wydania aktywów finansowych albo wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką na niekorzystnych warunkach, przy czym niekorzystne warunki oznaczają tu zapłatę przez jednostkę środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów 31. W świetle tej definicji możemy, za literaturą przedmiotu, przytoczyć typowe zobowiązania finansowe 32 : Aktywa finansowe nie będące skutkiem instrumentu finansowego Aktywa finansowe będące skutkiem instrumentu finansowego 30 Karwowski P.: Instrumenty finansowe w znowelizowanej Ustawie o rachunkowości, Praktyczny Poradnik Księgowego, 2001, nr 14, s Nowecka M.: Instrumenty finansowe definicje i charakterystyka Część I, Akademia Rachunkowości, Serwis Finansowo -Księgowy, 2002, nr 14, s Ibidem, s

9 zobowiązania z tytułu dostaw i usług (z wyjątkiem przypadku, w którym kontrakt zostaje zrealizowany przez fizyczną dostawę towarów), wyemitowane przez podmiot dłużne papiery wartościowe (zarówno długo- jak i krótkoterminowe), zaciągnięte przez podmiot kredyty i pożyczki, naliczone odsetki do zapłacenia, instrumenty pochodne o ujemnej wartości godziwej na dzień wyceny. Instrument kapitałowy został zdefiniowany jako kontrakt inkorporujący w sobie prawo do majątku jednostki jaki pozostał po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, ale również zobowiązanie się podmiotu do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych 33. Tak określonym instrumentom kapitałowym odpowiadają bez wątpienia powszechnie znane akcje zwykłe oraz udziały, a także bardziej złożony instrument jakim jest opcja, która zobowiązuje emitenta do dostarczenia własnych akcji na żądanie jej posiadacza, czy wyemitowane przez podmiot warranty (subskrypcyjne) na akcje własne. Prawidłowe zakwalifikowanie skutków instrumentu finansowego do powyższych dwóch kategorii wydaje się na pierwszy rzut oka proste. Kryterium decyzyjnym w tym względzie jest istnienie bądź nie ryzyka wywiązania się z potencjalnego zobowiązania na niekorzystnych warunkach 34. Jeżeli takie ryzyko jest realne to mamy do czynienia ze zobowiązaniem finansowym. Problemy przy klasyfikacji mogą pojawić się w przypadku: - akcji uprzywilejowanych, - instrumentów pochodnych związanych z akcjami własnymi jednostki, - tzw. instrumentów hybrydowych łączących w sobie elementy kapitałowe jak i zobowiązaniowe. Większość autorów automatycznie zalicza wyemitowane przez jednostkę akcje do kapitałów własnych. Tymczasem A. Helin 35 zwraca uwagę, że obok akcji zwykłych, będących dla ich emitentów instrumentem kapitałowym, istnieją akcje uprzywilejowane, które mogą stanowić składnik kapitałów własnych bądź zobowiązań finansowych, w zależności od rodzaju dodatkowych uprawnień jakie dają ich posiadaczom. Jeżeli uprzywilejowanie polega na wykupie przez emitenta w określonym terminie, bądź wbudowaniu w akcję opcji sprzedaży, to taka akcja może stanowić zobowiązanie finansowe. Będzie tak jeśli jej emitent jest zobowiązany do przekazania aktywów finansowych na rzecz posiadacza akcji 36. Do zobowiązań finansowych należy również zaliczyć akcje, w stosunku do których emitent nie jest decydentem jeśli chodzi o wypłatę dywidendy z tych akcji Ustawa z dn o rachunkowości, op. cit., art. 3 ust.1 pkt Praca zbiorowa pod red. B. Lisieckiej-Zając, E. Walińskiej, J. Hryniuka: Komentarz do znowelizowanej Ustawy o rachunkowości, Wyd. FRRwPL, Warszawa, 2002, s Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J., Rachunkowość..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s

10 Wiele kłopotów sprawiają służbom księgowym instrumenty pochodne oparte na akcjach własnych podmiotu. W zależności od przewidywanego sposobu ich rozliczenia mogą być zaliczone do 38 : kapitałów własnych - KW, zobowiązań finansowych (jako zobowiązania na wykup akcji- w wartości brutto)- Z, jednocześnie do aktywów lub zobowiązań finansowych (w wartości netto)- w zależności od wartości godziwej (dodatniej lub ujemnej) na dzień wyceny- A/Z. Rozwiązania znowelizowanego MSR 32 w tym względzie przedstawia poniższa tabela. Rodzaj instrumentu pochodnego Klasyfikacja instrumentów pochodnych związanych z akcjami własnymi Brak opcji co do sposobu rozliczenia Rozliczenie Rozliczenie netto w postaci fizyczne w środków pieniężnych lub wartości brutto netto w postaci akcji Opcje co do rozliczenia Jest możliwość rozliczenia fizycznego brutto Tabela 1 Brak możliwości rozliczenia fizycznego brutto Forward na zakup Z A/Z Z A/Z Forward na sprzedaż KW A/Z A/Z Nabyta opcja kupna KW A/Z A/Z Wystawiona opcja kupna KW A/Z A/Z Nabyta opcja sprzedaży KW A/Z A/Z Wystawiona opcja sprzedaży Z A/Z Z A/Z Źródło: Znowelizowane standardy MSR 32 i MSR 39 część 2, Aktualności MSSF, 2004, nr 9, s. 1. Największy stopień skomplikowania przedstawiają instrumenty skutkujące powstaniem jednocześnie instrumentów kapitałowych i zobowiązań finansowych. Są one nazywane instrumentami złożonymi lub hybrydowymi 39. Najczęściej występującym w praktyce rodzajem takiego instrumentu jest obligacja zamienna na akcje. Część zobowiązaniową stanowi w tym przypadku zobowiązanie emitenta do wykupu obligacji, zaś częścią kapitałową jest instrument kapitałowy w postaci opcji kupna nowych akcji 40. Poważnym utrudnieniem może się okazać wycena tych części, co szerzej opisano w dalszej części opracowania. Pomimo ciągłego rozwoju rynków finansowych, czego wyrazem jest coraz szerszy katalog instrumentów finansowych, definicja instrumentu finansowego zawarta w ustawie o rachunkowości i Międzynarodowych Standardach Rachunkowości pozostaje przez cały czas aktualna. Jest to konsekwencją jej opisowego, a nie wyliczającego charakteru. Rezygnacja z wyszczególnienia instrumentów finansowych i zastąpienie go na charakterystyką istoty tej kategorii pociągnęło za sobą zmniejszenie czytelności i pewne problemy interpretacyjne. Dlatego też w polskim prawie bilansowym oprócz definicji instrumentu finansowego zawarto wykaz kategorii, które z różnych powodów nie mogą być uznane za instrumenty finansowe. Instrumentem finansowym nie będą te pozycje, które 41 : 38 Załęcka D.: Omówienie projektu zmian do standardów MSR 32 i MSR 39, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 2003, T. 12(68), s Jajuga K., Kuziak K., Markowski.: Inwestycje..., op. cit., s Pielichaty E.: Złożone instrumenty finansowe analiza, wycena, prezentacja, Prace Naukowe AE Wrocław, 2002, nr 929, s Praca zb. pod red. B. Lisieckiej-Zając, E. Walińskiej..., op. cit., s

11 wynikają z obowiązku prawnego a nie z umowy na tej podstawie wykluczone zostają rezerwy i aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, są lub będą regulowane przepisami szczególnymi dotyczy to aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach. Przykładem takiego programu może być restrukturyzacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, gdzie jednym z elementów takiego procesu jest przekazywanie pracownikom, według określonych zasad, akcji i udziałów 42. Przy czym jak pisze C. Kotyla warunkiem wyłączenia jest istnienie formalnego programu, zaś jednostkowe przypadki nie wynikające z takich programów powinny być traktowane tak jak instrumenty finansowe 43, treścią ekonomiczną zbliżają się do zobowiązań warunkowych. Mowa tu o: - umowach połączenia spółek, w przypadku gdy warunki połączenia spółek zakładają możliwość korekty ceny przejęcia w wyniku zaistnienia w przyszłości określonych zdarzeń 44, złamana zostałaby bowiem zasada niezmienności warunków umowy będącej instrumentem finansowym przez okres jej trwania, - umowach o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie. Również w tym przypadku w dniu zawarcia umowy nie zostały ściśle i jasno określone skutki ekonomiczne, bowiem nie były wówczas znane: charakter, źródło i wysokość strat 45. Osobnego rozpatrzenia wymagają umowy o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia i rozliczenia transakcji. Problem taki pojawia się przy kupnie/sprzedaży papierów wartościowych na rynku regulowanym (np. na giełdzie papierów wartościowych). W przypadku giełdy warszawskiej prawa z papierów wartościowych są przenoszone dopiero trzeciego dnia roboczego po zawarciu transakcji. Powoduje to, że w okresie tym wspomniana umowa nabiera charakteru instrumentu pochodnego, którego istotą jest zobowiązanie do zachowania stałej ceny pomiędzy datą zawarcia transakcji a jej rozliczeniem. Ze względu na to, że jest to okres stosunkowo krótki, Międzynarodowe Standardy Rachunkowości a za nimi ustawa o rachunkowości nie uznają takiej umowy za instrument finansowy 46. Do omówienia pozostają jeszcze warunki uznawania za instrumenty finansowe umów, których przedmiotem są przedmioty niefinansowe- towary. W rozumieniu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (a dokładnie MSR 39) towary to wszystkie dobra będące przedmiotem obrotu na giełdach towarowych 47. Następuje więc wyraźne zawężenie tego 42 Kotyla C.: Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 32 Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja i 39: Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena [w:] Praca zbiorowa pod red. J. Gierusza.: Ustawa o rachunkowości a Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, Oddk, Gdańsk, 2002, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Dziedziczak I., Godlewska J., Wasilewska J.: Instrumenty finansowe..., op. cit., s Kotyla C.: Międzynarodowe..., op. cit., s

12 pojęcia w stosunku do jego potocznego znaczenia. Zgodnie z ustawą o giełdach towarowych towarem giełdowym mogą być 48 : oznaczone co do gatunku rzeczy, różne rodzaje energii, limity wielkości produkcji lub emisji zanieczyszczeń. Handel na giełdach towarowych ogranicza się do około 40 towarów, które można podzielić na następujące grupy 49 : produkty naftowe, chemikalia, produkty zwierzęce i roślinne (do zastosowań spożywczych i przemysłowych), metale i kruszce szlachetne. Niezależnie od tego jak szeroko będziemy postrzegali towary, umowy których będą one przedmiotem nie spełniają co do zasady definicji instrumentu finansowego. Jeżeli jednak umowa taka będzie przewidywała rozliczenie drogą wydania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych (a więc nie poprzez fizyczną dostawę towaru) to należy ją traktować jak instrument finansowy 50. Od tej reguły prawo bilansowe przewiduje odstępstwa. Umowa, której przedmiotem są towary, przewidująca rozliczenie w drodze wydania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych nie będzie traktowana za instrument finansowy w przypadku gdy 51 : jednostka zawarła umowę w celu nabycia, sprzedaży lub wykorzystania towarów i nie stwierdza zajścia okoliczności uniemożliwiających wykonanie postanowień objętych umową, jednostka zawierając umowę miała zamiar nabycia, sprzedaży lub wykorzystania towarów, jednostka oczekuje wykonania postanowień umowy poprzez dostawę towarów. Z powyższego wynika, że dla uznania omawianego typu umowy za instrument finansowy nie wystarczy fakt, że umożliwia ona rozliczenie pieniężne. Dodatkowo liczą się zamiary stron jakimi kierowały się one w momencie zawierania umowy, a także w czasie jej obowiązywania. Nie mogą one oczekiwać realizacji umowy przez fizyczną dostawę dóbr. Procedurę kwalifikacji umów, których przedmiotem są towary przedstawia schemat Ustawa z dn o giełdach towarowych, Dziennik Ustaw, 2000, nr 103, poz. 1099, art. 2 pkt Drewiński M.: Giełdy towarowe, PWE, Warszawa, 1997, s Por. Moczydłowska W.: Instrumenty finansowe w księgach rachunkowych, Poradnik Gazety Prawnej, nr 5, 2002, s Rozporządzenie Ministra Finansów z dn w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dziennik Ustaw, 2001, nr 149, poz. 1674, 2 ust

13 Algorytm klasyfikacji umów mających za przedmiot towary według polskiego prawa bilansowego Schemat 5 TAK Jednostka oczekuje wykonania postanowień umowy poprzez dostawę towarów NIE Umowa jest traktowana jak instrument finansowy Umowa przewiduje rozliczenie drogą wydania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych NIE TAK Umowa nie jest traktowana jak instrument finansowy NIE TAK Jednostka stwierdziła zajście okoliczności uniemożliwiających wykonanie postanowień objętych umową TAK Jednostka zawierając kontrakt miała zamiar nabycia, sprzedaży lub wykorzystania towarów NIE TAK Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenie Ministra Finansów z dn w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dziennik Ustaw, 2001, nr 149, poz. 1674, 2 ust. 1, z późn. zmianami. Należy dodać, że umowy o których tutaj mowa, to zazwyczaj długoletnie umowy kupna sprzedaży towaru za ustaloną cenę w umówionym terminie w przyszłości, a zatem spełniające definicję instrumentu pochodnego towarowe kontrakty terminowe oraz opcje towarowe. Podobne podejście do zagadnienia umów dotyczących towarów prezentuje MSR 39. Zgodnie z nim warunkiem koniecznym (lecz nie wystarczającym) do uznania takiej umowy za instrument finansowy jest możliwość rozliczenia w wartości skompensowanej (inaczej wartości netto) przy pomocy instrumentów finansowych lub poprzez ich wymianę, w tym również w postaci środków pieniężnych. Standard określa kategorie, przy pomocy których przeprowadzana jest klasyfikacja takich umów 52 : możliwość wypowiedzenia umowy przez dokonanie płatności, przekazanie innego instrumentu finansowego lub ich wymianę, łatwość zamiany przedmiotu umowy na środki pieniężne, stosowane przez jednostkę praktyki związane z realizacją tego typu kontraktów. Omawiając ujęcie instrumentów finansowych w świetle polskiego prawa bilansowego wypada jeszcze wspomnieć o grupie instrumentów finansowych odpowiadających definicji zaprezentowanej w Ustawie o rachunkowości, ale wyłączonych z zakresu regulacji przez rozporządzenie dotyczące instrumentów finansowych. Niektórzy autorzy jak np. P. Rybicki 53 wyprowadzili z powyższego wniosek, że skoro nie są one przedmiotem rozważań powyższego rozporządzenia, to nie są instrumentami finansowymi. Wydaje się, że jest to 52 Stewart M.: MSR 39 zastosowanie do kontraktów dotyczących przedmiotów niefinansowych, Aktualności MSSF, Price Waterhouse Coopers, 2004, nr 16, s Rybicki P.: Ewidencjonowanie instrumentów finansowych, Gazeta Prawna, 2003, nr 132, s. 14/II. 21

14 stanowisko błędne. Do problemu tego wrócimy przy okazji omawiania źródeł norm prawa bilansowego dotyczących instrumentów finansowych. Reasumując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, że każdą podpisaną przez jednostkę umowę należy dokładnie przeanalizować pod kątem tego czy nie stanowi ona instrumentu finansowego. Analizie należy poddać zarówno przedmiot jak i treść (warunki) umowy. Należy się przy tym kierować: definicją instrumentu finansowego przyjętą przez polskie prawo bilansowe, definicjami elementów instrumentu finansowego - aktywów i zobowiązań finansowych oraz instrumentów kapitałowych, wyłączeniami pewnych umów z grupy instrumentów finansowych, których dokonuje ustawa o rachunkowości, uregulowaniami dotyczącymi umów, których przedmiotem są towary. Przykłady takiej analizy zawiera poniższa tabela. Umowa będąca instrumentem finansowym Umowa renty, w wyniku której jedna strona zobowiązuje się przekazywać środki pieniężne drugiej stronie, a druga strona nabywa prawa do otrzymania środków pieniężnych (przedmiotem umowy są aktywa finansowe) Umowa zakupu przez jedną stronę waluty obcej od drugiej strony umowy (przedmiotem umowy są aktywa finansowe) Umowa na dostawę oleju napędowego za określoną cenę, z opcją dostarczenia w dniu realizacji umowyzamiast oleju- ekwiwalentu pieniężnego wyliczonego w oparciu o ustalone w umowie zasady przeliczeniowe Umowa sprzedaży wierzytelności Przykład klasyfikacji wybranych umów Tabela 2 Umowa nie będąca instrumentem finansowym Umowa kupna sprzedaży nieruchomości, gdzie przedmiotem umowy jest nieruchomość, a prawo do otrzymania środków pieniężnych i jednoczesne zobowiązanie wynika z zasad rozliczenia umowy (przedmiotem są rzeczowe aktywa trwałe) Umowa o dzieło dotycząca wykonania ściśle określonych czynności, za co jedna ze stron ma otrzymać wynagrodzenie, a druga ze stron zobowiązuje się wynagrodzenie takie wypłacić (przedmiotem umowy są rzeczowe aktywa obrotowe - usługi) Umowa na dostawę oleju napędowego za określoną cenę - realizacja umowy polegać może wyłącznie na fizycznej dostawie odbiorcy przedmiotu umowy (oleju napędowego) Umowa sprzedaży wyrobów gotowych z odroczonym terminem płatności Źródło: Kotyla C.: Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 32 Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja i 39: Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena [w:] Praca zbiorowa pod red. J. Gierusza.: Ustawa o rachunkowości a Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, Oddk, Gdańsk, 2002, s Na zakończenie tej części rozważań musimy rozstrzygnąć jaki jest związek pomiędzy pojęciami instrument finansowy oraz papier wartościowy. Podobnie jak w przypadku instrumentów finansowych spotykamy się z całą plejadą definicji papieru wartościowego. Klasyczne ujęcie papieru wartościowego przedstawia W. Dębski 54 jako dokumentu potwierdzającego fakt odpłatnego udostępnienia kapitału. Podobną rodzajowo definicję przytacza W. Siuda 55 określając papier wartościowy jako dokument stwierdzający istnienie pewnych praw i wyposażony w taki przywilej, że realizacja praw w nim wymienionych możliwa jest wyłącznie na podstawie przedłożenia lub zwrotu 54 Dębski W.: Rynek finansowy i jego mechanizmy, PWN, Warszawa, 2002, s Siuda W.: Elementy prawa..., op. cit., s

15 takiego dokumentu. Podkreśla się jednocześnie, że papier wartościowy ze względu na swoją formę może stanowić swobodny przedmiot obrotu na rynku finansowym 56. Wydaje się jednak, że powyższe definicje nie nadążają za tempem rozwoju rynków finansowych i stąd określane są mianem definicji tradycyjnych (klasycznych). Zauważa to m.in. M. Wypych 57, przypominając, że współcześnie powszechnie obowiązuje zasada dematerializacji papierów wartościowych, skutkiem czego przedmiotem obrotu są prawa majątkowe nie mające potwierdzenia w formie dokumentu. Inny charakter ma prawna definicja papieru wartościowego, jaką można odnaleźć w Ustawie prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi 58. Wspomniana ustawa przyjmuje do określenia papieru wartościowego zasadę numerus clausus. Zgodnie z nią papierami wartościowymi są tylko takie, które zostały uznane za papiery wartościowe przez ustawodawcę 59. Do papierów wartościowych ustawa zalicza 60 : akcje, prawa do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne oraz inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów, zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych (prawo do dywidendy, prawo poboru, prawo do otrzymania odsetek od obligacji), inne zbywalne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych są to prawa pochodne (derywaty), przy czym nie stosuje się do nich zasada numerus clausus, co skutkuje względną swobodą ich kreacji. Przedstawione definicje pokazują istotę papieru wartościowego z punktu widzenia ich posiadacza (wyjątek stanowi ustawowe określenie papieru wartościowego), a więc beneficjenta inkorporowanych w nim praw majątkowych. Skoro istnieje strona uprawniona musi istnieć również strona zobowiązana. Ta ostatnia będzie nazywana w zależności od rodzaju papieru wartościowego jego wystawcą bądź emitentem. Na tej podstawie możemy zdefiniować papier wartościowy jako umowę, pomiędzy dwoma (lub więcej) stronami, z której wynika dla jednej ze stron zobowiązanie do dostarczenia aktywów, zaś dla drugiej prawo do ich otrzymania. Tymi aktywami mogą być towary (mówimy wówczas o towarowych papierach wartościowych) lub kapitał pieniężny (dotyczy to finansowych papierów wartościowych) 61. Należy zauważyć, że definicja finansowych papierów wartościowych jest zbieżna z definicją instrumentów finansowych. Wobec tego czy możemy utożsamiać te pojęcia?. Nie pozwala na to ustawowa definicja papierów wartościowych. Istnieje bowiem grupa instrumentów finansowych, które nie zostały przez ustawodawcę zaliczone do papierów wartościowych. Należą do niej m.in.: 56 Wypych M.: Finanse..., op. cit., s Ibidem, s Dziennik Ustaw, 1997, nr 118, poz. 754, z późn. zmianami. 59 Praca zb. pod red. I. Pyki: Rynek pieniężny..., op. cit., s Socha J.: Rynek papierów wartościowych w Polsce, Olympus, Warszawa, 2003, s Bień W.: Rynek papierów wartościowych, Difin, Warszawa, 1998, s

16 - pożyczki, - kredyty bankowe, - lokaty bankowe, - instrumenty pochodne, których cena nie zależy od papierów wartościowych (np. terminowe kontrakty towarowe). Wspomnijmy jeszcze, że do papierów wartościowych w ujęciu klasycznym w ogóle nie zaliczano instrumentów pochodnych. Niezależnie od tego jak będziemy rozumieć papiery wartościowe to prawdziwe jest stwierdzenie, że każdy papier wartościowy jest instrumentem finansowym, ale nie każdy instrument finansowy jest papierem wartościowym Klasyfikacje i charakterystyka instrumentów finansowych Zanim przejdziemy do szczegółowej systematyki instrumentów finansowych musimy dokonać kilku zastrzeżeń: 1. Ze względu na rozbieżności definicyjne dotyczące instrumentów finansowych czynimy umowę, że utożsamiamy je z instrumentami rynku finansowego zgodnie ze schematem (patrz schemat 1 na s. 10) 2. Przedstawione w tym punkcie klasyfikacje instrumentów finansowych mają charakter umowny. Jest to związane z ciągłą ewolucją rynków finansowych, co pociąga za sobą powstawanie nowych, coraz bardziej skomplikowanych instrumentów finansowych 63. Zaliczenie ich do określonej grupy może być trudne. 3. Dokonane poniżej podziały instrumentów finansowych nie posiadają cechy rozłączności. Ze względu na mnogość kryteriów dany instrument finansowy może się znaleźć w więcej niż jednej grupie. Najczęściej przytaczany podział instrumentów finansowych pozwala wyróżnić instrumenty pierwotne, pochodne i złożone 64. Taką klasyfikację odnaleźć można zarówno w MSR 32, pośrednio w polskim prawie bilansowym, jak i w literaturze poświęconej finansom. W tej ostatniej, przy zachowaniu istoty wyodrębnionych grup, stosuje się nieco inne nazewnictwo. Mówi się odpowiednio o: instrumentach podstawowych (bazowych), derywatach i instrumentach hybrydowych 65. Klasyfikacja ta ma podłoże historyczne, gdyż pokazuje kierunek rozwoju rynków instrumentów finansowych. Niewątpliwie najstarszą grupę instrumentów finansowych stanowią instrumenty pierwotne. Dla ich emitentów lub wystawców są składnikiem pasywów, zaś ich nabywcy zarejestrują je jako aktywa. Ich charakterystyczną cechą jest z góry określona wartość 66. Instrumenty te spowodują w przyszłości przepływy aktywów finansowych między podmiotami. Jeżeli przedmiotem przepływów będą środki pieniężne to oznacza, że mamy do czynienia z instrumentami pieniężnymi, w pozostałych przypadkach - z instrumentami 62 Wypych M.: Finanse..., op. cit., s Ibidem, s Kołaczyk Z.: Instrumenty finansowe, Gazeta Prawna, 2003, nr 7, s Jajuga K., Kuziak K., Markowski P.: Inwestycje..., op. cit., s Gackowska W.: Instrumenty finansowe..., op. cit., s

17 niepieniężnymi 67. Przykładem pierwotnego instrumentu niepieniężnego jest weksel płatny w obligacjach Skarbu Państwa 68. Niezależnie od charakteru przepływów jakie powodują instrumenty pierwotne, uważa się je za instrumenty posiadające wysoką płynność, co z kolei oznacza, że mogą być szybko wymienione na środki pieniężne 69. Wydaje się jednak, że nie należy w tej kwestii generalizować, gdyż stopień płynności instrumentu finansowego zależy głównie od formy rynku wtórnego, na którym będzie stanowił przedmiot obrotu. Obserwując rynki finansowe można wysnuć wniosek, że możliwości rozwoju instrumentów pierwotnych zostały praktycznie wyczerpane. Mimo, że w dalszym ciągu ich popularność, zarówno wśród inwestorów jak i emitentów jest duża, to nie pojawiają się już od dawna nowe formy tych instrumentów. Dynamiczny rozwój przeżywają natomiast instrumenty pochodne nazywane również często derywatami. Są one definiowane jako instrumenty, których wartość (cena) jest pochodną wartości innych, rzeczywistych, bazowych w stosunku do nich aktywów 70. Takie określenie tych instrumentów powoduje, że ich liczba może być w rzeczywistości nieograniczona. Instrumentem bazowym, służącym za bazę do kreacji derywatów może być bowiem także instrument pochodny. Przedstawiona definicja uwypukla bardzo ważną cechę instrumentu pochodnego. Otóż jego wartość jest zależna od ceny (wartości) innego instrumentu. Oznacza to, że w przeciwieństwie do instrumentu pierwotnego, instrumenty pochodne nie mają z góry określonej wartości. Ulega ona zmianom wraz z wahaniami wartości instrumentu bazowego 71, przy czym nie muszą być to zmiany identyczne (jednakowej wysokości) 72. Wyjaśnienia wymaga pojęcie instrumentu bazowego (podstawowego). Będziemy przez nie rozumieli zarówno instrumenty finansowe (w zakresie przyjętym w tym opracowaniu), towary jak i instrumenty abstrakcyjne - wskaźniki ekonomiczne i gospodarcze takie jak: stopa procentowa, kurs walutowy, indeksy: giełdowe, cenowe, oceny wiarygodności kredytowej, kredytowy, stóp (procentowych) 73. Ze względu na rodzaj instrumentu bazowego możemy podzielić ogół derywatów na 74 : - finansowe instrumenty pochodne, opiewające na aktywa finansowe, - towarowe instrumenty pochodne, o konstrukcji opartej na fizycznym towarze. 67 Nowecka M.: Instrumenty finansowe definicje i charakterystyka - Część I, op. cit., s Bakalarski T., Naczyński R.: Rodzaje instrumentów finansowych w świetle Międzynarodowych Standardów Rachunkowości nr 32 i 39, Rynek Terminowy, 2002, nr 1, s Kołaczyk Z.: Instrumenty..., op. cit., s Praca zbiorowa pod red. I. Pyki: Rynek pieniężny..., op. cit., s Kossakowski J.: Pomocne instrumenty pochodne, Gazeta Prawna, 2003, nr 240, s Załęcka D.: Instrumenty pochodne w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 2002, Tom 9(65), s Machowicz A.: Wycena instrumentów pochodnych na gruncie polskiego ustawodawstwa i według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, Prace Naukowe AE Wrocław, 2002, nr 961, s Praca zbiorowa pod red. I. Pyki, Rynek pieniężny..., op. cit., s

18 Wzrost znaczenia instrumentów pochodnych w ostatnich dziesięcioleciach dostrzeżony został przez ustawodawstwo bilansowe. Akty normatywne dotyczące tej kwestii zostały w dużej mierze uelastycznione tak, że będą w stanie regulować zagadnienia związane ze stale kreowanymi, nowymi typami instrumentów pochodnych. Zawarta w polskim prawie bilansowym (tworzonym na wzór MSR-ów) definicja instrumentu pochodnego wymienia wymogi jakie musi spełniać instrument, by mógł uznany za derywat 75 : wartość tego instrumentu jest zależna od zmiany wartości instrumentu bazowego, nabycie instrumentu nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska, instrument zostanie rozliczony w przyszłości. Ze względu na specyfikę powyższych warunków, w odniesieniu do poszczególnych rodzajów instrumentów pochodnych, zostaną one omówione przy okazji charakterystyki tych instrumentów. Instrumenty pochodne mogą przewidywać różny sposób ich rozliczenia. Może być to fizyczna dostawa instrumentu podstawowego (np. towarów, papierów wartościowych) lub wypłata różnicy między wartością instrumentu bazowego na dzień rozliczeniowy a wartością tego instrumentu ustaloną w dniu zawarcia umowy (tzw. rozliczenie netto). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z transakcją rzeczywistą (bezwarunkową), w drugim zaś z transakcją nierzeczywistą 76. Ze względu na coraz częstsze występowanie w roli instrumentów bazowych tzw. instrumentów abstrakcyjnych (indeksów giełdowych, stóp procentowych itp.), większość instrumentów pochodnych jest rozliczana metodą netto. Dotyczy to również tych instrumentów, których przedmiotem są towary. W przeciwieństwie do instrumentów pierwotnych, niektóre instrumenty pochodne powodują powstanie u każdej ze stron umowy aktywów i zobowiązań finansowych. Jest to skutek zmieniającej się w okresie trwania instrumentu pochodnego relacji między ceną rozliczeniową a ceną instrumenty bazowego. W momencie zawarcia kontraktu będącego instrumentem pochodnym nie znamy kierunku przepływu ewentualnych korzyści. Aktywa wyrażają więc potencjalne korzyści, zaś zobowiązania ewentualne straty, które zostałyby poniesione przez stronę instrumentu pochodnego w razie jego realizacji w dniu, w którym został wykreowany 77. W zależności od rodzaju instrument pochodny może cechować się równością bądź nierównowagą praw i obowiązków podmiotów będących jego stronami. Towarzyszy temu różny stopień ryzyka niekorzystnego rozliczenia instrumentu ponoszonego przez te strony. W związku z tym dzieli się ogół derywatów na symetryczne instrumenty pochodne, w przypadku których uprawnienia i obowiązki stron są identyczne (co odnosi się również do ponoszonego przez nie ryzyka) oraz derywaty niesymetryczne, które przewidują w tym 75 Rozporządzenie... w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny..., op. cit., 3, ust Bień W.: Rynek papierów..., op. cit., s Karwowski P.: Instrumenty finansowe w znowelizowanej..., op. cit., s

19 względzie nierównowagę stron 78. Strony instrumentu pochodnego mają w zasadzie pełną swobodę kształtowania jego charakterystyk. Tym nie mniej takie kontrakty nie mogą stanowić przedmiotu obrotu na rynku regulowanym, w szczególności zaś giełdowym. Transakcje kupna-sprzedaży na wspomnianych rynkach mogą bowiem dotyczyć tylko instrumentów wystandaryzowanych, a więc takich które mają ściśle określone parametry (m.in. okres rozliczenia, rodzaj instrumentu bazowego, minimalnej zmiany ceny, sposób rozliczenia) 79. Polskie prawo bilansowe nie reguluje zagadnień związanych ze wszystkimi rodzajami instrumentów pochodnych. Wyłącza spod swoich przepisów tzw. pogodowe instrumenty pochodne, a więc uzależniające dokonanie płatności od warunków klimatycznych, pogodowych i innych czynników naturalnych 80. Trzecią grupę instrumentów finansowych obok instrumentów pierwotnych i pochodnych stanowią instrumenty złożone nazywane również instrumentami hybrydowymi. Stanowią one syntezę dwóch wyżej opisanych grup, a więc instrumentów pierwotnych i pochodnych 81. Ich istotę odzwierciedla definicja zaczerpnięta z polskiego prawa bilansowego, określająca je jako instrumenty składające się z instrumentu kapitałowego oraz zobowiązania (niekoniecznie finansowego) 82. Najpopularniejszą formą złożonego instrumentu finansowego jest dłużny papier wartościowy z wbudowaną opcją zamiany jak np. obligacja zamienna na akcje zwykłe wystawcy 83. Instrumentem kapitałowym jest w tym przypadku wbudowana opcja zamiany zobowiązania na kapitał własny, która posiada znamiona instrumentu pochodnego 84. Z podziałem instrumentów finansowych na pierwotne, pochodne i złożone związana jest w pewien sposób klasyfikacja według segmentów rynku finansowego. Pozwala ona wyodrębnić instrumenty rynku pieniężnego, kapitałowego, depozytowo kredytowego oraz instrumenty pochodne 85. Powyższy sposób grupowania instrumentów finansowych jest dyskusyjny. Niektórzy autorzy m.in. J. Socha 86 wyróżniają bowiem tylko dwa segmenty rynku finansowego: rynek kapitałowy i rynek pieniężny. Ma to swoje uzasadnienie, szczególnie jeżeli przyjmie się kryterium czasu i celu. Wówczas pozostałe dwa segmenty: rynek instrumentów pochodnych oraz rynek depozytowo kredytowy przestaną istnieć, a instrumenty które do nich zaliczono zostaną zgodnie z powyższymi kryteriami zaliczone do dwóch pozostałych grup. Jednakże 78 Helin A., Sztuczyńska H., Wasilewska J.: Rachunkowość..., op. cit., s Dębski W.: Rynek finansowy..., op. cit., s Czajor P.: Historia regulacji rachunkowości instrumentów pochodnych w Polsce i na świecie główne problemy i kierunki dalszych zmian, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 2003, Tom 13, s Pielichaty E.: Złożone instrumenty..., op. cit., s Waślicki T.: Wycena i prezentacja instrumentów finansowych według rozporządzenia Ministra Finansów, Monitor Rachunkowości i Finansów, 2002, nr 1, s Frendzel M.: Pochodne instrumenty finansowe. Zarys problemu, Monitor Rachunkowości i Finansów, 2002, nr 12, s Ibidem, s Wypych M.: Finanse..., op. cit., s Socha J.: Rynek papierów wartościowych w Polsce..., op. cit., s

20 wyodrębnienie tych segmentów ma również swoje przesłanki. Instrumenty, które są kreowane na tych rynkach posiadają pewne specyficzne cechy. Rozproszenie ich po innych segmentach uniemożliwiłoby ich syntetyczną charakterystykę jako pewnych spójnych grup instrumentów finansowych. Łącząc powyższą klasyfikację z wyodrębnieniem instrumentów pierwotnych, pochodnych oraz złożonych dokonamy następujących przyporządkowań: instrumenty pierwotne podzielimy na instrumenty rynku pieniężnego, instrumenty rynku kapitałowego oraz instrumenty rynku depozytowo kredytowego, instrumenty pochodne będą stanowiły oddzielny segment rynku finansowego, instrumenty złożone pozostawiamy dla celów analitycznych jako nie podlegającą dalszemu podziałowi grupę instrumentów finansowych. Przejdziemy teraz do krótkiej charakterystyki tak wyodrębnionych grup instrumentów finansowych połączonej z opisem instrumentów finansowych wchodzących w ich skład. Instrumenty rynku pieniężnego Formy instrumentów finansowych występujących na rynku pieniężnym podporządkowane są funkcjom spełnianym przez ten rynek. Stanowi on miejsce pozyskiwania środków pieniężnych przez różnego rodzaje podmioty środków służących finansowaniu bieżącej działalności, z drugiej strony krótkoterminowego lokowania wolnych kapitałów 87. Instrumenty finansowe, które umożliwiają tego rodzaju przepływy między podmiotami charakteryzują się krótkim terminem zapadalności (nieprzekraczającym 1 roku), wysokim stopniem płynności i stosunkowo wysokimi wartościami nominalnymi. Będą to tylko i wyłącznie instrumenty wierzycielskie potwierdzające zaciągnięcie długu 88. Kreatorami instrumentów tego segmentu rynku finansowego są głównie instytucje finansowe (banki komercyjne i NBP), Skarb Państwa i duże korporacje przemysłowe. Polskie instrumenty rynku pieniężnego obejmują: bony skarbowe są to papiery wartościowe emitowane na okres od 1 do 52 tygodni przez Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów w celu regulowania bieżącej płynności budżetu państwa 89. Należą do grupy instrumentów dyskontowych. Oznacza to, że są one sprzedawane po cenie niższej od wartości nominalnej. W dniu wykupu inwestor otrzymuje kwotę pieniędzy odpowiadającą wartości nominalnej bonu. Różnica pomiędzy wartością nominalną, a ceną zakupu odniesiona do ceny zakupu wyznacza rentowność bonu, która jest używana w kwotowaniach bonów skarbowych podawanych przez banki prowadzące wtórny obrót tymi papierami 90. Sprzedaż bonów skarbowych na rynku pierwotnym prowadzona jest przez agenta emisji NBP w drodze przetargów organizowanych zazwyczaj w pierwszy dzień roboczy każdego tygodnia 91. Nabywcami 87 Wypych M.: Finanse..., op. cit., s Jajuga T., Jajuga K.: Inwestycje. Instrumenty finansowe. Ryzyko finansowe. Inżynieria finansowa, PWN, Warszawa, 2002, s Socha J.: Rynek papierów wartościowych w Polsce..., op. cit., s Praca zbiorowa pod red. I. Pyki: Rynek pieniężny..., op. cit., s Dębski W.: Rynek finansowy..., op. cit., s